KARADENĠZ TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ * SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI TEZLĠ YÜKSEK LĠSANS PROGRAMI
1931 NUMARALI TRABZON ġER‘ĠYYE SĠCĠLĠ’NĠN ÖZET TRANSKRĠPSĠYONU VE ANALĠZĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Cemil UZUN
MAYIS – 2018
TRABZON
KARADENĠZ TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ * SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
TARĠH ANABĠLĠM DALI TEZLĠ YÜKSEK LĠSANS PROGRAMI
1931 NUMARALI TRABZON ġER‘ĠYYE SĠCĠLĠ’NĠN ÖZET TRANSKRĠPSĠYONU VE ANALĠZĠ
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Cemil UZUN
Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Temel ÖZTÜRK
MAYIS - 2018
TRABZON
ONAY
Cemil UZUN tarafından hazırlanan “1931 Numaralı Trabzon Şer„iyye Sicili‟nin Özet Transkripsiyonu Ve Analizi” adlı bu çalıĢma (...) (...) (...) .. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oy birliği / oy çokluğu ile baĢarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Anabilim Dalında Tezli Yüksek Lisans Programında yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Jüri Üyesi Karar Ġmza Unvanı – Adı ve Soyadı Görevi Kabul Ret
BaĢkan
□ □
Üye
□ □
Üye
□ □
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduklarını onaylarım.
Prof. Dr. Yusuf SÜRMEN Enstitü Müdürü
BĠLDĠRĠM
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca KTÜ – Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Yazım Klavuzu‟na uygun olarak hazırlanan bu ÇalıĢmada yararlanılan kaynakların tümüne eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her tür yasal sonucu kabûl ettiğimi beyan ederim.
Ġmza Cemil UZUN 07.05.2018
IV ÖNSÖZ
Ġnsanoğlunun varoluĢundan beri kendini ifade etme, hayatı tanıma ve anlamlandırma, varlığını devam ettirmek amacıyla, bilgiye ulaĢma, bilgiyi muhâfaza etme ve bilgiyi aktarma gayreti içerisinde olması fıtratının gereğidir. ġahıslar, kurumlar ve devletler; ticari anlaĢma ve faaliyetleri, hukuki, edebi, askeri ve siyasi metinleri ve benzeri insan ürünü olan birçok olay ve olguyu koruma ve daimi kılma amacıyla kayıt altına almaya gayret etmiĢlerdir. Böylece yazı, geçmiĢ ile gelecek arasında bir köprü vazifesi görüp, kültürlerin ve medeniyetlerin tekamülünde ve kimlik kazanmasında önemli rol oynamıĢtır. Yazının ve dolayısıyla tutulan kayıtların geçmiĢe ıĢık tutma açısından önemine binaen, Osmanlı ġer„iyye Sicilleri, Osmanlı Devleti‟nin sosyal, kültürel, siyasi ve askeri sistemleriyle ilgili birinci elden yazılı kaynak olması ve dönemin olay ve olgularını, o dönemin penceresinden görebilme olanağı sunması hasebiyle 1931 Numaralı Trabzon ġer„iyye Sicili araĢtırma konusu olarak seçilmiĢtir. Sicilde kayıtlı olan konular Osmanlı Devletini ve Trabzon Tarihi‟ni tüm yönleriyle anlama ve anlamlandırabilmede yetersiz kalsa da, dönemin diğer kaynaklarıyla ele alındığında dönemin resmini çizebilme noktasında, somut adımlar atılmasında yararlı olacağı kanaatindeyiz.
ÇalıĢma iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde sicildeki kayıtların idari birimler ve önemli Ģahıslar nezdindeki dökümü; ikinci bölümde kayıtların konularına göre dağılımı ve analizi yer almaktadır. Ayrıca sicilin özet transkripsiyon metni de çalıĢmanın sonunda verilmektedir.
ÇalıĢma boyunca yardımlarını esirgemeyen ve değerli fikirleriyle beni yönlendiren tez danıĢmanım sayın Prof. Dr. Temel ÖZTÜRK‟e teĢekkür ederim. Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ġsmail KÖSE‟ye, ayrıca ArĢ. Gör. Sezgin ÖRSELOĞLU‟na çalıĢmam sırasında yapmıĢ oldukları yardımlardan dolayı teĢekkür ederim.
MAYIS 2018 Cemil UZUN
V
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖNSÖZ…………..……….…...….IV ĠÇĠNDEKĠLER ………...…..…...…V ÖZET ………..….…....…....VI ABSTRACT….………..………...VII TABLOLAR LĠSTESĠ ……….…...VIII KISALTMALAR LĠSTESĠ ………...…IX
GĠRĠġ ……….……….………1-7
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
1. SĠCĠLDEKĠ KAYITLARIN ĠDARĠ BĠRĠMLER VE ÖNEMLĠ ġAHISLAR NEZDĠNDEKĠ DÖKÜMÜ ………8-22
1.1. Kayıtlarda Adı Geçen Temel Ġdari Birimler ………..…….…...….8
1.2. Kayıtlarda Adı Geçen Mahalleler ………..……….………..11
1.3. Kayıtlarda Adı Geçen Köyler ………..….…13
1.4. Kayıtlarda Adı Geçen Diğer Yer Ġsimleri ……….……...….15
1.5. Kayıtlarda Adı Geçen Önemli ġahıslar Ve Görevleri ……….…..………...16
1.6. Sicilde Adı Geçen Aile (Sülale) Adları………..………..….17
ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. SĠCĠLDEKĠ KAYITLARIN KONULARINA GÖRE ANALĠZĠ……..…………..…….23-32 2.1. Nikah ve BoĢanma………..…...………....24
2.1.1 Evlenmede Vekalet……….…….……….…………..…...24
2.2. Miras ………...………...27
2.3. Mülk SatıĢı……….…...30
2.4. Görevli Tayinlerine Dair ……….……….30
SONUÇ ……….……….………..33
1931 NUMARALI TRABZON ġER‘ĠYYE SĠCĠLĠ’NĠN ÖZET TRANSKRĠPSĠYON METNĠ ………..…….………....35
YARARLANILAN KAYNAKLAR ……….…….……….…..…….……..362
EKLER ……….………..……….…..365
ÖZGEÇMĠġ ……….……….…372
VI
ÖZET
1931 Numaralı Trabzon ġer„iyye Sicili‟nin Özet Transkripsiyonu ve Analizi adlı bu tez çalıĢmasının amacı yapılacak olan Osmanlı ve Trabzon konulu araĢtırmalara katkı sağlamaktır.
Osmanlı Devletini araĢtırmada birinci dereceden kaynaklar olması kayda alındıkları dönem hakkında genelde Osmanlı, özelde ise Trabzon hakkında güvenilir ve somut bilgiler sunmaları Ģeriyye sicillerini araĢtırmacılar için vazgeçilmez kılmaktadır. Bu yönüyle bu çalıĢma dönemin tarihi panoromasını çıkarmada mevcut çalıĢmalara çok büyük katkılar sağlayacaktır.
ÇalıĢma iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde sicilde adı geçen yerlerin dökümü, önemli Ģahıslar ve görevleri kayıt numaraları ile belirtilmiĢtir. Konular türlerine göre baĢlıklar altında toplanarak istatistikleri çıkarılmıĢ, içeriklerine dair kısa tahliller yapılarak önemli görülen kısımlar belirtilmiĢtir. Ġkinci bölümde ise sicilde yer alan kayıtlar konularına göre tasnif edilerek tablolar eĢliğinde yorumlanmıĢtır. ÇalıĢmanın sonunda sicilin özet transkripsiyonu varak ve kayıt numarası belirtilerek konu baĢlıkları ile verilmiĢtir.
Anahtar Kelimeler: ġer„iyye Sicili, Kadı, Trabzon
VII ABSTRACT
The aim of this dissertation is to make consecutive transcription and analyse of Trabzon Court Record No 1931. The additional aim is to contribute future works on Trabzon and the Ottomans.
Courts Records are essential sources for researchers because they bear first hand safe information about Ottomans and Trabzon. Court Records also bear basic data about the era they have written. In this aspect, this work will contribute to existing studies to unearth the era‟s historical developments.
