D O Ç . D R . B A Y R A M A L ‹ K A Y A
Sa kar ya Üni ver si te si
Üs kü dar’›n kül tür ve dü flün ce ta ri hi nin sa¤ l›k l› bir fle kil de ya z› la bil me si ön ce lik le, bu sem tin kül tü rel kim li ¤i ni ka zan ma s›n da önem li rol le ri bu lu nan dü flün ce, kül tür, sa nat ve gö nül adam la r› n›n in ce len me siy le müm kün dür. Bu yak la -fl›m dan ha re ket le teb li ¤i miz de, Üs kü dar l› Meh med Tâ lib Efen di’yi in ce le me ye ça l›fl t›k. Bu çer çe ve de ilk ola rak flâ iri mi zin ha ya t›, eser le ri, ki fli li ¤i ve mû si ki fli nas l› ¤› üze rin de dur duk. Ar d›n dan flâ irin en önem li ede bî ese ri olan dî vân çe si nin fle kil, dilüs lûp ve muh te va özel lik le ri ba k› m›n dan ana hat la r›y la in ce le me si ni yap mak su re tiy le onun flâ ir lik yö nü nü or ta ya ç› kar ma ya, duy gu ve dü flün -ce le ri nin fli ir le ri ne ne fle kil de yan s› m›fl ol du ¤u nu tes pi te gay ret et tik.
Ha ya t›
Üs kü dar’da do¤ mufl olan Meh med Tâ lib Efen di, Cel ve tî fleyh le rin den De vâ tî Mus ta fa Efen di’nin o¤ lu dur. Mus ta fa Efen di, ön ce le ri di vit çi lik sa na t› ile mefl gul iken da ha son ra ta sav vu fa yö ne le rek Azîz Mah mud Hü dâ yî’nin ser ha lî fe si Ba l› ke sir li Muk‘ad Ah med Efen di’ye in ti sap et mifl ve seyr ü sü lû ku nu ta mam la ma -s› n›n ar d›n dan Kas ta mo nu’ya ha li fe -s› fa t›y la gön de ril mifl tir. Bir müd det son ra ‹s tan bul’a dö nen ve ilim tah si li nin ar d›n dan çe flit li med re se ler de mü der ris lik ler de bu lu nan Mus ta fa Efen di, bi lâ ha re mü der ris lik gö re vin den ay r›l m›fl ve Üs kü dar Bül bül de re si’nde 1061/1651’de yap t›r d› ¤›, do la y› s›y la Bül bül de re si Zâ vi -ye si ola rak da an› lan fieyh Câ mii Tek ke si’nde1, ve fat ta ri hi olan 1070/1659-1660
y› l› na ka dar ir flat va zi fe sin de bu lun mufl tur.2
Kay nak lar da Di vit çi-zâ de den mek le mefl hûr ol du ¤u be lir ti len Meh med Tâ lib Efen di, seyr ü sü lû ku nu ba ba s› n›n ha li fe le rin den Fi dan c› fieyh Meh med Efen -di’nin ya n›n da ta mam la ya rak hi lâ fet al m›fl3, di ¤er yan dan med re se tah si li ni de ik
ri ne il mi ye mes le ¤in den ay r› lan Meh med Tâ lib Efen di, vak tiy le ba ba s› n›n yap t›r d› ¤› ve ir flat va zi fe sin de bu lun du ¤u fieyh Câ mii Tek ke si’ne post ni flin ta yin edil -mifl tir. Bu ra da bir müd det hiz met et tik ten son ra, Hü dâ yî Tek ke si fiey hi Ga fû rî Mah mud Efen di’nin 1078/1667 ta ri hin de ve fa t› üze ri ne bu kez âsi tâ ne ye post ni flin ta yin edil mifl tir. Âsi tâ ne de yak la fl›k on iki y›l ir fla da de vam eden Meh med Tâ -lib Efen di, bu va zi fe sin de iken Re ceb 1090/A¤us tos 1679’da ve fat et mifl, vak tiy le hiz met et ti ¤i tek ke nin ha zi re si ne, bu gün kü fieyh De vâ tî Mus ta fa Efen di Câ -mii’nin bah çe sin de bu lu nan tür be ye, ba ba s› n›n kab ri ya n› na defn edil mifl tir.4
Ve fa t› üze ri ne dü flü len ta rih ler ara s›n da kay nak lar da, afla ¤› da ve ri len bir m›s ra ile bir be yit ör ne ¤i ne yer ve ril di ¤i gö rül mek te dir:
Tâ rih-i ve fât-› Di vit çi-zâ de
Git di bin tok san da yâ Hû di yü kut bu’l-âri fîn5
Ufl flâ kî-zâ de ‹b ra him Ha sîb ta ra f›n dan dü flü rü len ta rih man zû me si Düfl di bir tâ rîh-i zî bâ laf zen ü ma‘nen ana
Âzim-i Hak ol d› bin tok san da kut bu’l-âri fîn (se ne 1090).6
Eser le ri
Meh med Tâ lib Efen di’nin, ço ¤un lu ¤u ta sav vu fî ma hi yet te bir çok eser ka le me al -d› ¤› ba z› kay nak lar da be lir til mek le bir lik te, da ha zi ya de bel li eser le rin den ve o da ne re dey se sa de ce is men söz edil di ¤i gö rül mek te dir:7
1. Dî vân-› ‹lâ hiy yât: Ese re ilifl kin tes pit edi le bi len tek nüs ha Ata türk Ki tap l› ¤›,
Os man Er gin Yaz ma la r›, nr. 807’de ka y›t l› olan nüs ha d›r.
2. Me câ lis: Mev‘ize den, ö¤üt ve va az lar dan iba ret bir mec mua ol du ¤u be lir til
-mek te dir.
3. Tâ bir-nâ me: Mu fas sal bir eser ol du ¤u kay de dil mek te olup mu kad di me sin de
flâ irin “Bî-vü cû dî” mah la s› n› kul lan d› ¤› di le ge ti ril mek te dir.
4. Ka sî dei Bür’e fier hi: Bir bey ti Türk çe, bir bey ti Fars ça man zum bir eser ol
-du ¤u bil di ril mek te dir.
5. Gül flen-i Es râr: Ta sav vu fí içe rik li bir mes ne vi ol du ¤u nu tah min et ti ¤i miz bu
ese re ait kay nak lar da her han gi bir bil gi ve ril me mek te dir.
Bu bil gi ler ›fl› ¤›n da, bafl ta ‹s tan bul kü tüp ha ne le ri ol mak üze re yap t› ¤› m›z arafl t›r ma lar so nu cun da, flâ irin dî vân çe si ne âit bir nüs ha n›n d› fl›n da bafl ka bir ese ri -ne ulafl ma m›z müm kün ol ma m›fl t›r.
