T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
M E R K E Z B A N K A S I
A N O N İ M Ş İ R K E T İ
2 9 N İS A N 1 9 6 5 T A R İH L İ
H İS S E D A R L A R U M U M Î H E Y E T İN E A R Z O L U N A N
1 9 64
Otuzüçüncü Hesap Yılı Hakkında
MÛDORLER KURULU ve MURAKIPLAR RAPORU B İ L A N Ç O , KAR ve ZARAR H E S A B I
A N K A R A
1 9 6 5
T Ü R K İ Y E C U M H U R İY E T M E R K E Z B A N K A S I A. Ş.
M Ü D Ü R L E R K U R U L U
Başk an Üye
Z iya K a y la M u h ta r U lu e r M . R a şit B e ş 'e rle r P ro f. C a h it Talaş
P ro f. D r. O sm an O k y a r P ro f. Dr. A vn i Z a ra k o lu A v u k a t C eva t Ö n d e r A b d u rra h m a n G ü iç e lik B erin Beyd ağ ı
M ü nh al (P e rs o n e l T e m s iic îl
M U R A K A B E K O M İS Y O N U
M u ra k ıp M . N ed im O ğut
O rh a n Ç ap çı H a lil Sezai E r kut Ş inasi Ö zdenoğlu
İD A R E H E Y E T İ
Genel M ü d ü r
G enel M ü d ü r M u a v in i
Z iya K a y !a E m in  lî S e rîm N ecati O k ta y N âim T a lu M u h a s e b e M ü d ü r ü T a rık H a tu s il
r
TOPLANTI GÜNDEMİ
1 — M ü d ü r le r K u ru lu ve M urakabe K om isyonu
nun 1964 Hesap Y ılın a a it ra p o rla rın ın o k u n m ası; B ila n ço ve K âr ve Z a ra r Hesabının tas
d ik i; K â rın te k lif gereğince dağıtılm ası ve M ü d ü r le r K u ru lu 'n u n ibrası.
2 — V e fa t sebebiyle in h ilâ l eden (D ) Sınıfı M ura k ıp lığ ın a , T ü rk T ica re t K anununun 351 inci m addesine göre ilk U m um î Heyet T o p la n tı
sına ka d a r görev İfa etm ek üzere M urakabe K o m isyo n u n ca 19.6.1964 ta rih in d e seçilm iş b u lu n a n M u ra k ıb ın görev süresinin 30 Nisan 1966 ta rih in e ka d a r uzatılm ası.
3 — M ü d d e tle ri 30 Nisan 1965 ta rih in d e sona ere
cek o la n ik i M u ra k ıb ın ye rine 23 Sayılı Ka
n u n u n 6 ncı m addesine göre tesbit e d ilm iş b u lu n a n adaylar arasından b ir i B ve C Sınıfı, d iğ e ri D Sınıfı Pay Sahipleri tarafından ik i M u ra k ıp seçilm esi.
1964
Otuzüçüncii Hesap Yılı
MÜDÜRLER KURULU RAPORl
T Ü R K İY E C U M H U RİYET MERKEZ BANKASI A. Ş.
1 9 6 4
O tuzüçüncü Hesap Y ılı
MÜDÜRLER KURULU RAPORU
Sayın O rta kla r,
Bankam ızın O tuzüçüncü Hesap Devresine a it m uam elelerin n etice le rin i g österen 1964 y ılı Bilançosu ile K âr ve Z arar hesabını te tk ik ve tasvibinize a rze de r, Y ü kse k H eyetinizi saygı ile selâm larız.
Bankam ız m u a m e le le rin i te tk ik e başlamadan evvel 1964 yılı zarfında y u rd u m u z d a ve dünyada cereyan eden siyasî ve İktisa d î o la yla rı to p lu b ir şe
k ild e gözden g eçirm e kte fayda g ö rü y o ru z .
\ — DÜNYA EKONOM İSİNDE GELİŞMELER
1 — GENEL DURUM
D evletler arasında süre gelen anlaşm azlıklara, 1964 y ılın da da b ir çare b u lu n a m a m ış , dünyada barış ve güveni k u rm a k için harcanan çabalar tam ve k a t'i b ir sonuç sağlam aktan uzak k a lm ış tır.