The work, consists of two chapters. The first chapter focus on the explanation and analyse of places, persons and court officers explained in the studied Court Record. The subjects have been divided into sub-divisions and statistical data and analyse are collected by this method. In the second chapter, the subjects of the Court Record have been classified in accordance with their fields and they have been commented. Consecutive transcription, file number and headings of the Record were also added to the conclusion chapter.
Keywords: Court Records, Kadi, Trabzon.
VIII
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo Nr. Tablo Adı Sayfa Nr.
1 Kayıtlarda Adı Geçen Temel Ġdari Birimler ……….…….…..9
2 Kayıtlarda Adı Geçen Mahalleler ………...11
3 Kayıtlarda Adı Geçen Köyler ……….13
4 Kayıtlarda Adı Geçen Diğer Yer Ġsimleri ………....…...15
5 Sicilde Adı Geçen Önemli ġahıslar ve Vazifeleri ……….…..17
6 Sicilde Adı Geçen Aile (Sülale) Adları ……….…. 18
7 Sicildeki Kayıtların Konularına Göre Dağılımı ……….………….25
8 Nikah Akidleri ………..…….….….…27
9 BoĢanma Kayıtları…...………...…….………....28
10 Tereke Defterlerindeki Muhallefatın Durumu ………..…...…...…29
11 Kayıtlarda Mülk SatıĢlarının Seyri ……….…...…..….32
12 1931 Nolu Trabzon ġer„iyye Sicili‟nde Bazı Görevlilerin Tayin Durumu ………….34
IX
KISALTMALAR LİSTESİ
a.g.e. : adı geçen eser a.g.m. : adı geçen makale
AÜDTCF : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi bkz. : bakınız
bs. : baskı
çev. : çeviren Der. : Derleyen
Ed. : Editör
K. : Kayıt
no. : numara
s. : sayfa
TDAV : Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı TġS : Trabzon ġer„iyye Sicili (1931 Numaralı) TTK : Türk Tarih Kurumu
V. : Varak
vd. : ve diğerleri
GİRİŞ
Bu çalıĢmanın genel amacı bu alanda yapılan diğer çalıĢmalarla birlikte, Osmanlı tarihine katkı sağlamak olduğuna göre defterin tutulduğu dönemin genel bir değerlendirmesinin yapılması elzemdir. Hicri 1184-1186, miladi 1770-1773 yıllarını kapsayan bu tez çalıĢması kendinden önceki ve sonraki tarihleri konu edinen sicil çalıĢmaları (transkripsiyon, analiz, değerlendirme, mülk satıĢları, borç-alacak iliĢkileri vb.)1 ile beraber ele alındığında Trabzon tarihi üzerine daha verimli değerlendirmeler yapılabilir. Böylece Trabzon‟un sosyo-ekonomik, askeri ve siyasi tarihinin farklı yönleri araĢtırmacıların istifadesine sunulabilir.
1931 Numaralı Trabzon ġer‘iyye Sicilinin Tutulduğu Dönemin (1770-1773) Tarihi Arka Planı
Karlofça (1699) AntlaĢması sonrasında Osmanlı Ġmparatorluğu gerileme dönemine girmiĢtir.
YaĢ AntlaĢması‟na (1792) kadar süren bu dönemde Balkanlar‟da önemli toprak kayıpları yaĢanmıĢ ve Rusya karĢısında askeri muvaffakiyetsizliklerle karĢılaĢılmıĢtır. Gerileme döneminin Osmanlı Ġmparatorluğu açısından en trajik olaylarından birisi Küçük Kaynarca AntlaĢması (1774) ile Kırım‟ın kaybedilmesidir. Kırım‟ın kaybedilmesiyle Karadeniz bir Türk gölü omaktan çıkmıĢ, akabinde Boğazlar meselesi gündeme gelmiĢtir.2 Kırım‟ın kaybedildiği yılllarda Trabzon Kadıları tarafından tutulan siciller döneme ait askeri harekatlar ve ikmâl ve iaĢe çalıĢmaları hakkında önemli bilgiler içermektedir. Aynı zamanda bu döneme ait sicillerde Trabzon, Kars, Erzurum ve Kırım idari merkezlerindeki sosyal yaĢam ile askeri ve ekonomik faaliyetler hakkında da bilgi bulmak mümkündür. Söz konusu 1931 Numaralı Trabzon ġer„iyye Sicilinin transkripsiyonunun yapılarak araĢtırmacıların hizmetine sunulması hedeflenmiĢtir. Sicillerin yazıldığı coğrafya her ne kadar
1 Ayrıntılı bilgi için bkz: Kenan Ġnan, “Kadı Sicillerine Göre Akçaabat‟ta Mülk SatıĢları (1648-1658)” Akçaabat Yazıları I, (Der. Fethi Gedikli), Ġstanbul, 2004, s. 105-116; Kenan Ġnan, “1831 Nolu ġer‟iye Siciline Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Trabzon‟da Mülk SatıĢları”, Türk Dünyası AraĢtırmaları, 120, (1999), s. 103-124; Kenan Ġnan, “Kadı Sicillerine Göre Trabzon ġehrinin Fiziki Yapısı (1643-1656), Osmanlı AraĢtırmaları, XVIII, Ġstanbul, (1998), s. 161- 186; Turan Açık, ġer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk SatıĢları 1160-1170 / 1747-1757, YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2007; Sebahittin Usta, Trabzon’da Borç-Alacak ĠliĢkileri (1693-1700), YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2004; Eyyub ġimĢek, ġer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Borç-Alacak ĠliĢkileri 1112-1126 / 1701-1714, YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007; Yücel Dursun, ġer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk SatıĢları (1171-1182 / 1758-1769), YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009; Miraç Tosun, ġer‟iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk SatıĢları 1148-1735 / 1153-1741, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005; Murat Güney, 1826 Numaralı Trabzon ġer’iyye Sicili’nin Özet Transkripsiyonu ve Analizi, YayımlanmıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011; Sezgin Örseloğlu, 1888 Numaralı Trabzon ġer‘iyye Sicili’nin Özet Transkripsiyonu ve Analizi, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
2 Ali Rıza ĠĢipek, Oğuz Aydemir, 1770 ÇeĢme Deniz SavaĢı 1768 - 1774 Osmanlı Rus SavaĢları, Ġstanbul, 2006, s. 97- 122
2
baĢkent Ġstanbul‟dan uzak olsa ve batıdaki yoğun meĢguliyet nedeniyle çok fazla dikkat edilemeyen doğu sınırlarında bulunsa da Osmanlı Ġmparatorluğu‟nun siyasi, askeri ve ekonomik durumu ile bu alanlardaki geliĢmeler elbette sicillerin kayda geçirildiği Trabzon‟da da etkili olmuĢtur.
Osmanlı Devleti, Karlofça AntlaĢması (1699) sonrasında Çarlık Rusyası‟nın Balkanlar‟da Lehistan, Kafkaslar‟da Gürcistan, Karadeniz‟in kuzey sahillerinde ise Kırım üzerine yönelik tazyiklerine karĢı tedbir almak zorunda kalmıĢtır. Mevcut Ģartlar altında 1768 yılında tahta çıkan III. Mustafa hazineyi güçlü hale getirmek ve devleti iktisaden kalkındırmak için bir dizi tedbiri uygulamaya koymuĢtur. Hazinenin doldurulmasına karĢın, ordunun yeni geliĢen silah teknolojilerine uyumu ile eyaletlerin idâresinde önemli sorunlar mevcuttu ve bunların çözümüne iliĢkin radikal tedbirler alınması gerekiyordu. 3
Ġktisadi düzelmeye rağmen III. Mustafa döneminde söz konusu alanda geliĢme sağlanamamıĢtır. Bu dönemdeki kayıtların tutulduğu Trabzon ġer„iyye Sicil Defteri‟nin vermiĢ olduğu bilgiler incelendiğinde 1769 yılında Osmanlı Devleti‟nin dört bir yandan (Balkanlar, Karadeniz, Akdeniz-Ege ve Azerbaycan-Gürcistan) Ruslar‟a karĢı mücadele etmek zorunda kaldığı görülür. Oysa, Osmanlı ordusunun gerek taĢra gerekse merkez kuvvetleri düzenli ve eğitimli Rus birliklerine karĢı savaĢabilecek disiplin ve donanımdan yoksundu.4
Osmanlı Devleti kuruluĢ ve geniĢleme felsefesine uygun olarak batı yönünde toprak kazanan bir medeniyet ideali kurgulamıĢtı ve belirtilen amaçla daima Balkanlar‟daki topraklara özel önem verilmekteydi. Bu amaçla 16. yüzyılın ortalarından itibaren Lehistan Krallığı‟na seçilecek adayların bu bölge üzerindeki emelleri açıkça bilinen Rusya ve Avusturya taraftarları ya da bu iki devlet tarafından desteklenen kimselerden olmamasına özel önem verilmekteydi. Özellike Prut AntlaĢması (1711) sonrasında Balkanlar‟daki kuzey sınırlarının ve Kırım topraklarının korunabilmesi için Lehistan taht değiĢiklikleri büyük bir titizlikle takip edilmeye baĢlanmıĢtı. III.