Ki fli li ¤i
fiey hî’nin “…fa zî let-i il miy ye ile ma‘lûm, zâ hir u bâ t› n› mü sel lem, mu‘te kad-› cum hûr, lâ y›k-› se nâ-y› mev fûr…” bir zât; Sa fâ yî’nin ise “…me flâ yih-i ta rî kât-›
ri dâ ima tev hî de da vet et mifl tir. On la ra, sa mi mî bir kul ola bil me le ri ve Hak yo lu nu tam an la m›y la bu la bil me le ri için kâ mil bir zâ t›n elin den tut ma la r› ö¤ü dün -de bu lun mufl (4/1, 17/4, 28/5);9 ay n› za man da fu ka ray la bir lik te ol mak, dil den
tev hî di uzak et me mek, aç l› ¤› al›fl kan l›k hâ li ne ge tir mek, tâ at u ibâ det te bu lun -mak ge rek ti ¤i ni vur gu la m›fl t›r (17/1-7). O, tüm bu ö¤üt le ri nin özü nü, ta rî ka te gir mek, mâ ri fe te ulafl mak ve ha kî ka te âfl›k ol mak flek lin de ifa de et mifl tir (21/7). Pek çok mu ta sav v›f gi bi onun ö¤üt le ri de ön ce lik le ken di si ne dir. Bu ne den le dir ki fli ir le ri nin so nun da ve ge nel lik le Tâ lib mah la s› n› tev ri ye li kul lan mak su re tiy -le ken di si ne ses -len mek ten de ge ri dur ma m›fl, bu me yan da “Tâ li bâ Hakk’a ni yâz ey le ye lim” (13/7), “Tâ li bâ dur ma ça l›fl tev hî de er” (14/5), “Tâ li bâ flükr ey le gil leyl ü ne hâr” (46/6), “Tâ lib aça gör gö zü nü” (48/7), “Ey Tâ lib ya p›fl ih lâs u s›d ka” (49/5) vb. hi tap la ra s›k ça yer ver mifl tir.
Meh med Tâ lib Efen di, ge rek pî ri Azîz Mah mûd Hü dâ yî, ge rek se ba ba s› De vâ tî Mus ta fa Efen di gi bi ay n› za man da bir ilim ada m› d›r. Bu özel li ¤i, onun da ta sav -vuf yo lun da fie ri at bil gi si ni hay li önem se me si so nu cu nu do ¤ur mufl tur. O, pek çok fli irin de mâ nen iler le ye bil mek ve fakr ma ka m› na ula fla bil mek için ta rî kat te sâ d›k ol ma n›n ya n›n da fie ri at’da da üs tün bir mev ki de bu lun ma n›n ge rek li li ¤i -ni di le ge tir mifl tir (10/2). Onun sâ lik le ri ne ver di ¤i ö¤üt ler için de Hak yo lu na Kur’an ve sün ne te s›m s› k› ya p›fl mak su re tiy le ç› k›l ma s› (17/2), di nin emir ve ya -sak la r› na uyul ma s›, bil has sa oruç ile na ma za de vam edil me si (27/3) ve;
fie rî‘at-› fle rî fe uyu nuz
Ol Re sûl’ün ta rî ka t›n gü dü nüz
m›s ra la r›n da da ifa de edil di ¤i üze re k› sa ca “Re sûl’ün yo lu nun iz len me si” önem -li bir yer tut mak ta d›r.
Tüm var l› ¤› n› mut lak var olan Ce nâb-› Hakk’a borç lu ol du ¤u nu di le ge ti ren ve ya ra t› c› kar fl› s›n da ki du ru mu nu “Biz lâ-fley’iz yâ Rab bi” (58/1) di ye rek be lir ten Meh med Tâ lib Efen di’nin fli ir le rin de vah det-i vü cûd me se le si, Yû nus Em re’de gö rül dü ¤ü üze re aç›k ve dik kat çe ki ci bir fle kil de ele al›n m›fl de ¤il dir. Dî vân çe -sin de flat hi yât tü rü ör nek le re de yer ver me mifl olan Meh med Tâ lib Efen di’nin vah det-i vü cûd ko nu sun da ki ge nel yak la fl› m›, pî ri Azîz Mah mûd Hü dâ yî’de de gö rül dü ¤ü fle kil de, da ha zi ya de “Her fley O’ndan d›r” çer çe ve sin de olup hay li mû te dil dir.
Meh med Tâ lib Efen di, bir yan dan il miy le âmil olan sa mi mi âlim le ri över ve on -la r›n yo lu nun ta kip edil me si ge rek ti ¤i ni be lir tir ken (73/6), di ¤er yan dan ger çek âlim ol ma d›k la r› n› dü flün dü ¤ü ilim eh li ni ise elefl ti rir. Bu tür âlim le ri, me flâ yih yo lu nu in kâr et tik le ri için ta rî kat de gâ fil, ay n› za man da Hak’tan gâ fil ve ha kî kat te câ hil ki fli ler ola rak ni te len di ren Meh med Tâ lib Efen di, on la ra Hz. Pey gam ber’in “flöh ret âfet tir” ha dî si ni ha t›r la t›r ve flöh ret ile gös te ri fli terk et me le ri, pey gam be rin sün ne ti ne sa r›l ma la r›, öm rü bo fla har ca yan fel se fe den el le ri ni çek me -le ri ve Hakk’a lâ y›k f-ley -ler oku ma la r› tav si ye sin de bu lu nur (6, 12, 73, 81).
fii ir le ri ne bir bü tün ola rak ba k›l d› ¤›n da seyr ü sü lû ku nun çe flit li saf ha la r› n› gör mek de müm kün ola bil mek te dir. Ba z› fli ir le rin de he nüz yo lun ba fl›n da ol du ¤u -nu (9, 11, 14, 36) ve ne ler yap ma s› ge rek ti ¤i ni di le ge ti ren flâ ir (2, 4, 8, 31, 52), ba z› fli ir le rin de ya vafl ya vafl yo la gir di ¤i ni ve der vifl li ¤in ta d› n› al d› ¤› n› be lir tir (38, 59, 60). Yi ne ba z› fli ir le rin de ulafl t› ¤› mer te be le rin cofl ku ve he ye ca n› n› ya fla ma ya bafl la d› ¤› n› bil di ren flâ iri miz (10, 46), ba z› fli ir le rin de ise vus la ta er di ¤i ni; do la y› s›y la se vin cin den ne ya pa ca ¤› n› fla fl›r m›fl ve na s›l flük re de ce ¤i ni bi le -mez bir hâl de ol du ¤u nu di le ge ti rir (37, 55, 63, 64, 74, 85).
