3. MADENCİLİK
3.4 Madenlerde İş Sağlığı ve Güvenliği
Maden sektöründe temel amaç PUKÖ olarak çalışmaları ilke edinmek; • Planla • Uygulama • Kontrol • Önlem Al
Risk bakımı olarak en tehlikeli sektör olan madende hem çalışan istihdamının fazla olması hem de tehlikenin fazla olması sebebiyle, tehlikelerin baştan tespit edilerek oluşturulacak risk analizinin uygulanabilirliği oluşacak risklerin birçoğunun baştan yok edilmesi daha sağlıklı bir çalışma ortamı sağlayacaktır. İş güvenliği maden işletmelerinde bütün birimleri ilgilendirir. İş Güvenliği madenlerin üretim sürecinden başlar.
Çalışma alanı olarak seçilen ocaklarla ilgili geniş bir envanter çalışması yapılmış, uzun yıllardır harita üzerine işlenmeyen üretim haritaları işlenmiş ve her iki arazinin de üç boyutlu kesitleri çıkarılmış, üretimden kaynaklanan çevresel etkiler belirlenerek ocakların doğaya yeniden kazandırılma alternatifleri tartışılmıştır (Albayrak, 1991).
Can ve mal kaybının önüne geçmek için verilecek olan eğitimlerin iş sağlığının iş güvenliğinin tüm birim çalışanlarının ilke edinerek durumu sahiplenmesi oluşabilecek tüm olumsuz durumların önüne geçerek kişilerde bilinç durumunu en üst seviyede tutacaktır. Yapılacak olan toplantılarda birim çalışanlarının kendi risklerini ortaya koyup bu şekilde toplu olarak önlem alması durumu daha da iyileştirecektir. Tablo 4’te ülkemizde gelir durumuna göre bazı yıllarda verilmiş olan iş kazası, hastalık, analık, yaşlılık, malullük, ölüm, aile ödenekleri ve işsizlik gibi sebeplerin yıllara dağılımı aşağıda gösterilmiştir.
Tablo 4. Gelir Durumuna Göre Sosyal Sigorta Durumu
İş
Kazası Hastalık Analık Yaşlılık Malullük Ölüm Aile Öden ekleri İşsizlik Düşük Gelir Grubu 1946 1965 1956 1965 1965 1965 1955 1992 Düşük- Orta Gelir Grubu 1946 1949 1952 1956 1956 1956 1956 1989 Yüksek-Orta Gelir Grubu 1936 1951 1949 1950 1951 1951 1949 1952 Yüksek Gelir Grubu
1913 1933 1931 1934 1936 1936 1945 1940
Ülkemizde iş kazası kayıtlara geçen verilerle sınırlıdır. Durum şunu gösterir ki sigortasız çalışanlara ve bu çalışanları iş kazası yaşamaları kayıt dışı olarak nitelendirilir. Sigorta kurumu net olarak iş kazası ve meslek hastalığı verilerine saptayamadığından 2010 yılından denetimleri sıklaştırarak sigortasız eleman çalıştıran işyerlerine ciddi para cezaları kesmekte hatta sigortasız eleman çalıştırmaya devam eden firmaları kapatma yoluna kadar gitmiştir. Kişilerin konu ile ilgili olarak bilinçlendirilmesine yönelik reklamlar, afişler sıklaştırılmış denetimcilerin firma gözetimleri yoğunlaştırılmıştır.
Tablo 5’te 1992 yılından 2016 yılına kadar olan bazı kömür ocaklarında olan çeşitli nedenlerde yaşanan iş kazaları ve ölen kişi sayıları verilmiştir. Durumun ciddiyeti gözler önüne serilmektedir. Tedbirler alındı mı? Yetkililer daha öncesinde riskleri tespit etmiş miydi? Sorumlu mühendisler tehlike durumunda ne çeşit çalışma methodu kullandı? Bunlara benzer daha birçok soru sorulabilir. Peki ülkemiz bu tabloya göre iş kazasında hangi seviyede? Ülkemiz yaşanan iş kazalarından dolayı tedbirlerin yetersiz kaldığı konumdadır. Ülke olarak bu olayların yaşanması hem ekonomiye hem de istihdamı fazlasıyla etkilemektedir. Denetimciler olarak firmalara atanan iş güvenliği uzmanlarına büyük görev düşmekte. En büyük görev işverenlere düşer ki çalışanları iş bilincinde güvenli ortamda istihdamını sağlamak birinci basamak olarak onlarda başlamaktadır. Yeraltı ve yerüstü madenlerinde denge sistemi önemli bir unsurdur. Yeraltında iksa denilen sistem yerüstünde basamaklar konunun tanımıdır. Yeraltında olabilecek iki önemli olumsuzluk oksijen ve sığınma yerleridir.