Mustafa‟nın tahta çıktığı 1768 yılında Rusya, Ġran ve Avusturya ile 1739-1768 yılları arasında yaklaĢık otuz yıl uzun süren savaĢlar sonrasında güçsüz bir durumdaydı. Fakat yine de Lehistan iĢlerine karıĢmaktan geri durmuyordu.5
Rusya‟nın Lehistan üzerine uyguladığı baskının özellikle 1768 yılı sonrasında artmaya baĢlaması üzerine bir kısım Lehliler Osmanlı Devleti‟ne sığınarak Rusya‟ya karĢı savaĢ açılması için propaganda faaliyetine baĢladılar. Sadrazam Koca Ragıp PaĢa, daha önce Ġran, Rus ve Avusturya seferlerinde bulunduğu için ordunun savaĢa hazır olmadığını biliyordu. Osmanlı ordusu,
3Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Tarihi, Karlofça AnlaĢmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar, IV. Cilt, 1.
Kısım, 6. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007, s. 365.
4UzunçarĢılı, a.g.e., s. 368.
5 UzunçarĢılı, a.g.e., s. 370-371.
3
Avrupa‟da geliĢtirilen silah ve harp aletlerinin henüz Osmanlı ordusu tarafından tam olarak kullanılmadığını, ordunun disiplin ve eğitimden yoksun olduğunu, öncelikle sınır boylarındaki kalelerin tahkim edilmesi gerektiğini bildiğinden savaĢa karĢı çıkmaktaydı. Ayrıca, bu dönemde orduyu savaĢta idâre edebilecek kabiliyet ve dirayete sahip tecrübeli komutan da mevcut değildi.
Ruslar, Lehistan‟a tazyik uygularken, Özi ve Kafkaslar‟da da faaliyette idiler. Trabzon sınırı yakınlarında gerçekleĢen Kafkasya faaliyetleriyle ilgili bilgiye yine dönemin sicil kayıtlarında rastgelmek mümkündür.6
Ragıp PaĢa, ordunun kifayetsizliğinden ve savaĢma kabiliyetini kaybetmesinden haberdar olmasına rağmen ıslahata yönelik bir giriĢime vakit bulamadan öldü. Yerine gelen Muhsin Zade Mehmed PaĢa, savaĢa taraftardı. Ordunun durumundan haberdar olmayan Ġstanbul halkı da savaĢa taraftar olduğundan artık Ruslara harp ilan edilmesinin önünde engel kalmamıĢtı. Rus kuvvetlerinin Balkanlar‟da Osmanlı sınırına tecavüz etmesi ve Müslüman ahaliye zarar vermesi hazırda bekleyen savaĢ ilanı için gerekli zemini sağladı. 23 Cemâziye‟l-evvel 1182/4 Ekim 1768 tarihinde Rusya‟ya savaĢ ilan edildi.7
SavaĢın, üç cephede geçeceğinden haberdar olunduğu için (Akdeniz ve Ege‟den saldırı beklenmiyordu) vilayetlere hazırlık için gerekli fermanlar gönderildi. Fermanda, “Moskovlu keferesi, Leh memleketine temellük ve Lehlüyi kendüye tebaiyyet ettirmek üzere (...). hareket edeceklerinden Edirne sahrasında orduya iltihak etmeleri” istenmiĢtir.8 Mühimme kaydında yer alan fermandan Osmanlı Devleti‟nin öncelikli olarak Balkan cephesine ağırlık vermeyi tercih ettiği anlaĢılmaktadır. Doğu cephesine en yakın sancak merkezi olan Trabzon‟a gönderilen talimatların yerine getirilmesi ve karĢılaĢılan zorluklar Trabzon ġer„iyye Sicilllerinde mevcuttur.9
Rusya‟ya harp ilan edildiği anda ordu savaĢa hazır değildi. Eylül ayında ordunun savaĢmak için Rus sınırına gitmesine olanak yoktu ve sefer ancak bahar baĢında gerçekleĢtirilebilirdi. Oysa erken yapılan ilan ile Rusya bahar baĢına baĢlayacak bir sefer için hazırlanabilecek gerekli zamanı ve imkanı elde etmiĢtir. Osmanlı ordusu ile benzer Ģekilde Karlofça sonrasında Ukrayna ve Rus topraklarına akın yapmaları yasaklanan Kırım Tatarları da savaĢma kabiliyetlerini kaybetmiĢlerdi.
Hatta bazı Kırım ileri gelenleri Rusya tarafından istiklal vaadiyle kandırılmıĢtı. Kırım‟daki geliĢmelerin Trabzon‟daki yansımaları Trabzon ġer„iyye Sicilllerinde mevcuttur.10
Osmanlı ordusu Zilkade 1182 / Mart 1769‟da yola çıktı. Ruslar bu esnada Hotin‟i ele geçirmeye çalıĢmaktaydılar. Ordu, disiplinden yoksundu, levâzım ve iaĢe hususunda gerekli
6 Trabzon ġer’ıyye Sicili (Bundan sonra TġS), No: 1931, s. 312, 365.
7UzunçarĢılı, a.g.e., s. 368.
8 UzunçarĢılı, a.g.e., s. 370-371.
9TġS, No: 1931, s. 273, 314.
10 TġS, No: 1931, s. 312, 319.
4
hazırlıklar yapılmamıĢtı ve orduya kumanda eden komutanlar böyle büyük bir görevi üstlenecek yeteneğe sahip değillerdi. Kırım Hanlığı‟na getirilen yetenekli ve cevval bir komutan olan Kırım Giray‟ın ani ölümü mevcut durumu daha da kötüleĢtirmiĢtir. Hotin, Dinyester, Kartal savaĢlarında Osmanlı ordusu birkaç zafer kazandıysa da genel anlamda Rus ilerleyiĢinin önünde durulamadı.