Onun fli ir le rin de dik ka ti çe ken bir bafl ka hu sus ise, di ¤er ba z› sû fí flâ ir ler de de gö rül dü ¤ü üze re, “Rab” ke li me si kar fl› l› ¤›n da “Efen di” kul la n› m› na yer ve ril mifl ol ma s› d›r:
Efen di sa na lâ y›k bir amel yok Ku sûr u zenb ü is yân had den ar tuk ‹bâ da rah me ti nin gâ ye ti yok
Me ded kul la r› na lutf et Efen di (41/2)
Meh med Tâ lib Efen di’nin, dî vân çe si nin ter ti bi bafl ta ol mak üze re, içer di ¤i fli ir -le rin tür ve ya p› s› ba k› m›n dan da bü yük oran da pî ri Azîz Mah mûd Hü dâ yî’den et ki len di ¤i gö rül mek te dir. Do la y› s›y la bir çok ilâ hî si ile Hü dâ yî’nin ilâ hî le ri ara -s›n da önem li mik tar da ben zer lik10, hat ta ba z› la r› ara s›n da na zî re ilifl ki si bu lun
-mak ta d›r11. fiâ iri mi zin, ya ra t› c› ya kar fl› ta k›n d› ¤› sa mi mi tav r›n bir yan s› ma s›
ola rak, ba z› fli ir le rin de yer ver di ¤i “Efen di” kul la n› m› da, bü yük oran da pî ri Azîz
Mah mûd Hü dâ yî’nin et ki siy le ger çek lefl mifl ol ma l› d›r.12
Meh med Tâ lib Efen di üze rin de, Azîz Mah mûd Hü dâ yî’nin ya n› s› ra, bafl ta Yû -nus Em re ol mak üze re di ¤er Yû -nus la r›n da et ki le ri bu lun mak ta d›r. Bu et ki le ri he men tüm fli ir le rin de his set mek müm kün ol mak la bir lik te, do¤ ru dan na zî re ilifl ki si bu lu nan fli ir le rin sa y› s› faz la de ¤il dir.13
Mû si kî fli nâs l› ¤›
Cel ve tî lik’te âyin le rin ic râ s›n da mû si ki ye bü yük bir önem ve ril di ¤i, biz zat ta ri -ka t›n ku ru cu su olan Azîz Mah mûd Hü dâ yî haz ret le ri nin de ay n› za man da us ta bir mû si ki fli nâs ol du ¤u bi lin mek te dir. Onun bu gün için üçü ilâ hî ol mak üze re el de top lam dört bes te si nin bu lun du ¤u ve bes te le ri nin ken di sin den son ra ge len bir çok önem li mû si ki flâs için ör nek tefl kil et ti ¤i di le ge ti ril mek te dir.14
Cel ve tî ye’ye men sup bir çok flâ ir gi bi Azîz Mah mûd Hü dâ yî Haz ret le ri’nden bü -yük oran da et ki len mifl ve onun yo lun da iler le me ye ça l›fl m›fl bi ri olan Meh med Tâ lib Efen di de bir mû si ki fli nas t›r. O, bes te le di ¤i güf te le rin ço ¤u nu ken di ilâ hî le rin den seç mifl, ilâ hî le ri nin bir k›s m› hem za ma n›n da, hem de son ra ki dö nem ler de bir çok bes te kâr ta ra f›n dan bes te len mifl, ba z› güf te mec mu ala r›y la an to lo ji ler -de eser le rin -den ör nek le re yer ve ril mifl tir.15 Me se la dî vân çe sin de bu lun ma yan Celvetîler’in musiki aletleri (Dervifl Çehizi, s. 226)
“Feth olun ca Hak’dan ya na yo lu muz” m›s ra ›y la bafl la yan ilâ hî si ken di si ta ra f›n -dan ne vâ ma ka m›n da bes te len mifl16, güf te si ken di si ne ait ol mak la bir lik te yi ne
dî vân çe de bu lun ma yan, “Yan d›m kül ol dum aflk mey dâ n›n da” m›s ra ›y la bafl la yan ün lü ilâ hî si de, bafl ta di nî mû si kî mi zin us ta bes te kâ r› Der vifl Ali fiî ru ga nî ol mak üze re muh te lif bes te kâr lar ta ra f›n dan bes te len mifl tir. Çe flit li el yaz ma s› güf -te mec mu ala r›n da biz zat bes -te le di ¤i bafl ka ilâ hî le ri ne de rast lan mak la bir lik -te, bun lar dan hiç bi ri nin no ta s› ma ale sef gü nü mü ze ulafl ma m›fl t›r.17
Dî vân çe de ki fii ir le rin Ana Hat la r›y la ‹n ce len me si
A. fie kil Özel lik le ri
Meh med Tâ lib Efen di’nin, ba z› kay nak lar da ön ce le ri “Bîvü cû dî” mah la s› n› kul -lan d› ¤› be lir til mek le bir lik te18, kay nak la r›n bü yük ço ¤un lu ¤un da fli ir le rin de Tâ
-lib mah la s› n› kul lan d› ¤› bil di ril mek te19, flâ irin de dî vân çe sin de ki fli ir le rin ta ma
-m›n da bu mah la sa yer ver di ¤i gö rül mek te dir.
fiâ irin ta sav vuf ede bi ya t›n da ad› n›n an›l ma s› na ve si le olan ese ri dî vân çe si dir. Eser de, ilâ hî tü rün de ka le me al›n m›fl 86 adet ta sav vu fî man zû me bu lun mak ta d›r. Ge nel de Yû nus tar z›n da ya z›l m›fl olan bu fli ir le rin bü yük ço ¤un lu ¤u dört -lük ler hâ lin de ve he ce vez niy le, he ce nin de da ha zi ya de 8’li ka l›p la r›y la; az bir k›s m› ise be yit ler hâ lin de ve aruz vez niy le ka le me al›n m›fl t›r (72, 78, 79). Dî vân -çe de ki ba z› fli ir ler ise hem aruz, hem de he ce nin bel li ka l›p la r› na uy mak ta d›r (27, 46, 76). fiâ iri miz, he ce ile yaz d› ¤› fli ir le rin de da ha çok 8’li he ce ka l› b› n› ter -cih et mifl, bir kaç ga zel ör ne ¤in de yi ne he ce vez ni ne yer ver mifl tir (73, 75, 82). fiâ iri mi zin bil has sa ga zel le ri, onun ay n› za man da dî vân fli iri ge le ne ¤in den ha ber dâr ol du ¤u nu gös ter mek te (85), ge rek âyet ve ha dis ik ti bas la r› na, ge rek se mü -lem mâ ör nek le ri ne da ha zi ya de ga zel le rin de yer ver di ¤i gö rül mek te dir (76). Meh med Tâ lib Efen di, fli ir le rin de bü yük oran da ya r›m ve tam ka fi ye le ri kul lan m›fl, he ce ile yaz d› ¤› ilâ hî le rin de bü yük oran da na ka rat l› flar k› flek li ne yer ver -mifl ve bu tür fli ir ler de da ha zi ya de ilk ben din ikin ci ve dör dün cü be yit le ri nin ay nen tek rar lan d› ¤› ya p› la r› ter cih et mifl tir (1, 5, 14, 37, 41, 52, 63, 70). Bir çok fli irin de re dif ten ya rar lan ma yo lu na da git mifl olan flâ irin kul lan d› ¤› bafl l› ca re -dif ler ara s›n da ise “zik rul lah ile” (26/1), “flim den gi rü” (38/1), “ge lir bir gün” (40/1), “ver din” (66/1), “aflk” (78/1) vb. bu lun mak ta d›r.
fiâ iri miz, pey gam ber efen di miz için tü mü ilâ hî na z›m tü rüy le ol mak üze re, 6 adet na‘t ka le me al m›fl t›r (28, 34, 39, 53, 70, 71). Bi ri d› fl›n da ta ma ma m› he ce vez niy le ya z›l m›fl olan bu fli ir le rin bent sa y› la r› da ço ¤un luk la 6 ile 7 ara s›n da de ¤ifl mek te dir.
Onun fli ir le rin de, di ¤er bir çok mu ta sav v›f flâ ir gi bi flek le faz la önem ver me yi fli -nin de et ki siy le ol sa ge rek, hem he ce, hem de aruz la yaz d› ¤› ör nek ler de yer yer ve zin ku sur la r› bu lun du ¤u gö rül mek te dir.