Sığınma odaları ve kişilerin ofk denilen oksijen maskeleri ile çalışmaları olumsuzluklar karşısında kişiye güven verecektir. Hayatta kalma süreleri uzayacaktır. Açık ocak sisteminde oluşturulan basamaklar denge modülüne tabiidir. Basamak genişliği basamak yüksekliği zemine göre projesi yapılacaktır. Dekapaj çalışması dengeyi bozmayacak şekilde revize edilecektir. Basamaklarda ki makine sayısı kamyon sayısı çalışan sayısı takip edilecektir. Sürekli olarak basamaklar gözle kontrol edilip ölçüm prizmaları ile teyit edilecektir. Inklonometre kuyuları sarsıntı konusunda daha doğru sonuçları verdiğinden belli yerlere bu kuyulardan açılmalı takibi bu şekilde yapılmalıdır.
Günümüz teknolojisinde birçok olumsuzluk tarihe karışmıştır. Mühendislik kavramları bu durumda devreye girer. Matematiksel veriler durumun kritik noktasını belirlemede en çok ihtiyacımız olacak sonuçları verir.
Çin, Fransa ve Japonya başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesindeki maden ocaklarında meydana gelen kazalarda, binlerce kişi hayatını kaybetti. Maden kazaları genellikle gaz sıkışması, metan gazı patlaması, karbonmonoksit zehirlenmesi, kömür tozu patlamasından kaynaklandı.
Türkiye'de, 1941 yılından bu yana maden ocağı kazalarında 3 bini aşkın kişi hayatını kaybetti. En fazla kayıp verilen kaza, 1992'de 263 kişinin öldüğü Zonguldak'ın Kozlu ilçesindeki grizu faciası oldu.1941'den bugüne kadar Türkiye'nin birçok bölgesinde yer alan kömür ve diğer maden ocaklarında yaşanan, pek çoğu grizu patlaması, göçük ve yangından kaynaklı olmak üzere iş kazalarında 3 binden fazla işçi hayatını kaybetti. Bu kazalarda 100 bini aşkın kişi ise yaralandı.
Maden sektöründe özellikle kimyasal maddeler çıkarılıp işleneceğinden dolayı oksijen seviyesi, kullanılan kişisel koruyucular, çalışanların sigorta meslek koduna göre işi yapmaları, yapılacak iş ile ilgili çalışanın mesleki yeterlilik belgesine sahip olması, mühendisler tarafından çalışma sahasında denetimlerin sürekli yapılması gibi sebeplerin önemi büyüktür.
Ülkede en büyük maden faciası, 1992'de Zonguldak'ın Kozlu ilçesinde yer alan Türkiye Taş Kömürü İşletmesine bağlı kömür ocağında meydana geldi. Buradaki grizu patlamasında 263 işçi hayatını kaybetmişti. Türkiye İstatistik Kurumunca geçen mart ayında yayınlanan ve iş kazalarının sektörel dağılımının yer aldığı rapora göre, Türkiye'de iş kazalarının en fazla yaşandığı sektör, "maden ve taş ocakçılığı" olarak belirlendi. (Arşiv Belge, Dünyada ve Türkiye’de En Çok İş Kazası Meydana Gelen Sektör olan Madenlerde İş Kazaları Nelerdir http://www.arsiivbelge.com/yaz.php?sc=3272, Erişim Tarihi: 19/01/2020).
Aşağıda ki tablo verilerine göre tarih – maden yeri – ölü sayısı ve hangi maden ocağında iş kazası meydana gelmiş açıkça görülmektedir. Denetim ve eğitim burada devreye girmektedir.
Tablo 5. Madencilikte meydana gelen ölümlü iş kazaları
Yer Tarih Madenin
Cinsi Olay Ölü Sayısı
Zonguldak Kozlu 03.03.1992 Kömür Grizu Patlaması 263 Yozgat Sorgun 26.03.1995 Kömür Grizu Patlaması 37 Erzurum
Aşkale 08.08.2003 Kömür Grizu Patlaması 8 Karaman Ermenek 22.09.2003 Kömür Grizu Patlaması 10 Çorum Bayat 09.08.2004 Kömür Grizu Patlaması 3 Kastamonu
Küre 08.09.2004 Bakır Bant Yangını 19 Kütahya Gediz 21.04.2005 Kömür Grizu Patlaması 18 Balıkesir Dursunbeyli 02.06.2007 Kömür Grizu Patlaması 17 Bursa
M.K. Paşa 10.12.2009 Kömür Grizu Patlaması 19 Balıkesir Dursunbeyli 23.02.2010 Kömür Grizu Patlaması 13 Zonguldak Karadon 17.05.2010 Kömür Grizu Patlaması 30 K. Maraş
Elbistan 10.02.2011 Kömür Şev Kayması 11 Zonguldak
Kozlu 07.01.2013 Kömür Metan Degajı 8 Manisa
Soma 13.05.2014 Kömür Ocak Yangını 301 Karaman
Ermenek 28.10.2014 Kömür Su Baskını 18 Siirt
Madenköy 16.09.2016 Bakır Şev Kayması 16
3.4.1 Yerüstü (Açık İşletme) Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği
Açık işletme işletmelerine en önemi işlevlerden biri şev yapılandırılmasıdır ki burada atlanmaması gereken faktörler şevlerin eğimi, şevlerin genişliği, şevlerin yüksekliğidir. Madende cevherin damarlar kısımları zemin yapısına bağlı olarak değişkenlik gösterir. Ocak planlamasında zemin yapısına önem verilerek, maden ocağı zemin yapısına bağlı olarak plana göre tertiplenir.