Kötüye gidiĢin durdurulabilmesi için vilayetlerden yardım istendi.11
SavaĢ esnasında Ġngiltere Rusya‟ya destek vermekteydi. Bu esnada beklenmedik bir geliĢme gerçekleĢti ve Baltık‟taki Rus filosu, Barents Denizi, Norveç Denizi, Ġngiltere Dover Boğazı‟ndan geçerek Cebelitarîk‟a ulaĢtı ve buradan Ġngiltere‟nin yardımıyla Akdeniz‟e girdi. Rus Donanması‟nın böyle bir hareketini beklemeyen ve uyarıları da dikkate almayan Osmanlı Devleti, herhangi bir tedbir giriĢiminde bulunmadı. Ruslar daha önce Mora‟da isyan için gerekli altyapıyı hazırlamıĢlardı ve Ege Denizi‟ne gelerek tarihte ilk defa kuzeyden Çanakkale Boğazı‟nı ablukaya aldılar. Amaç, antikçağda Byzantion‟a ve sonrasında Bizans‟a Akdeniz‟deki düĢmanları tarafından yapıldığı Ģekilde Ġstanbul‟un zahire nakliyesini keserek sulhu kabûl etmesini sağlamaktı. Rus donanma gemileri eĢliğindeki isyan hareketlerinden istenilen sonuç elde edilemedi fakat Ruslar ÇeĢme‟de demirli Osmanlı donanmasına ait gemileri yakmayı baĢararak Akdeniz ve Ege‟de bir süre egemen olarak bazı adalar ile Limni‟yi iĢgal ettiler.12
Rus filosu Akdeniz‟de Osmanlı Devleti‟ni sulhe zorlarken ve Mora baĢta olmak üzere Ortodoks ahalinin yaĢadığı Ģehirlerde isyan hareketleri tertip ederken, Rus kuvvetlerinin bir kısmı da 1771 yılında Kırım‟a saldırarak burada hakimiyet kurmak için giriĢimde bulundular. Kırım ileri gelenleri bağımsız devlet kurma sözlerine inanarak Ruslar ile anlaĢtıkları için Rus güçleri 1771 yılı Temmuz ayında Kırım‟a girdiler. Böylece yarımada Ruslar tarafından iĢgal edildi. Rus iĢgaline karĢı yapılan giriĢim ve Kırım‟ı kurtarma faaliyetlerinin bir kısım örnekleri dönemin Trabzon ġer„iyye Sicilllerinde mevcuttur.13
1773 yılında BükreĢ‟te yapılan barıĢ antlaĢması Kırım üzerindeki Osmanlı hakimiyetini sona erdirdiği için Ġstanbul tarafından onaylanmadı ve tekrar baĢlayan savaĢlarda Osmanlı ordusu yine önemli bir varlık gösteremedi. 1774 yılında imzalanan Küçükkaynarca AntlaĢması ile Kırım‟ın kaybediliĢi süreci baĢladı. SavaĢta galip gelememesine rağmen Osmanlı Devleti çok fazla toprak kaybı yaĢamadı. Fakat Ruslar Boğazlardan serbest geçiĢ, Ġstanbul‟da daimi elçi bulundurma ve Balkan iĢlerine müdahil olma hakkı elde ettiler.14
11 TġS, No: 1931, s. 338.
12 UzunçarĢılı, a.g.e., s. 392-398.
13 TġS, No: 1931, s. 352.
14 UzunçarĢılı, a.g.e., s. 420-425.
5
ġer‘iyye Sicillerinin Hukuki Zemini ve Tarihi Önemi
Ġslam dünyasında Ģeri mahkemelerin ortaya çıkıĢı Hz. Muhammed ve Dört Halife dönemine dayandırılmaktadır. Ġslamiyetin yayılmasıyla birlikte yeni meselelerin çözümü için yargı görevini bizzat Hz. Muhammed üstlenmiĢ, dört halife döneminde ise mahkeme görevini çoğu zaman bizzat halifeler yerine getirmiĢlerdir.15
Osmanlı Devleti‟nde hukuk sisteminin temelini Ġslam inancı vesilesiyle klasik fıkıh kitapları içinde yer alan ve geçmiĢ dönemlerde devletin müdahalesinden uzak bağımsız olarak oluĢmuĢ Ģer„i hukuk ile Türk devlet geleneğinin birikimi olan örfî hukuk oluĢturmaktaydı.
Osmanlı hukukunun genel olarak Ģeri hukuka dayandığı ve örfî hukukun da zaman içerisinde ihtiyaca dayalı olarak oluĢtuğu düĢünülecek olursa örfî hukukun Ģer„î hukuka ters düĢmemesine çalıĢıldığı görülecektir. ÇalıĢmanın öneminin daha iyi anlaĢılması, Osmanlı‟da Ģer„iyye sicillerinin tarihi önemi ve bu sicillerde baĢ aktör olarak rol oynayan kadının görev ve sorumluluklarının bilinmesi ile olacaktır. Bu duruma binaen öncelikle bu konular hakkında özet bilgiler verilip okuyucunun zihninde Ģablonlar oluĢturmak ve bu Ģablonlar eĢliğinde sicile, daha doğru yaklaĢılması hedeflenmektedir. Akabinde ise transkripsiyonu yapılan sicil hakkında bilgi verilip, transkripsiyon sürecinde izlenen yöntemlerden bahsedilecektir.
Ġctimaî ve iktisâdî tarih kaynaklarımızın en önemlilerinden biri olan Ģeriyye sicilleri bulundukları yerde hükümete ait her türlü vazifeyi gören ve halkın her sahada yegane baĢvuru mercii olan idari ve kazai salâhiyete sahip kadılar tarafından tutulan ve gerektiğinde tekrar kullanılan defterlerden teĢekkül etmiĢtir16.
ġer„iyye sicilleri Osmanlı mahkemelerinde verilen kararların ve tutulan kayıtların toplandığı defterlerdir.17 Osmanlı Devleti‟nde Ģer„iyye sicillerinin en erken tarihli örneklerine Bursa‟da rastlanmaktadır. 1455 tarihli bu defterler, 19. yüzyılın ikinci yarısında yeni mahkemelerin kurulması sebebiyle içerdiği konular açısından bir daralmaya uğrasa da 20. yüzyıl baĢlarına kadar düzenli bir biçimde tutulmuĢtur. Kadılık müessesesinin Osmanlıların ilk devrinden itibaren var olduğu göz önüne alındığında bu tür defterlerin daha erken dönemlerde de var olduğu, ancak çeĢitli sebeplerle bunların günümüze ulaĢamadığı söylenebilir.18 Sultan II. Mahmûd döneminden itibaren yargılama alanında yeni düzenlemelere gidilmesi ile kadıların yetkileri azaltılmıĢtır. Ġstanbul Kadılığı‟nın 1837‟de ilk defa resmi bir binaya taĢınmasından itibaren kadıların idari ve mahalli
15 Mustafa Fayda,‟‟Hulefâ-i RâĢidîn Döneminde Müesseseler‟‟,Kenan Seyithanoğlu Vd. (Ed.), DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi, 2, Ġstanbul: Çağ Yayınları, 1986, s. 271.
16 Said Öztürk,Askerî Kassama Ait Onyedinci Asır Ġstanbul Tereke Defterleri, (Sosyo-Ekonomik Tahlil), Ġstanbul, OSAV, 1995, s.68.
17 Yunus Uğur, “ġer„iyye Sicilleri”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, 39, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2010, s. 8.
18 Uğur, a.g.m., s. 9.
6
yetkileri kaldırılmıĢtır. 1859 Nizamnamesi ile de evkaf, kassam, kazasker mahkemeleri ile Ġstanbul mahkemelerinin görev ve yetkileri ayrı ayrı tespit edilmiĢ ve bu hususlarda sınırlandırılmaya gidilmiĢtir.19 Osmanlı Devleti‟nin baĢlangıcından Tanzimat dönemine kadar her türlü ihtilafların çözüldüğü adli bir birim olarak hayatını sürdürmüĢtür.20
Kadı
Arapça‟da kazâ (kadâ) kökünden ism-i fail olan kâdî, fıkıh terimi olarak insanlar arasında meydana gelen çekiĢme ve davaları Ģerî hükümlere göre çözümlemek için yetkili makamca tayin edilen kiĢiyi ifade eder.21
Osmanlı kadısı mülk, beledi, mali, askeri ve adli sahaları kapsayan görevleri ile birlikte, onun kadar geniĢ bir görev alanı olan baĢka bir memur bulunmamaktadır. Tayinleri padiĢah beratı ile gerçekleĢip tayin, yol ve nakil iĢlemlerini Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin daireleri yapardı.
Dairelerde iĢlemler ruzname denilen deftere kaydedilir ve kadıların meslekteki terfi ve özlük iĢlemleri bu büroda yürütülürdü. Göreve baĢlayan kadı ilmiye sınıfında bulunup ahalinin devlet karĢısında temsilcisi ve sözcüsüdür.22
Kadılık mesleğine atamalarda devlet çok detaylı bir eleme usulüne baĢvurmaktaydı. Bir kadının atanması için kadı da Ģu nitelikler aranmaktaydı;23
1‐ Kadı reĢid olmalı.
2‐Temyiz gücüne sahip birisi olmalı.
3‐Doğru, dürüst ve iman sahibi bir insan olmalı.
4‐Hukuki açıdan bilgili ve davranıĢ kabiliyetine sahip olmalı.
5‐ Olaylara tarafsız bakabilmeli.
6‐ Ġslam dinine mensup olmalı.
7‐ Ġyi derecede hukuki ehliyete sahip olmalı.
8‐ Erkek olmalıydı.