B. Dil ve Üs lûp Özel lik le ri
Meh med Tâ lib Efen di’nin dî vân çe sin de ki fli ir le rin ge rek fle kil, ge rek se içe rik ba k› m›n dan tek ke fli iri nin ge nel özel lik le ri ni yan s›t t› ¤› gö rül mek te dir. Sa hip ol du -¤u ilâ hî duy gu, hâl, nefl‘e, cofl ku ve dü flün ce le ri, ge le ne ¤in ken di si ne sun du -¤u im kân lar da hi lin de fli ire dö nüfl tü ren flâ ir, fli ir le rin de son de re ce sa de, sa mi mi ve li rik bir dil kul lan m›fl t›r. O, di ¤er pek çok sû fî flâ ir gi bi sa na t› n›, mu ha tap ol du ¤u top lu lu ¤u ir flat et mek mak sa d›y la kul lan m›fl ve fli ir le rin de da ha zi ya de, söy -le mek is te di ¤i ni aç›k bir f-le kil de ver me te mel esp ri sin den ha re ket et mifl tir. Bu çer çe ve de na si hat a¤›r l›k l› bir an la t› ma yer ver mifl olan flâ iri miz, “Ey tâ lib!”, “Ey sâ lik!” vb. hi tap lar la hal k›n ra hat l›k la an la ya bi le ce ¤i dü zey de kül fet siz bir dil ve üs lûp kul lan m›fl t›r. Bu me yan da k› sa m›s ra lar dan olu flan dört lük le ri ter cih et mifl ve s›k ça yer ver di ¤i mü te ker rir m›s ra lar la ver mek is te di ¤i me sa j›n zi -hin ler de ve gö nül ler de ka l› c› ol ma s› n› he def le mifl tir.20Onun bu tür has sa si yet
ler çer çe ve sin de ka le me al d› ¤› bu fli ir ler, Yû nus Em re’nin ki ka dar güç lü ve cofl kun ol ma mak la bir lik te, sa mi mi bir üs lû bun hâ kim ol du ¤u ede bî me tin ler du ru -mun da d›r. Hat ta bu fli ir ler için de, bir ço cuk du as› ya hut flar k› s› saf l› ¤›n da olan ör nek ler de bu lun mak ta d›r:
Ehl-i îmân ey le yen Bun ca ih sân ey le yen Der de der mân ey le yen Al la h›m sen sin ba na * Tâ lib ku lu gül dü ren Düfl müfl le ri kal d› ran Cüm le mu ra d›m ve ren Al la h›m sen sin ba na (20/1, 2, 5)
Meh med Tâ lib Efen di, he ce ile ve dört lük ler hâ lin de yaz d› ¤› fli ir le rin de da ha sa de bir dil kul lan m›fl; aruz la yaz d› ¤› ve Fars ça’ya nis pet le Arap ça ke li me le ri da -ha çok kul lan d› ¤› gö rü len ga zel le rin de ise nis pe ten a¤›r bir di le yer ver mifl tir. Bu nun ya n› s› ra fli ir le rin de za man za man ol g›l, dü rifl mek (ça l›fl mak, ça ba la mak, mü ca de le et mek), ire vüz, ta pu (hu zur, ma kam, hiz met, gö rev), yu ya gör, iver ken, yel mek (kofl mak, ace le et mek), n’ifl le ri sen, toy la mak (zi ya fet ver mek, ye di rip içir mek), ki çi (kü çük), idi ser, son ucu (so nuç, son, âk› bet), ar tuk (faz la, zi ya de, bafl ka, üs tün) vb. Es ki Ana do lu Türk çe si iz le ri ta fl› yan ke li me, ek ve kul la n›m la -ra yer ver di ¤i de gö rül mek te dir.21
Yi ne onun fli ir le rin de ge rek gün de lik dil den, ge rek se ta sav vu fî ter mi no lo ji den ge len bir çok de yim bu lun mak ta d›r. Ak l› n› ba fl› na dev flir mek (16/5), bel ba¤ la mak (31/2), can ve mal dan geç mek (42/5), el al mak (17/3), el çek mek (52/4), gö -nül ba¤ la mak (54/3), kalp gö zü aç›l mak (68/8), ken di ne gel mek (79/5), ken di ni yi tir mek (63/1), nut ka gel mek (64/5), yo la gel mek (42/4), yo la ge tir mek (1/2), yo -la git mek (14/3) vb. de yim ler bun -lar dan ba z› -la r› d›r.22
Meh med Tâ lib Efen di, na‘tla r›n da pey gam ber efen di miz için gö nül fleh rin de ki hân, be den de ki cân (34/1), es râr-› Rabb’e mah zen, ir fân-› Hakk’a mâ den (34/5), kü für ka ran l› ¤› n› kal d› ran, âfl› ¤› yâ re ulafl t› ran (39/2), Al lah’›n sev gi li si, vah det ka de hi nin sâ ki si (53/2), bü tün âle me ser ver, cüm le üm me te reh ber (70/1), fle fâ -at kâ n›, sa âdet kay na ¤› (70/2), kalp gö ¤ün de mâh (71/3) vb. ifa de ler kul lan m›fl ve yer yer ori ji nal tefl bih ler de bu lun mufl tur.
fiâ iri miz, Azîz Mah mûd Hü dâ yî için de bir med hi ye ka le me al m›fl ve “Haz ret-i Mah mûd Efen di” ile “fiey hi miz Mah mûd Efen di” na ka rat m›s ra la r› n› dö nü flüm lü ola rak kul lan d› ¤› bu fli irin de pî ri için ta rî kat yo lu nun mür fli di, ha kî kat de ni -zi ne ka vufl mufl olan (29/1), âfl›k la ra yol gös te ren, der diy le sâ lik le rin in le di ¤i (29/4), dün ya n›n her ya n›n da pek çok ha lî fe si olan, Üs kü dar’da tev hîd çe râ ¤› n› ya kan (29/5) vb. ifa de ve tefl bih ler kul lan mak su re tiy le ona olan sev gi, hür met ve ba¤ l› l› ¤› n› di le ge tir mifl tir.
C. Muh te va Özel lik le ri
fiâ iri miz, klâ sik ta sav vu fî çiz gi yi yan s› tan fli ir le rin de, he men her sû fî flâ ir de gö rü len din, ta sav vuf ve ta ri kat le il gi li bir çok kav ram, te rim ve kul la n› ma yer ver -mifl tir. Bun lar ara s›n da aflk, âfl›k, ce mâl-dî dâr, cez be, der vifl-sâ lik-tâ lib, ecel,
ölüm, fi rakvus lat, gö nül, hâl, ilmi le dün, mâ si vâ, kes retvah det, mu hab be tul lah, ne fis, öl me den ön ce öl mek, pîr, ri yâ zet, seyr ü sü lûk, s›dk, s›r, fle rî at, tâc, te -cel lî, tec rîd, terk, zâ hid ve zi kir an› la bi lir. Bu un sur lar dan ba z› la r› üze rin de, Meh med Tâ lib Efen di’nin bun la r› kul la n› m› na ilifl kin bir fi kir ver me si ba k› m›n -dan, k› sa ca da ol sa dur ma y› ya rar l› gö rü yo ruz.