Şekil 5. Yerüstü işletmesi
Açık Ocak imalatının programı yapılırken maden yatağının bulunduğu bölgenin yerleşim yerlerine uzaklıkları belirlenir. Zeminin türü madeni çıkarmak için sağlam kayaç mı yoksa topraksı yapı mı olduğu analizi yapılır. Meydana getirilen plan toprak yapısının mühendislik işlemlerine göre belirlemek gerekir. Bölgelerde yapılan su yapısı ve sondaj işlemlerinde ortaya çıkacak olan veriler doğrultusunda basamakların yapısı şekillenir.
Kişileri, kurumları, kuruluşları, toplumları ve ülkeleri; fiziksel, sosyal, psikolojik ve ekonomik açıdan olumsuz etkileyen bu zararlar sadece iş kazaları sonucu değil yaşanacak meslek hastalıkları sonucunda da görülmektedir. Bu derece olumsuz etkilere sebep olan iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı alınabilecek önlemler doğrultusunda yapılan çalışmalarda, gereken dikkat ve
özen; öncelikle insan hayatının ve sağlığının önemi unutulmadan gösterilmelidir (Uslu, 2014).
Yerüstü madenlerinde ocakta karşılaşılan en büyük risk doğal kaynak sularıdır. Sondaj işlemlerinde suyun kaç metrede bulunması, debisi, suyun hacmi önemli sorulardır. Ocakların da en sık karşılaşılan sorunlardan biri yerüstü sularıdır. Su zemin yapısında deformelere yol açar. Suyun tahliyesi için susuzlaştırma kuyuları yapılmalıdır. Su doğrudan basamaklarda biriktirilmemeli aktığı yere havuz yapılarak pompalarla tahliyesi yapılmalıdır. Açık ocak işletmelerinin drenajı önemlidir çünkü madendeki çalışmaların sorunsuz yürümesi buna bağlıdır. Açık ocak işletmelerinden çıkan gri suda genelde taş, kil, sülfür gibi aşındırıcılar bulunur ve ph değeri de fazlasıyla düşük olabilir.
Uzun dönem şev stabilitesi analizi - Hesaplarda efektif gerilmeler kullanılır - Boşluk suyu basıncının bilinmesi gerekir
- Kayma yüzeyi üzerindeki kütle bir dizi düşey dilime bölünür -Her bir dilimin statik denge durumu göz önüne alınır
-Daha sonra bütün dilimler birlikte değerlendirilerek kayma yüzeyi için güvenlik sayısı hesaplanır. Yerüstü maden ocaklarında üretim yapılmadan önce alınacak önlemler ocak planlamasına dahil edilir. Risk faktörü yüksek olan madenlerde teknolojik olarak gelişmiş iş makinası- kamyonlar kullanıldığından dolayı insan gücüne pek ihtiyaç duyulmaması ölüm ve iş kazaları seviyesinde azalma göstermektedir. Açık ocak madenciliğinde İSG yönünden alınması gereken önlemler şöyledir:
• Şev açıları
• Basamakların yüksekliği
• Üretim için oluşturulan basamakların genişliği
• Araçların basamaklarda gidiş – geliş sırasında ki manevra alanlarının geniş olması
• Zemin yapısından dolayı yapılacak olan patlatma gerekli güvenlik önlemlerinin üst düzeyde alınması
• Çalışma saatlerinin mevzuata uygun olması • İş makinalarında arka sensörlerin bulunması • Kişilerin kendi yapacakları göreve vakıf olmaları • Kişisel Koruyucu Donanımın eksiksiz kullandırılması • Stok alanlarında set yüksekliklerinin yapılması
• Döküm alanlarında Hophopçunun bulundurulması • Kamyonların azami hız kurallarına uymaları
• Gece çalışmalarında ocak için aydınlatmanın yeterli olması • İş makinaları ile kamyonların 25 metre kuralına uymaları
• Cep telefonu kullanımlarının acil durumlar dışında kısıtlandırılması • Emniyet kemeri takma zorunluluğunun bulundurulması