Hem kazai hem de idari iĢlere bakmak vazifesiyle mükellef oldukları için sadaretden, kadıaskerlikten, beylerbeyiliğinden, validen ve diğer benzer makamlardan gelen her emri saklar ve
19 Ahmed Akgündüz, “Ġslâm Hukukunun Osmanlı Devleti‟nde Tatbiki: ġer„iyye Mahkemeleri ve ġer„iyye Sicilleri”, Hasan Celal Güzel vd. (Ed.), Türkler, 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 55.
20 M. Akif Aydın, “Osmanlıda Hukuk”, Ekmeleddin Ġhsanoğlu (Ed.), Osmanlı Devleti Tarihi, 1, Ġstanbul: Feza Gazetecilik, 1999, s. 391.
21 Fahrettin Atar, “Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, 24, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, s. 66.
22 Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Devleti‟nde Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, 24, Ġstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001, s. 69-70.
23 Abdülkadir Erçin, “Osmanlı Devletinde Kadı Ve ġer‟i Mahkemeler”, ÇeĢm-i Cihan, (Tarih Kültür ve Sanat AraĢtırmaları Dergisi), 2, Bartın, Bartın Üniversitesi Yayınları, 2017, s. 15-22.
7
ihtiyaç olduğu takdirde ona göre hareket etmek için suretlerini sicil olarak adlandırılan defterlere kaydederlerdi.24
1931 Nolu Trabzon ġer‘iyye Sicili ve Özet Transkripsiyonunda Ġzlenen Yöntem
Tez konusu olan 1931 Numaralı Trabzon ġer„iyye Sicili Milli Kütüphane BaĢkanlığına ait ve fotokopi halinde olub, poz no 103‟tür. Hicri 1184-1186, miladi 1770-1773 yılları arasını kapsamaktadır. Sicil toplam 97 varak ve 611 kayıttan oluĢmaktadır. Kayıtların 1‟i iptal ve 1 kaydın da üzeri çizik olduğu için transkribe edilmemiĢtir. Ayrıca bir kayıt yarımdır. Bu durum sicilde belirtilmiĢtir. Sicilde silik olan yerler üç nokta (...) Ģeklinde ifade edilmiĢtir. Ayrıca okunamayan kelimeler soru iĢareti (?) Ģeklinde belirtilmiĢtir.
Bahsi geçen Ģer„iyye sicilini transkribe ederken daha kolay anlaĢılması için çalıĢma boyunca bazı yöntemler izlenmiĢtir. Bunlar, numara ve harfler kullanılarak yapılan kodlama sistemidir.
Numaralandırma iĢleminde sicilde yazılı olan varak numaraları esas alınmıĢtır. A3 kağıdında konular iki sütun halinde yazıldığı için kağıdın sağ tarafındaki sütun için “a” harfi, sol taraftaki sütun için ise “b” harfi kullanılmıĢtır. Transkripsiyonlu metinde bu kodlama sistemi “V10-a, V10- b” Ģeklinde gösterilmiĢtir Sicilde bunu yapmamızdaki amaç kayıt numaralarına daha hızlı eriĢim sağlamaktır. Çünkü bir sayfada bazen 10-15 kayıt bulunması eriĢimi geciktirmektedir. Ayrıca sicilin en baĢından sonuna kadar bütün konular numaralandırılmıĢtır. Ġptal edilen konular da bu numaralama iĢlemine tabi tutulmuĢtur. Fakat transkribe edilmeyerek ilgili kayıtta belirtilmiĢtir. Her numaranın baĢına “kayıt” kelimesi kısaltılarak, sadece “K” harfi kullanılıp “K1, K2, K3” gibi kodlama,sistemine,gidilmiĢtir.
24 T. Mümtâz Yaman, “ġeri Mahkeme Sicilleri”, Ülkü, 12 (68), (1938), s. 154.
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
1. SĠCĠLDEKĠ KAYITLARIN ĠDARĠ BĠRĠMLERE, ÖNEMLĠ ġAHISLARA VE SÜLALELERE GÖRE DÖKÜMÜ
Bu bölümde kayıtlarda geçen eyalet,25 sancak,26 kaza, 27 nahiye,mahalle ve köy28 gibi idari birimler ve idari birimi belirtilmemiĢ yer adları geçmektedir. Ġdari birimler ve diğer yer isimleri, bağlı bulundukları yerler belirtildiyse onunla birlikte, alfabetik sıraya göre, kayıt numaralarıyla birlikte, tablolar halinde gösterilmiĢtir.
1.1. Sicilde Adı Geçen Temel Ġdari Birimler
Kayıtlarda idari birim olarak geçen eyalet, sancak, kaza ve nahiyeler sicildeki kayıt numaralarıyla ele alınacaktır. Mahalle ve köy gibi idari birimler daha sonraki konularda ele alınacaktır.
Sicilde 4 eyalet ismi zikredilmektedir. Trabzon Eyaleti 36 kayıtta, Ahısha 2 kayıtta, Erzurum Eyaleti ise 1 kayıtta geçmektedir. Sicilin tutulduğu yıllarda Rusya ile Osmanlı Devleti savaĢ halinde olduğu için daha çok asker ve mühimmat temini ve nakli ile yol güzergahı üzerinde olan e-yaletlerden bahsedilmektedir.29
Sicilde 6 sancak adı geçmektedir. Bunlardan en çok zikredilen Trabzon Sancağı‟dır. Daha zonra Canik ve Batum Sancağı gelmektedir. HemĢin, Gönye ve Torul Sancakları birer kez zikredilmiĢtir.30
Sicilde 27 kaza ismi geçmektedir. Bunlar arasında en çok zikredilenler; Erzurum, Trabzon, Akçaabat, Of ve Sürmene kazalarıdır (Bkz. Tablo 1). Daha sonra Giresun, Görele, Tirebolu ve Kürtün kazaları gelmektedir. Günümüzdeki il ve ilçelerin geçirmiĢ olduğu siyasi, sosyal ve
25 Eyalet, Osmanlı Devleti‟nde beylerbeyi tarafından idare edilen, değiĢik büyüklüklerdeki yönetim birimidir. GeniĢ bilgi için bkz: Orhan Kılıç, “XVII. Yüzyılın Ġlk Yarısında Osmanlı Devleti‟nin Eyalet ve Sancak TeĢkilatlanması”, Güler Eren (Ed.) Osmanlı, 6, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 89-110.
26 Sancak, Osmanlı taĢra yönetim sisteminde eyaleti oluĢturan temel idari birimdir. GeniĢ bilgi için bkz: Nejat Göyünç,
“Osmanlı Devleti‟nde TaĢra TeĢkilatı”, Güler Eren (Ed.), Osmanlı, 6, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 82-86.
27 Nahiyelerden meydana gelen kazalar, sancakların alt yönetim birimleridir. GeniĢ bilgi için bkz: Göyünç, a.g.e., s. 86.
28 Sicildeki Osmanlıca metinlerde köy, “karye” olarak geçmektedir. Bkz: TġS, No: 1931, s. 42, 53, 74, 75, 76, 77, 87, 105 vd.
29TġS, No: 1931, s. 262, 323, 336, 337.
30TġS, No: 1931, s. 273, 284, 308.
9
ekonomik evreler, Osmanlı‟da idari birim olan kazaların Ģer„iyye sicilleri ıĢığında incelenmesiyle daha iyi anlaĢılacaktır. 31
Sicilde GümüĢhane, Rize, Pulathane, Ġsmail ve Karlı kasabaları olmak üzere 5 adet kasaba adı zikredilmektedir.32
Sicilde 11 nahiye ismi zikredilmektedir. Bunlardan en fazla zikredilenler sırasıyla Of, Maçka, Yomra, Sürmene, Torul nahiyeleridir (Bkz. Tablo1). Bunlar genellikle nikah, boĢanma, tımar, zeamet, mülk satıĢı ve mülk anlaĢmazlıkları konularını dile getirmektedir.
Kayıtlarda adı geçen eyalet ve sancakların özellikle askeri ve siyasi çalıĢmalara, kaza ve nahiyelerin ise daha çok sosyal alandaki çalıĢmalara ıĢık tutacağı düĢünülmektedir. AĢağıdaki tabloda 1931 Numaralı Trabzon ġer„iyye Sicilinde geçen temel idari birimler büyükten küçüğe doğru, sicildeki kayıt numaraları esas alınarak belirtilmiĢtir. ÇalıĢmanın gayesi Osmanlı Devleti teĢkilat tarihi çalıĢmalarına eyalet, sancak, kaza, kasaba ve nahiye düzeyinde katkı sağlamaktır.