1. Aflk
Aflk, ta sav vuf ta sev gi nin son mer te be si, sev gi nin in sa n› tam ola rak hük mü al t› na al ma s›, var l› ¤›n as l› ve ya ra t› l›fl se be bi ola rak ta n›m la n›r. Sû fî ler, sev gi yi ge nel lik le ba z› k› s›m la ra ay› r›r ve ço ¤u kez en üst nok ta ya afl k› ko yar; bir di ¤er ifa -dey le afl k›, sev gi nin en mü kem mel flek li sa yar lar. Yi ne ta sav vuf ta aflk, ya k› c› özel li ¤i ba k› m›n dan ate fle, sar hofl edi ci özel li ¤i ba k› m›n dan fla ra ba, ç›l d›r t› c› özel li ¤i ba k› m›n dan ise de li li ¤e ben ze ti lir.23
Meh med Tâ lib Efen di, “aflk” re dif li ga ze lin de afl k› flöy le ta rif et mek te dir:
Aflk, gö nül tah t›n da sul tân d›r. O, an cak “men ‘aref” rem zi ile fark edi le bi le cek öz ge bir ih sân d›r (78/1) Aflk var l› ¤a ilifl kin tüm iz le ri si len dir ve se râ pâ cân dan ibâ ret tir (78/2). Aflk, nâ çiz bir zer re nin par lak bir gü ne fle dö nüfl me si hâ li (78/3) ve;
Tâ li bâ dur ma dü rifl sa‘y ey le tev hî de erifl
Kes me üm mî din Hu dâ’dan feyz-i Rah mân ol du aflk
m›s ra la r›n da ifa de edil di ¤i üze re Rah mân’›n fey zi dir (78/5).
Meh med Tâ lib Efen di’nin “aflk-› Mev lâ” (14/5), “aflk-› Hu dâ” (15/4) ve ya “aflk-› ‹lâ hî” (35/2) tam la ma la r›y la di le ge tir dir di ¤i aflk, ay n› za man da ki fli nin nok sa n› -n› gi de rir (5/2) ve sâ li ki Al lah’›n zâ t› na ulafl t› r›r (7/3). Yi ne aflk, der ma -n› sa de ce Al lah olan bir dert (1/3), can da¤ la yan bir atefl (38/3), gö nül ar sa s› na sa ç› lan ve ora da ye fle re cek olan bir to hum dur (44/4).24
2. Âfl›k
Ta sav vuf ta âfl›k ile, Ce nâ b› hakk’› âza mî mer te be de se ven ki fli ve ya ki fli ler kas te -di lir.25fiâ ire gö re, ay n› za man da Hak âfl› ¤› da de ni len böy le si bir âfl›k için aflk
de ni zi ne dal mak ve ora dan mâ ri fet in ci le ri el de et mek; an cak bir mür flidi kâ -mîl den el al mak la müm kün ola bi lir. Aflk de ni zin den mâ ri fet in ci le ri ç› ka ran ve her dâ im Al lah di yen âfl›k lar için ise ar t›k ölüm yok tur; zi ra âfl›k ca n› as la öl mez: Al lah di yen mah rum kal maz
Âfl›k câ n› her giz öl mez O gül fle nin gü lü sol maz
Gel Al lah di ye lim Al lah (2/2)26
Âfl›k la r›n bafl l› ca va s›f la r› ara s›n da ge ce gün düz in le me le ri, aflk ke lâ m› n› oku ma la r› ve zul met ten kur tu lup sa âdet fec ri ni gör müfl bah ti yar lar dan ol ma la r› bu -lun mak ta d›r (10/4). Yi ne âfl›k lar, Hak afl k› n› ha zî ne le re bi le de ¤ifl mez (10/6), hak
yol dan fi râr et me dik le ri gi bi âr da et mez ler (32/5). On lar dî dâ ra müfl tak t›r ve ce mâl için her fley den, hat ta can dan bi le ge çer ler; zi ra on lar aflk fla ra b›n dan iç mifl -ler dir (68/2).
fii ir le rin de âfl›k la r›n va s›f la r› üze rin de ay r›n t› l› bir fle kil de du ran Meh med Tâ lib Efen di, bir ilâ hî sin de ise kim le re âfl›k de ni le me ye ce ¤i ni be lir tir. Bu na gö re Hakk’›n is mi nin zev ki ni tat ma yan, bir kâ mi lin elin den tut ma yan (43/2), gö zün den yafl ak›t ma yan (43/4), do¤ ru yo lu bil me si ne ra¤ men git me yen (43/5) ve ni -ha yet ye di der yâ y› -hazm edip yut ma yan âfl›k de ¤il dir (43/6).
3. Kes ret, mâ si vâ-vah det
Ke li me an la m› çok luk de mek olan kes re tin ta sav vuf ter mi no lo ji sin de ki an la m›, bir olan Hakk’›n, isim ve s› fat la r›y la te cel lî edip çok luk hâ lin de gö rün me si dir. Si vâ ve ya mâ si vâ, kes re ti ifa de eden kav ram lar dan olup vah de te ulafl mak için mâ si vâ dan geç mek, gö nül den kes re ti ç› kar mak ge re kir (14/5). Al lah’›n te cel li si -ne maz har ol mak ve s›r ka p› s› n› ara la mak da an cak bu fle kil de müm kün ola bi lir (5/5). Bu ne den le dir ki flâ iri miz, hem ken di si mâ si vâ dan eli ni çek ti ¤i ni di le ge ti rir (52/5), hem de sâ lik le re mâ si vâ ya bak ma ma la r› n›, kes re te mey let me me le ri -ni ve si vâ sev gi si -ni terk et me le ri -ni ö¤üt ler (4/1).27
Ke li me an la m› bir lik de mek olan vah det ise, kes re tin ger çek bir var l› ¤› n›n bu -lun ma d› ¤› n› kav ra y›p mut lak var ola rak sa de ce Hakk’› gör me ye de nir.28fiâ iri mi
-ze gö re, vah de te er mek tev hîd ile müm kün dür. ‹fli dâ imâ tev hîd olan cüm le den ge çer, vah de te erer ve böy le si ki fli le rin her ge ce si Ka dir, gün dü zü de bay ram olur:
Dâ’im iflin tev hîd ola Geç cüm le den tef rîd ola Ge cen Kadr gü nün ‘îd ola Gel Hak yo lu na gi de lim (15/2) 4. Ne fis
Söz lük an la m› ben lik, can, ruh, afla ¤› duy gu lar vb. olan ne fis, ku lun kö tü huy la r›, çir kin va s›f la r›, kö tü his ve huy la r›n ma hal li olan cismi la tîf flek lin de de ta -n›m lan mak ta d›r.29
Meh med Tâ lib Efen di, “‹n sâ fa gel, in sâ fa gel” na ka rat m›s ra l› bir ilâ hî sin de nef sin bafl l› ca özel lik le ri ni s› ra lar. Bu na gö re ne fis hay li kö tü olup cür mü ne ni hâ -yet yok tur. Dün ya y› sev mek bafl l› ca has le ti dir ve onun iyi ler le ül fe ti de yok tur (11/1-2). fiâ iri miz, yol ke si ci efl ki ya (27/4), Fi ra vun (6/2), dev (81/5), ca na var (43/2) vs. bir çok olum suz un su ra ben zet ti ¤i nef si ay r› ca, sâ lik le ri do¤ ru yol dan al› ko yan bir düfl ma na ve sâ lik ile Al lah ara s›n da ki bir en ge le ben ze tir (15/5, 80/1). Bu düfl ma n›n ma¤ lup edil me si ve en ge lin ara dan kal d› r›l ma s› ise an cak tev hîd ile müm kün dür (17/6). O, nef sin teh li ke le ri ko nu sun da da s›k s›k sâ lik le -ri uya r›r ve nef se uy ma ma la r› hu su sun da on la ra ö¤üt ler ve -rir (27/3, 38/4, 40/5):30
Nef se mu râ d›n ver me gil Ba fla gav gâ y› der me gil Gaf let le be gim dur ma g›l Âkil olan böy le eder (22/3)
Ne fis kar fl› s›n da ki tav r› na ve has sa si ye ti ne ra¤ men Meh med Tâ lib Efen di’nin de za man za man nef si ne uy du ¤u ve bun dan ötü rü pifl man l›k duy du ¤u gö rü lür: Gü cü müz yet dik çe nef si le yel dik
Zenb ü is yân had den afl d› ¤›n bil dik fiim di nâ dim olup ka p› na gel dik Efen dim zik ri ni dil den ay›r ma (9/5) 5. Öl me den ön ce öl mek
Ta sav vuf kül tü rün de iki tür lü ölüm den söz edi lir. Bun lar dan bi ri do ¤al ve ya za -ru rî ölüm (mevt-i ›z t› râ rî); di ¤e ri ise irâ dî ölüm dür (mevt-i ih ti yâ rî). ‹râ dî ölüm da ha zi ya de, ta sav vu fun önem li te rim le rin den bi ri olan “öl me den ön ce öl mek” flek lin de ifa de edi lir. Yi ne ta sav vuf kül tü rün de ki fli yi irâ dî ölü me ulafl t› ran bel li esas lar dan bah se di lir. Töv be, zühd, te vek kül, ka na at, uz let, mâ si vâ y› terk, zi -kir vb. un sur lar dan olu flan bu esas lar31, esa sen Meh med Tâ lib Efen di’nin
dî vân çe si nin ta ma m›n da ifl len mifl ol du ¤u nu gör dü ¤ü müz un sur lar d›r. Bir bafl ka de yifl le, dî vân çe de bu lu nan fli ir le rin ne re dey se ta ma m›, irâ dî ölü me ulafl t› ra cak olan un sur la ra yer ve ril mek su re tiy le, “öl me den ön ce öl mek” te mi et ra f›n da kur -gu lan m›fl gi bi dir.
fiâ iri mi ze gö re, Al lah’›n ya k›n l› ¤› n› el de et mek is te yen ki fli de vam l› ya ra t› c› y› an ma l›, hat ta u¤ run da ca n› n›, ben li ¤i ni fe dâ edip öl me den ön ce öl me li dir: Bu lam der sen kurb-› Mev lâ
Zikr ey le Al lah’› câ nâ Cân ey le gil bun da fe dâ Öl mez den ev vel öle gör (16/2)
Ölüm süz lü ¤e ulafl ma n›n ye gâ ne yo lu öl me den ön ce öl mek ten geç mek te dir. Bu nun için ise ön ce lik le bir kâ mi le uyup do¤ ru yo lu bul mak ge rek li dir (38/5). Öl me den ön ce öl me yi ba fla ran âfl›k lar dos tun ce mâ li ni gör müfl ve bâ ki ha ya ta er -mifl ler dir. Ar t›k on lar için ölüm de yok tur (82/8).
6. Seyr ü sü lûk
Seyr ü sü lûk ise ta sav vuf ta, Hakk’a er mek ve ya Al lah’a ulafl mak için bir reh be -rin, bir mür flid-i kâ mi lin ön cü lü ¤ün de ve de ne ti min de ç› k› lan ma ne vî ve rû hî yol cu luk an la m›n da d›r.32
Meh med Tâ lib Efen di’ye gö re seyr ü sü lûk, Al lah’a ulafl mak için ah lâ k› gü zel lefl tir mek tir. Kalp ten her tür lü flüp he yi at mak ve ah lâ k›n mü kem mel bir hâ le gel
me si için sâ li kin y›l lar ca sü lûk et me si ge re kir (43/3). Sü lûk ay n› za man da pey gam ber mes le ¤i dir. Bu mes le ¤in ic râ s› ise her fley den ön ce pey gam be rin yo lun -dan git me ye ve aza ka na at et me ye ba¤ l› d›r:
Tu ta l›m fler‘-i re sû lü uya l›m mes le ¤i ne Aza kâ ni‘ ola l›m lutf ede lim sâ lik ler (72/7) 7. Zi kir
Söz lük an la m› an mak, ha t›r la mak, yâd et mek olan zi kir, ta sav vuf ta Al lah’›n an -mak, ha t›r la mak ve unut ma mak an lam la r› na gel mek te dir.33
Meh med Tâ lib Efen di, “zik rul lah ile” na ka rat m›s ra l› ilâ hî sin de, mâ si vâ sev gi si nin
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V
gö nül den git me si nin, kal bin par lak bir ay na hâ li ne gel me si nin ve sû fî nin sa fâ ya erifl me si nin hep Al lah’› zik ret mek ile müm kün ola bi le ce ¤i ni be lirt mifl tir (26/1-6). Onun çok sev di ¤i zi kir çe flit le ri nin ba fl›n da “ke li me-i tev hîd zik ri” gel mek te dir. Meh med Tâ lib Efen di, ke li mei tev hîd zik ri ne özel bir önem ver mifl ve “Lâ ilâ -he il lal lah” (1/1), “Tev hî de gel tev hî de” (4/1), “Gel gö nül tev hîd ede lim” (7/1) vb. na ka rat m›s ra l› bir çok ilâ hî yaz m›fl t›r. fiâ iri miz, “Lâ ilâ he il lal lah” na ka rat m›s -ra l› ye di k›t‘al›k ilâ hî sin de ise bu kez, ke li me-i tev hî din çe flit li özel lik le ri ne yer ver mifl tir. Bun lar ara s›n da dört ki ta b›n ma na s› n›n on da bu lun ma s›, cüm le dert le rin de va s› ol ma s›, ku lu yo la ge tir me si, öl müfl kal bi di rilt me si ve ni hâ yet ha ki -ka te er dir me si yer al mak ta d›r:
Öl müfl kal bi dir gü ren Ta rî ka ta tur gu ran Ha kî ka te ir gü ren Lâ ilâ he il lal lah (1/6)
fiâ iri mi zin çok sev di ¤i zi kir ler den bi ri de “laf za-i ce lâl zik ri”dir. Ce mâ lul la ha âfl›k olan lar da, vi sâ le tâ lib olan lar da bu zik ri dil le rin den dü flür me me li dir. Ay -r› ca bu zi kir öy le si ne te sir li dir ki Al lah di yen as lâ mah rum ol maz (2/2). Ke mâ le ulafl mak, men zi le er mek için de bu zik re de vam et me li dir. Bu zi kir ay n› za man -da, tev hîd nû ru na er me nin ve s›r la r› kefl fet me nin de anah ta r› du ru mun da d›r: Hû dur açan en vâ r›
Keflf ey le yen es râ r› Kasd et bu la gör yâ r›
Gel Hû di ye lim yâ Hû (3/2)
So nuç
T›p k› ba ba s› gi bi Üs kü dar’a bir câ mi he di ye et mek su re tiy le bir yan dan sem tin mad dî ima r› na,34bir gö nül ada m› kim li ¤iy le de ma ne vî ima r› na önem li kat k› lar
da bu lun mufl olan Meh med Tâ lib Efen di, ad› Üs kü dar la öz defl lefl mifl Azîz Mah -mûd Hü dâ yî’nin önem li ta kip çi le rin den bi ri, ay n› za man da ön de ge len Cel ve tî fleyh le rin den bi ri dir.