Tablo 1: Kayıtlarda Adı Geçen Temel Ġdari Birimler33
Ġdari Birimin Niteliği
Sicilde Adı Geçen Temel Ġdari Birimler
Sicildeki Kayıt Numaraları
1. Ahısha 367, 523
Eyalet 2. Erzurum 481
3. Gürcistan 490, 494, 534
4. Trabzon 481, 485, 488, 493, 499, 502, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 522, 523, 525, 527, 531, 532, 533, 534, 535, 536, 537, 540, 545, 547, 554, 556, 561, 563, 567, 568
1. Batum 531, 541, 542
2. Canik 493, 531, 534, 536, 544, 545, 547, 553, 554, 565, 568
3. HemĢin 503
Sancak 4. Gönye 503
5. Torul 503
6. Trabzon 76, 482, 483, 490, 491, 492, 494, 495, 496, 508, 510, 517, 518, 526, 527, 529, 530, 535, 542, 549, 551, 552, 553, 554, 555, 565, 564, 568, 569, 570, 572, 575, 576, 577, 579
1. Arhavi 592
Kaza 2. Akçaabat 58, 84, 88, 559, 560, 569, 570
3. Akköy 489, 559
4. Atina 592
31 TġS, No: 1931, s. 367, 481, 485, 493, 502, 525, 532, 568 vd.
32TġS, No: 1931, s. 49, 55, 96, 226, 322, 355.
33 Trabzon Sancağı‟nın idari teĢkilatlanması için bkz: Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve Ġktisadi Hayat, Ankara: TTK, 2002, s. 18-46.
10
Tablo 1: (Devamı)
Ġdari Birimin Niteliği
Sicilde Adı Geçen Temel Ġdari Birimler
Sicildeki Kayıt Numaraları
5. Bayburt 481
6. Canik 489, 590
7. Erzurum 45, 67, 80, 468, 469, 473, 478, 479, 480, 481, 512, 515, 516, 523, 534, 538, 543, 602
8. Filibe 17
9. FaĢ 9, 531, 555, 566, 590, 605
10. GümüĢhane 22, 519, 521, 522, 523, 525, 527, 509, 570
11. Görele 533, 556, 570
12. Giresun 534, 537, 556, 559, 569, 570
13. Gönye 542, 551, 553, 592
14. Hopa 3
15. Kastamonu 531
16. Kürtün 559, 560, 564
Kaza 17. KeĢap 534, 569, 570
18. Karahisar-ı ġarki 489, 531
19. Maçka 73
20. Of 12, 13, 532, 569, 570, 600
21. Rize 569, 570
22. Sürmene 28, 40, 41, 89, 90, 91, 485, 534
23. ġarlı 600
24. Trabzon 485, 559, 560, 569, 570
25. Torul 559, 560
26. Tirebolu 533, 534, 556, 569, 600
27. Viçe 5, 592
1. GümüĢhane 53
2. Ġsmail 12, 13, 363
Kasaba 3. Karlı (Filipe) 17
4. Pulathane 534, 592
5. Rize 533, 534, 537, 546
1. Akçaabat 494
2. Çepni 495
Nahiye 3. Karık (Canik, Karahisar-ı ġarkî) 489
4. Kürtün 509, 564
5. Maçka 526, 542, 575, 577
6. Of 490, 495, 508, 517, 518, 534, 549
11
Tablo 1: (Devamı)
Ġdari Birimin Niteliği
Sicilde Adı Geçen Temel Ġdari Birimler
Sicildeki Kayıt Numaraları
7. Rize 496, 510
8. Sürmene 476, 491, 576
Nahiye 9. Torul 476, 482, 579
10. Yomra 31, 507, 542, 575
11. Zaimoğlu (Canik, Karahisar-ı ġarkî) 489
1.2. Kayıtlarda Adı Geçen Mahalleler
Kayıtlarda 57 mahalle adı zikredilmektedir. Kayıtlarda en fazla Faros Mahallesi‟nin, ardından da Ġskender PaĢa, Ayasofya ve Boztepe mahallelerinin ismi zikredilmektedir (Bkz.
Tablo2). Bu mahallelerin isimleri daha çok mülk satıĢları, miras, nikah gibi sosyal ve ticarî konularda geçmektedir. Trabzon‟a bağlı merkez mahalleler dıĢında Ġstanbul ve Arhavi‟den de mahalleler zikredilmektedir.34
Tablo 2: Kayıtlarda Adı Geçen Mahalleler35
Mahalle Sicildeki Kayıt Numarası
1. Amasya 16, 55, 77, 583
2. AĢağı Hisar 12, 17
3. Aya Marine 2, 542, 575
4. Aya Sofya 107, 130, 230, 319, 418, 439, 446, 583
5. Ayor 75, 81
6. Ayo Filibo 218, 421, 583
7. Ayo Gorgor 542, 575
8. Ayo Vasil 73, 542, 575
9. Ayo Yorgi 542, 575
10. Bâb-ı Bazar 1,17, 30, 94, 583
11. Bacan 549
12. Barin (Arhavi) 592
13. Bayrambey 57, 58, 583
14. Bozdepe 26, 27, 123, 129, 281, 370, 427, 438, 542, 575, 583 15. Cami-i Cedid 542, 575
16. Cami-i Kebir 8, 70, 75, 583 17. Cami-i Manastır 542, 575
18. ÇarĢı 56, 66, 81, 583
19. Çıldır Damı 495, 549
34 TġS, No: 1931, s. 45, 592.
35 Trabzon mahalle isimleri için bkz: Bostan, a.g.e., s. 138-156.
12
Tablo 2: (Devamı)
Mahalle Sicildeki Kayıt Numarası
20. Çömlekçi 542, 583
21. Debbağhane 15, 39, 64, 83, 132, 428, 542, 575, 583
22. Duranoz 371
23. Eksotha 96, 542, 575, 583
24. Faros 18, 19, 21, 34, 36, 38, 66, 93, 96, 106, 111, 125, 130, 136, 142, 143, 152, 219, 266, 306, 312, 333, 385, 395, 452, 583
25. Göl BaĢı 558
26. Hacı Kasım 20, 47, 542, 575 27. Hasan Ağa Mescidi 65, 84, 583
28. Havace (Hoca) Halil 32, 62, 89, 91, 92, 426, 583
29. Hıristos 542, 575
30. HoĢoğlon 482
31. Ġmaret 82, 96, 429, 583
32. Ġskender PaĢa 4, 25, 29, 60, 61, 62, 118, 304, 542, 575, 583
33. Kasım PaĢa 583
34. Kavak Meydanı 463, 583 35. Kemerkaya 42, 52, 542, 575
36. Kindinar 226, 285, 583
37. Köhne Hamam 542
38. Kule 78, 583
39. Mağara 583
40. Molla Siyah 35, 46, 50, 86, 87, 88, 93, 583
41. Muhyiddin 583, 603, 606
42. Mumhane 575
43. Musa PaĢa 59, 583
44. Ortahisar 70, 112
45. Öksüzce (Ġstanbul) 45
46. Saçlı Hoca (Havâce) 9, 14, 24, 94, 134, 583 47. Saray-ı Atik 49, 67, 68, 69, 98, 583
48 SarmaĢık 583
49. ġirin Hatun 40, 41, 583 50. Tekfurçayırı 113, 336, 427, 583
51. Tekke 430, 432
52. Tekye (Akçakale) 72
53. Tonoz Alayı 495
54. Urgancıyan 575
55. Yeni Cuma 16, 43, 44, 53, 54, 113, 115, 290, 583
56. Zağnos 96, 583
57. Zeytinlik 583, 603, 606
13 1.3. Kayıtlarda Adı Geçen Köyler36
Kayıtlarda 87 köy adı geçmektedir. Köy isimleri daha çok tımar tevcihlerinde ve miras gibi sosyal konularda karĢımıza çıkmaktadır. Daha çok Yomra ve Akçaabat‟a bağlı köylerin adı geçmektedir (Bkz. Tablo 3).
Tablo 3: Kayıtlarda Adı Geçen Köyler 37
Köy Bağlı Olduğu Yer Kayıt Numarası
1. Ağrıd-ı Kebîr Akçaabad 86
2. Ağrıd-ı Sağîr Akçaabad 86
3. Ali Çelebi (Mesariya) Maçka 542, 575
4. Araklı Sürmene 40, 41, 145
5. Argaliya Trabzon 430
6. Arsinler Yomra 542, 575
7. Ayon Sürmene 28
8. Basalet Rize 546
9. BaĢ Varvara Yomra 542, 575
10. Bolola Of 518
11. Cakera Akçaabad 88
12. Çaka (?) 587
13. Çıldır Damı Çepni 495, 549
14. Çit GümüĢhane 53
15. Çivera Yomra 542, 575
16. Daruca Sürmene 491
17. Dekne Yomra 542
18. Derune Moçol Yomra 542
19. Dirone Yomra 575
20. Divera Maçka 94, 542
21. Eksente Yomra 542, 575
22. Ğalata Kilat Yomra 542, 575
23. Ğara Atina 592
24. Hacevera Maçka 526, 577
25. Hafaka Torul 579
26. Haftoy Melasin Sürmene 476
27. Hakse Torul 476, 577
28. Handos Of 12, 13
29. Hareler Yomra 542
30. Haviyane Torul 481
31. Hazel Yomra 507
36 Sicildeki Osmanlıca metinlerde köy, “karye” olarak geçmektedir. Bkz: TġS, No: 1931, s. 10, 12, 17, 31, 33 vd.
37 Trabzon ve kazalarındaki köy isimleri için bkz:, Ayhan Yüksel, “Trabzon Vilayetinde Yer Adlarını ve Ġdari Yapıyı DeğiĢtirme TeĢebbüsleri”, Trabzon Tarihi Ġlmi Toplantısı (6-8 Kasım 1998) Bildiriler, (81), 2000, s. 201-222.
14
Tablo 3: (Devamı)
Köy Bağlı Olduğu Yer Kayıt Numarası
32. Helvacı Akçaabad 58
33. Herek GümüĢhane 53, 54
34. Hoç Dimasyo Yomra 543
35. Hoç Kastamonu Yomra 543
36. Hoç Kirasyo Yomra 543, 575
37. Hoç MeĢlus Yomra 543, 575
38. Hoç Piravlak Yomra 543, 575
39. Holamana Trabzon 225
40. Hozari Maçka 543, 575
41. Kaçabir Gönye 358
42. Kalafka Uzlar Yomra 543
43. Kalciye Akçaabad 84
44. Kaloyna Akçaabad 86
45. Kân Yomra 543
46. Kapsire Viçe 592
47. Karakaya Kürtün 564
48. Karlık Yomra 543, 575
49. Kastamonu Yomra 575
50. KaĢe Yomra 575
51. Kavala Yomra 542, 575
52. Kavyan (?) 86
53. Kireçhene Trabzon 422
54. Kocaba Yomra 543, 575
55. Kohla Yomra 59, 543
56. Kortel Maçka 543
57. Kovan Yomra 575
58. Kozil Maçka 575
59. Kukule Yomra 575, 587
60. Kuledibi Hopa 3
61. Kumra Yomra 31
62. Kumra-i Sağir Yomra 543, 575
63. Larhana Maçka 73
64. Latum-ı Kebir Yomra 543, 575
65. Latum-ı Sağir Yomra 543, 575
66. Lefka Akçaabad 483, 494
67. Maço Yomra 575
68. Mesariya HoĢoğlan Maçka 543
69. Mesariya Mesih Maçka 543, 575
70. Mesune Varvara Yomra 543, 575
71. Mezereler Maçka 543
72. Mikrayal Gönye 592
15
Tablo 3: (Devamı)
Köy Bağlı Olduğu Yer Kayıt Numarası
73. Navriye Rize 510
74. UzbaĢı Yomra 543, 575
75. Uz Kartel Yomra 543, 575
76. Uz Mesahor Yomra 543, 575
77. Tonoz Alayı Çepni 495
78. Uca (Kohli) Rize 496
79. Vagon (?) 541
80. Varvara-i Sefle Yomra 543, 575
81. Yanbolu Yomra 543
82. Yöre Torul 483
83. Zafanos Yomra 543, 575
84. Zaneki Sürmene 89, 90, 91
85. Zaroha Sürmene 576
86. Zazana mea FoĢa Yomra 543, 575
87. Zemleha Yomra 543, 575
1.4. Kayıtlarda Adı Geçen Diğer Yer Ġsimleri
Bu bölümde zikredeceğimiz yer isimleri kayıtlarda eyalet, sancak, kaza, nahiye, mahalle, veya köy Ģeklinde idari birim olarak belirtilmemiĢtir. Kayıtlarda idari birim olarak belirtilmemiĢ yer adları 21 adeddir. Burada en dikkat çeken yer adı Ġslambol (Ġstanbul)‟dur. Ġslambol ismi 33 yerde geçmektedir (Bkz. Tablo 4). Daha çok merkezden gelen yazıların sonunda İslambol El- mahruse tabiri kullanılmaktadır. Bir yerde Kostantiniyye olarak zikredilmektedir.38 Daha sonra sırasıyla Trabzon, Erzurum, Kırım, Kefe ve Canik isimleri geçmektedir.
Tablo 4: Kayıtlarda Adı Geçen Diğer Yer Ġsimleri
Yer Kayıt Numarası
1. Babadağ 551, 552, 561, 562, 563
2. Bafra 539
3. Çıldır 531
4. Eflak 558
5. Eksotha 234, 337, 382, 437, 457
6. Hantepe 558
7. Hotin 558
8. Ġnebolu 359
38 TġS, No: 1931, s. 88.
16
Tablo 4: (Devamı)
9. Ġslambol 79, 469, 473, 474, 475, 478, 479, 480, 481, 485, 486, 487, 488, 499, 511, 514, 515, 516, 527, 531, 532, 534, 535, 544, 546, 547, 548, 555, 557, 559, 566, 569, 570
10. Kapsire 592
11. Kars 539
12.Kavak 574
13. Kefe 56, 65, 496, 508, 509, 517, 532, 535 14. Kırım 425, 512, 517, 532, 544, 549, 576, 577, 605 15. Kostantin (Ġslambol) 472
16. Moskov 558
17. Or 507
18. Samsun 544, 605
19. Sinop 542
20. Tophane (Ġslambol) 79
21. Tuna 558
1.5. Sicilde Adı Geçen Önemli ġahıslar ve Görevleri
Bu bölümde sicilde adları geçen 24 önemli Ģahıs vazifeleri ile birlikte verilmiĢtir.
Kayıtların tutulduğu yıllarda Osmanlı-Rus savaĢı olduğu için kayıtlarda üst düzey askerî ve mülkî yetkililerin adı sıkça geçmektedir. 11 kez Anadolu Valisi ve Kırım Canibi Seraskeri Vezir Silahtar Ġbrahim PaĢa‟nın adı zikredilmektedir (Bkz. Tablo 5). Ayrıca bu tablonun hazırlanmasındaki amaç, yapılacak olan biyografi çalıĢmalarına, Osmanlı siyasi tarihi ve teĢkilat tarihi açısından görev ve sorumlulukların daha iyi anlaĢılmasına katkı sağlamaktır.