Onun ta ma m› ta sav vu fî man zû me ler den olu flan fli ir le ri, ben zer bir çok mu ta sav v›f flâ ir de ol du ¤u gi bi, duy gu ve dü flün ce le ri ile ya fla d› ¤› mâ ne vî hâl ve key fi ye -tin bi rer ifa de ve yan s› ma s›n dan iba ret ol ma la r› n›n ya n›n da; sa hip olu nan bil gi, ma ne vî bi ri kim ve biz zat ya flan m›fl bir tec rü be nin bafl ka la r› na ak ta r› m›, pay la -fl›l ma is te ¤i ve ga ye si nin bir te za hü rü ola rak da de ¤er len di ri le bi lir. Dî vân çe de ki fli ir le re ba k›l d› ¤›n da se çi len na z›m tü rü ve fle kil le ri nin, hat ta vez nin de ta ma -men bu ga ye ye hiz met et ti ¤i ve bu yö nüy le de tek ke fli iri nin ge nel özel lik le ri ni yan s›t t› ¤› gö rü lür.
O, irâ dî ölü mü, bir di ¤er ifa dey le ki fli yi irâ dî ölü me ulafl t› ra cak olan zi kir vb. esas la r› fli ir le ri nin hâ kim te ma la r› hâ li ne ge tir mifl, bu me yan da en çok tev hid ve mür flid-i kâ mil un sur la r› üze rin de dur mufl tur.
Son söz ola rak, Meh med Tâ lib Efen di’nin Üs kü dar için an lam ve öne mi nin da ha zi ya de, pî ri Azîz Mah mûd Hü dâ yî haz ret le ri nin, flâ iri mi zin ifa de siy le, “Üs kü -dar’da yak t› ¤› çe râ ¤›n” da ha ge nifl kit le le ri ay d›n lat ma s› na sa¤ la d› ¤› kat k› lar da sak l› ol du ¤u nu bil has sa be lirt mek ge re kir.
D‹P NOT LAR
1Sa det tin Nüz het Er gun’un yer ver di ¤i, Meh med Tâ lib Efen di’nin bu tek ke nin bâ ni si ol du ¤u bil gi si do¤ ru de
-¤il dir (bk. Sa det tin Nüz het Er gun, Türk Mu si ki si An to lo ji si, ‹s tan bul 1943, I, 40).
2Ufl flâ kî-zâ de, Sey yid ‹b ra him, Zeyl-i fia kâ y›k (nflr. Hans Jo ac him Kiss ling), Wi es ba den 1965, s. 561; fiey hî
Meh med Efen di, Ve kâ yiü’lFu da lâI (nflr. haz. Ab dül ka dir Öz can), ‹s tan bul 1989, III, 575; Sa fâ yî, Tez ki re, Ba -ye zid Dev let Ktp., Ve li yüd din Efen di, 2549, s. 244; Hü se yin Ay van sa râ yî, Ve fâ yât, Sü ley ma ni -ye Ktp., Esad Efen di, 1375, vrk. nr.:31a; Os manzâ de Hü se yin Vas sâf, Se fî nei Ev li yâ (haz. Me tin Ak kuflAli Y›l maz), ‹s tan -bul 2006, III, 40; Meh med Sü rey ya, Si cill-i Os mâ nî, ‹s tan -bul 1308, IV, 183; Bur sa l› Meh med Tâ hir, Os man l› Mü el lif le ri, ‹s tan bul 1333, I, 36; Nu ri Öz can, “Meh med Efen di, Di vit çi zâ de”, D‹A, An ka ra 2003, XXVI II, 451452; Nu ri Öz can, “Azîz Mah mud Hü dâ yî Âsi tâ ne sin de Hiz met Et mifl Mû si kî fli nas fieyh ler”, Azîz Mah mûd Hü -dâ yî Ulus la ra ra s› Sem poz yum Bil di ri le ri, 20-22 Ma y›s 2005, Üs kü dar Be le di ye si Yay., II, 269.
3fiey hî Meh med Efen di, a.g.e., s. 575; Sa fâ yî, a.g.e., s. 244; Ha sîb Üs kü dâ rî, Ve fe yât› Ekâ biri ‹s lâ mi ye, Sü ley
ma ni ye Ktp., Yaz ma Ba ¤›fl lar, 3910, vrk. nr.: 2a; Hü se yin Ay van sa râ yî ve Os manzâ de Hü se yin Vas sâf ise Meh med Tâ lib Efen di’nin Azîz Mah mûd Hü dâ yî’nin ha li fe le rin den Cen ne tî Efen di’den ahz› ta rî kat ey le di ¤i ni bil -dir mek te -dir (bk. Hü se yin Ay van sa râ yî, a.g.e., vrk. nr.:31a; Os man-zâ de Hü se yin Vas sâf, a.g.e., s. 40).
4fiey hî Meh med Efen di, a.g.e., s. 575; Sa fâ yî, a.g.e., s. 244; Hü se yin Ay van sa râ yî, a.g.e., vrk. nr.:31a; Os
man-zâ de Hü se yin Vas sâf, a.g.e., s. 40; Meh med Sü rey ya, a.g.e., s. 183; Bur sa l› Meh med Tâ hir, a.g.e., s. 36; Nu ri Öz can, D‹A, s. 451452; Av ni Er de mir, Ana do lu Sa ha s› Mu si ki fli nas Di van fiâ ir le ri, ‹s tan bul 1999, s. 465; Ah sen En gin, Meh med Tâ libi Üs kü dâ rî’nin Dî van çe si’nin Edis yon Kri ti ¤i (Yük sek Li sans Te zi, Mar ma ra Üni ver si te si, Tür ki yat Arafl t›r ma la r› Ens ti tü sü, Türk Di li ve Ede bi ya t› Ana Bi lim Da l›, Es ki Türk Ede bi ya t› Bi lim Da -l›, 2002), s. 7. (Ad› ge çen tez, edis yon kri tik li bir ne flir ola rak tak dim edil mek le bir lik te böy le ol ma y›p, ese rin tes pit edi le bi len tek nüs ha s›n dan ha re ket le ha z›r lan m›fl transk rip si yon lu bir ne flir dir (Bay ram Ali Ka ya).
5Sa fâ yî, a.g.e., s. 244; Meh met Nâ il Tu man, Tuh fei Nâ ilî, Dî vân fiâ ir le ri nin Muh ta sar Bi yog ra fi le ri (haz. Ce
-mâl Kur naz-Mus ta fa Tat c›), An ka ra 2001, II, 577.
6Ufl flâ kî-zâ de, Sey yid ‹b ra him, a.g.e., s. 561; fiey hî Meh med Efen di, a.g.e., s. 575; Hü se yin Ay van sa râ yî, a.g.e.,
vrk. nr.: 31a.
7Ufl flâ kîzâ de, Sey yid ‹b ra him, a.g.e., s. 561; Bur sa l› Meh med Tâ hir, a.g.e., s. 36; Mah mut Kap lan, “fiu ara Tez
-ki re le ri ne Gö re Üs kü dar fiâ ir le ri”, Üs kü dar Sem poz yu mu-I, 23-25 Ma y›s 2003, Bil di ri ler, Üs kü dar Be le di ye si Yay., ‹s tan bul 2003, II, 237.
8fiey hî, a.g.e., s. 575; Sa fâ yî, a.g.e., s. 244; Nu ri Öz can, Sem poz yum Bil di ri le ri, s. 269.
9Ve ri len fli ir nu ma ra la r›, Ah sen En gin ta ra f›n dan ha z›r lan m›fl olan transk rip si yon lu ne flir den al›n m›fl olup pa
-ran tez için de ve ri len ilk nu ma ra fli ir nu ma ra s› n›, tak sim ifla re tin den son ra ve ri len ikin ci nu ma ra ise dört lük ve ya be yit nu ma ra s› n› gös ter mek te dir.