Tablo 5: Sicilde Adı Geçen Önemli ġahıslar ve Görevleri
Önemli ġahıslar ve Vazifeleri Kayıt Numarası
1. Anadolu Vâlisi ve Kırım Canibi Seraskeri Vezir Silahtar Ġbrahim PaĢa 482, 483, 490, 491, 494, 495, 496, 507, 508, 509, 510
2. Erzurum Valisi ve Kars Canibi SeraskeriVezir Hâfız Mustafa PaĢa 479
3. Gürcistan Meliki Süleyman 489
4. Yeniçeriler Zabiti ve Emin-i Beytü‟l-mâl Haseki MemiĢ Ağa 80 5. Yeniçeriler Zabiti ve Emin-i Beytü‟l-mâl Haseki Süleyman Ağa 1, 3, 5 6. Yeniçeriler Zabiti ve Emin-i Beytü‟l-mâl Haseki MemiĢ Ağa 80
7. Sohum Kalesi Muhafızı KeleĢ Ahmed Bey 474, 475
8. Reisü‟l-küttâb Mehmed Harakî Efendi 497
9. Çıldır Valisi ve Çıldır canibi Ser-askeri Nu„man PaĢa 478
10. Trabzon Ağası Haseki Ömer Ağa 470, 471
11. Trabzon Alay Beyisi El-hâc Mustafa 475, 476, 482, 483, 491, 494, 495, 496, 507, 508, 510
17
Tablo 5: (Devamı)
Önemli ġahıslar ve Vazifeleri Kayıt Numarası
12. Trabzon Alay Beyisi ġatırzâde Ömer Ağa 497, 554, 593
13. Trabzon Eyâleti Mutasarrıfı ve Canik Muhassılı El-hâc Ali Bey 471, 481, 492, 499, 502, 506, 553, 554, 555, 557, 568
14. Kaimmakam-ı Vali-i Trabzon Mustafa 578
15. Trabzon Kal„ası Dizdârı Es-seyyid Ġbrahim Ağa 23
16. Trabzon Mütesellimi Kaimmakâm Koç Ali Ağa 7, 10, 470, 568, 598, 602, 605
17. Trabzon Mütesellimi Mehmed Bey 553
18. Trabzon Mütesillimi Hacı Ali Ağa 470
19. Trabzon Valisi Mehmed PaĢa 579
20. Trabzon Yeniçerileri Zâbiti Haseki Mehmed Ağa 554 21. Trabzon‟un Cebe Defter Emini Vekili Es-seyyid Mustafa Vasfî Efendi 497
22. TurnacıbaĢı Es-seyyid Ġbrahim Ağa 605
23. BakkalbaĢı El-hâc Ömer 605
24. Trabzon SubaĢısı Ali Ağa 478
1.6. Sicilde Adı Geçen Aile (Sülale) Adları
Sicilde 207 adet aile (sülale) adı zikredilmektedir. 10 kayıtta ġatırzade, 8 kayıtta Kasapzade, 7 kayıtta Tabakoğlu, Hancızâde ve Hellaçzade, 5 kayıtta Bayburtluzâde, Bayramoğlu, Yahyazâde, Müftüzâde ve Lazoğlu sülaleleri en fazla zikredilen isimlerdir (Bkz. Tablo 6). Bu bölümde biyografi çalıĢması yapanlara ve Trabzon tarihiyle ilgili çalıĢma yapan araĢtırmacılara ıĢık tutulması hedeflenmektedir. Özellikle son yıllarda ülkemizde soy ağacı araĢtırmaları ve soy ağacı oluĢturma gayretleri artmıĢtır. Buna istinaden çalıĢmamızın bu alanda araĢtırma yapanlara ve sosyologlara yardımcı olacağı kanaatindeyiz.
Tablo 6: Sicilde Adı Geçen Aile (Sülale) Adları
Sülâle Kayıt Numarası
1. Afyoncuoğlu 277
2. Alemdaroğlu 295
3. Alevoğlu 242
4. Alicanzâde 431
5. Altuntopoğlu 386
6. Anderoğlu 592
7. Araboğlu 324
8. Arslanoğlu 342
9. Aslanoğlu 230, 458
10. Attarzâde 65, 74, 77, 318
11. Ayazoğlu 81, 206, 229
18
Tablo 6: (Devamı)
Sülâle Kayıt Numarası
12. Aydınzâde 57, 78, 411
13. Ayvazoğlu 346
14. Azaklıoğlu 346
15. Babalıkoğlu 138
16. Bahadıroğlu 533
17. Baklavacıoğlu 47, 83
18. Barutoğlu 286
19. Bayburtluzâde 204, 250, 286, 498, 533
20. Bayramoğlu 72, 165, 213, 237, 238
21. Berbatoğlu 137
22. Berberoğlu 147
23. BeĢlioğlu 135
24. Beyzâde 309, 348
25. Beyzâdeoğlu 360
26. Bıyıkçızâde 66
27. Bıyıkzâde 86
28. Bostanoğlu 235, 253
29. CaĢutzâde 96
30. Celladoğlu 110, 361, 373, 460, 461
31. Cendioğlu 439
32. Çakıcızâde 533
33. Çangalzâde 77
34. Çapkacizâde 81
35. ÇavuĢzâde 309, 310, 465
36. Çelebioğlu 533
37. ÇemĢitzâde 145
38. Çorbacıoğlu 114
39. Çubukçuzâde 81, 417, 450, 585, 594
40. DanebaĢızâde 39
41. Debbağoğlu 223, 356
42. Dedeoğlu 533
43. Değirmencizade 150, 394
44. Dellalzâde 97
45. DerviĢzâde 39, 66
46. Devecioğlu 62
47. Dizdârzâde 533
48. Duhancıoğlu 107, 588
49. Efendizâde 78
50. Ekizoğlu 17, 22
51. EkĢioğlu 366
52. Emânetoğlu 533
19
Tablo 6: (Devamı)
Sülâle Kayıt Numarası
53. Emirzâde 431
54. Enezoğlu 80, 93
55. Esiroğlu 424
56. Etmekçioğlu 303
57. Eyübzâde 377, 439
58. Falcızâde 533
59. Ferdanoğlu 544
60. Fırıncızâde 402
61. Galavzâde 96
62. Göçenoğlu 341
63. Gökoğlu 254
64. Guluzâde 78
65. Gürcüoğlu 48, 456
66. Hacıfettahzâde 533
67. Hacızâde 32, 100, 259, 533
68. Halıcızâde 309
69. Hâliloğlu 84, 183
70. Hamaloğlu 84, 87, 90, 151
71. Hamitoğlu 125
72. Hamzaoğlu 390
73. Hancızâde 65, 74, 386, 393, 423, 440, 446
74. Hanoğlu 280
75. Haraççızâde 309
76. Hasanoğlu 533
77. HaĢapoğlu 318
78. Hayfioğlu 338
79. Hellaczâde 149, 228, 297, 301, 304, 332, 462
80. Hıyaroğlu 308
81. Himmetzâde 176
82. Hocalızâde 43, 44, 112
83. Hocazâde 465
84. Horozoğlu 63
85. Hulyeoğlu 174
86. Hüsamzâde 37, 97, 375, 590
87. Hüseyinzâde 133, 309
88. ĠbraĢoğlu 272
89. Ġmamoğlu 151, 31
90. Ġskenderzâde 60
91. ĠĢmarcıoğlu 328
92. Kabiloğlu 272
93. Kalaycıoğlu 429, 465, 605
20
Tablo 6: (Devamı)
Sülâle Kayıt Numarası
94. Kalemkarzâde 122
95. Kalfaoğlu 350
96. Kalyoncuoğlu 592
97. Kamilzade 39, 55, 77, 409
98. Kandilzâde 112, 347
99. Kapıcıoğlu 544
100. Karagözzâde 66, 262, 417, 465
101. Karamanlıoğlu 319
102. Karavanoğlu 83
103. Karpuzoğlu 317
104. Kasapzade 14, 31, 63, 65, 77, 98, 331, 465
105. KaĢoğlu 319
106. Kâtibzâde 363
107. Kavukçuzâde 39
108. Kayıkçızâde 96, 176
109. Kazcıoğlu 354
110. Kazkancızâde 72
111. Keçecioğlu 175
112. KeleĢoğlu 132
113. Kırımlıoğlu 109
114. Kısakoloğlu 422
115. Konakçıoğlu 526
116. Korkutoğlu 212
117. Kosofoğlu 592
118. Kovanoğlu 605
119. Kömürcüzâde 118, 120, 121, 269
120. Köroğlu 53, 395
121. Kulaksızoğlu 81
122. Köleoğlu 280
123. KumaĢoğlu 124
124. Kundakçıoğlu 174
125. Kuyumcuoğlu 319, 371
126. Küçükmehmetoğlu 172
127. Küçükzâde 72
128. Külünkoğlu 533
129. Kürdoğlu 14, 17, 361, 466
130. Lazoğlu 93, 293, 342, 429, 441
131. Lülecizade 65, 134, 579, 597
132. Makuloğlu 533
133. Macaroğlu 215
134. MahoĢoğlu 373