10bk. “Lâ ilâ he il lal lah” na ka rat m›s ra l› 1 no lu ilâ hî ile Hü dâ yî’nin 2 no lu ilâ hî si ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü
-dâ yî, Dî vân-› ‹lâ hi yât (haz. Mus ta fa Tat c›-Mu sa Y›l d›z), ‹s tan bul 2005, s. 17), “Gel Hû di ye lim yâ Hû” na ka rat m›s ra l› 3 no lu ilâ hî ile Hü dâ yî’nin 33 no lu ilâ hî si ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü dâ yî, a.g.e., s. 85), “Tev hî de gel tev hî de” na ka rat m›s ra l› 4 no lu ilâ hî ile Hü dâ yî’nin 91 no lu ilâ hî si ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü dâ yî, a.g.e., s. 213).
11bk. “zik rul lah ile” na ka rat m›s ra l› 26 no lu ilâ hî ile hem Hü dâ yî’nin 160 no lu ilâ hî si (Azîz Mah mûd Hü dâ
yî, a.g.e., s. 355), hem de bu ilâ hî yi tan zîr eden Bah tî’nin fli iri ara s›n da (Meh med Tâ lib Efen di’nin tan zî ri, da -ha ön ce Azîz Mah mûd Hü dâ yî -haz ret le ri nin ay n› re dif li ün lü ilâ hî si ne bir na zî re ya zan ve Bah tî mah la s›y la fli ir ler yaz d› ¤› bi li nen I. Ah med’in na zî re si ne da ha ya k›n d›r. Hem bent sa y› s›, hem de ay nen tek rar la nan na ka rat m›s ra la r› n›n sa y› s› ba k› m›n dan iki fli ir ara s›n da ki ya k›n l›k ve ben zer lik da ha ile ri dü zey de dir. Do la y› s›y la Meh med Tâ lib Efen di’nin il gi li fli iri nin Bah tî’nin fli iri ne na zî re ol ma s› ih ti mâ li da ha güç lü dür. Bah tî’nin fli -iri için bk. Ah med b. Sey fed din, Mec mua, Top ka p› Sa ra y› Mü ze si Ktp., Ba¤ dat 401, vrk. nr. 66a-67a; Ha san Kâ mil Y›l maz, Azîz Mah mûd Hü dâ yî ve Cel ve tiy ye Ta rî ka t›, ‹s tan bul 1982, s. 62), “Gel gö nül dost il le ri ne gi -de lim” na ka rat m›s ra l› 31 no lu ilâ hî ile Hü dâ yî’nin 21 no lu ilâ hî ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü dâ yî, a.g.e., s. 57), “Sen sin yâ Re sû lal lah” na ka rat m›s ra l› 34 no lu ilâ hî ile Hü dâ yî’nin 36 no lu ilâ hî ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü -dâ yî, a.g.e., s. 93), “Yü rü bül bül ka dî mî âfli yâ na” na ka rat m›s ra l› 69 no lu ilâ hî ile Hü -dâ yî’nin 231 no lu ilâ hî ara s›n da (Azîz Mah mûd Hü dâ yî, a.g.e., s. 494).
12Azîz Mah mûd Hü dâ yî, a.g.e., s. 59, 411, 469, 487.
13bk. “Ya ben ki me yal va ra y›m” na ka rat m›s ra l› 19 no lu ve “Er ya r›n Mu ham med dî vâ n›n da bell’olur” na ka
-rat m›s ra l› 47 no lu ilâ hî ile di ¤er Yû nus la r›n il gi li ilâ hî le ri ara s›n da (‹s ken der Pa la, Yu nus Em re, Ti mafl Yay., ‹s tan bul 1999, s. 95).
14Ab dül bâ ki Göl p› nar l›, “Azîz Mah mûd Efen di (fieyh Hü dâ yî)”, ‹s tan bul An sik lo pe di si, III, 17181722; Sa det
-tin Nüz het Er gun, a.g.e., s. 30; Or han Ke mal Ta vuk çu, “Azîz Mah mûd Hü dâ yî’nin Ede bî Ki fli li ¤i”, Üs kü dar Sem poz yu mu-I, 23-25 Ma y›s 2003, Bil di ri ler, Üs kü dar Be le di ye si Yay., ‹s tan bul 2004, II, 277; Nu ri Öz can, Sem poz yum Bil di ri le ri, s. 267.
15Sa det tin Nüz het Er gun, a.g.e., s. 40; Av ni Er de mir, a.g.e., s. 465. 16Sa det tin Nüz het Er gun, a.g.e., s. 76.
17Nu ri Öz can, Sem poz yum Bil di ri le ri, s. 270.
18Bur sa l› Meh med Tâ hir, a.g.e., s. 36; Meh met Nâ il Tu man, a.g.e., s. 577.
19Hü se yin Ay van sa râ yî, a.g.e., vrk. nr.: 31a; Os man-zâ de Hü se yin Vas sâf, a.g.e., s. 40.
20Or han Ke mal Ta vuk çu, a.g.e., 278; Mus ta fa Tat c›, “Üs kü dar l› Bir Mu ta sav v›f fiâ ir: Mus ta fa Ma‘ne vî”, Üs kü
-dar Sem poz yu mu-I, 23-25 Ma y›s 2003, Bil di ri ler, Üs kü -dar Be le di ye si Yay., ‹s tan bul 2004, II, 295.
21Ah sen En gin, a.g.e., s. 14. 22Ah sen En gin,a.g.e., s. 36-37.
23Sü ley man Ulu da¤, Ta sav vuf Te rim le ri Söz lü ¤ü, Ma ri fet Yay., ‹s tan bul 1977, s. 59, 61-62. 24Ah sen En gin, a.g.e., s. 25-26.
25Sü ley man Ulu da¤, a.g.e., s. 58. 26Ah sen En gin, a.g.e., s. 25-26. 27Ah sen En gin, a.g.e., s. 20. 28Sü ley man Ulu da¤, a.g.e., s. 309. 29a.g.e., s. 405.
30Ah sen En gin, a.g.e., s. 27-28.
31Sel çuk Eray d›n, Ta sav vuf ve Ede bi yat Ya z› la r›, ‹s tan bul 1997, s. 85-86. 32Sü ley man Ulu da¤, a.g.e., s. 467-468.
33a.g.e., s. 588.
34fiâ iri miz Üs kü dar’da, tah mi nen 1675 y› l›n da “Di vit çizâ de Meh med Tâ lib Efen di Câ mii” ad›y la bir câ mi in
-flâ et tir mifl tir. Kay nak lar da Ah me di ye Mey da n› ci va r›n da, Gün do ¤u mu Cad de si’nin sol ta ra f›n da bu lun du ¤u kay de di len ve ah flap ol du ¤u zan ne di len bu câ mi, za man la ha rap ol mufl ve is tek üze ri ne Sul tan I. Mah mud ta -ra f›n dan kâr gir ola -rak ye ni den yap t› r›l m›fl t›r. Do la y› s›y la kay nak lar da Sul tan I. Mah mud Câ mii ola -rak da an› lan bu eser, 1918 ta ri hin de ki bü yük Do ¤an c› lar yan g› n›n da ta ma men yan m›fl ve gü nü mü ze ula fla ma m›fl t›r (Câ mi hak k›n da ay r›n t› l› bil gi ve re sim ler için bk. Meh met Ner mi Has kan, Yüz y›l lar Bo yun ca Üs kü dar, ‹s tan -bul 2001, I, 171-174).