K ıb rıs 'ta en dcğal ve ilk e l insan h akların ın tanınm am ası, A kdeniz dışında
k i ü lke lere de dalga dalga yayılan b ir h uzursuzluk y a ra tm a kta devam e tm iş tir.
Sovyet ida re sind eki d e ğ iş ik lik ve K o m ün ist Ç in 'in atom d evletle ri to p lu luğuna k a tılm a sı, şüphesiz m ille tle ra ra s ı siyasî iliş k ile r i e tkile y e c e k tir. Güney V ie tn a m , Malezya ve Kongo'da devam eden kanlı o la y la r yalnız büyük devlet
le ri değil, b ü tü n barış severleri meşgul e tm e k te d ir. Son zam anlarda, batı sa
vunm a sistem inde görülen a k s a k lık la rın yakın b ir gelecekte yok olacağı tah
m in ve tem enni e d ilm e k te d ir.
Dünya ekonom isi 1964 yılında da yüksek k o n jo n k tü rü n ü muhafaza e tm iş tir . Dünya tic a re ti değer itib a riy le , b ir önceki yıla nazaran, yaklaşık o la ra k % 9 oranında a rtm ış tır.
M illetle rarası a ltın piyasasında, Rusya'nın a ltın satışları devam e tm iş tir.
Sanayi ko lla rın ın altına vaki talebi yüksek o lm u ş tu r. Genel o la ra k , sonba
hara kadar altın fiy a tın d a önem li dalgalanm alar olm am ış, yalnız Ekim ayı iç e ri
sinde s te rlin 'in geçird iği buhrandan sonra, Londra piyasasında fiy a tla r b irde n b ire yükselm iş ve ik i yıldan beri görülm em iş b ir seviyeye u la şm ıştır. 1964 A ra lık ayında b ir ons a ltın 35,12 d olar üzerinden m uamele g ö rm ü ştü r.
1964 yılı içinde ham madde fiy a tla rın d a , b ir Önceki yıla kıyasla, d u ra k lama meydana g e lm iş tir. Bununla beraber, bazı yarı m am ul m addelerin fiy a t
larında m ute dil b ir yükselm e k a y d e d ilm iş tir.
M ille tle ra ra sı tic a re ti değişen dünya şa rtla rına göre düzenlem ek ve b il
hassa az gelişm iş m em leke tlerin g ittik ç e bozulan tica re t m uvazenelerini d ü z e lt
mek amaciyle açılan "D ünya Ticaret ve K a lk ın m a " konferansı 23 M a rt - 16 Ha
ziran ta rih le ri arasında Cenevre'de to p la n m ış tır. G örüşm eler sırasında, ana m addelerle m am ul ve yarı m am ul m addelerin m übadelelerindeki e ng ellerin b e rta ra f edilmesi için te d b irle r alınmasına k a ra r v e rilm iş tir.
Am erika B irle ş ik D evletleri iie O rta k Pazar m em leketleri arasında devam eden "Kennedy m üza kerele rin de n" henüz o lu m lu sonuçlar a lın m a m ış tır.
Avrupa E ko no m ik T opluluğu (O rta k Pazar) m em leke tlerind e İk tis a d î ge
lişme 1964 yılında da devam e tm iş tir. D ahilî m asrafların artm ası, ü c re tle rin , m a liyetle rin ve fiy a tla rın yükselm esi neticesinde yılın İlk aylarında beliren enflâsyonist baskılar, O rta k Pazar Bakanlar K onseyi'nin tavsiye e ttiğ i te d b irle r sayesinde tedricen yok o lm u ş tu r. Topluluğun gayri safi hasılasındaki a rtış o ra nı 1963 te % 3,9 iken, 1964 te % 5 e, sınaî istihsal artışı ise % 5 ten % 6,5 e y ü k s e lm iş tir. Bozulan dış tic a re t dengesini düzeltm ek gayesiyle T opluluğa da
hil m em leketlerden İtalya, M a rt ayı içerisinde, M ille tle ra ra sı Para Fonundan 225 m ilyon d olar tu ta rın d a b ir istikrazda b u lu n m u ş tu r.
T ürkiye ile Avrupa E konom ik T opluluğu arasında b ir o rta k lık yaratan Anlaşma, 1 A ra lık 1964 ta rih in d e yü rü rlü ğ e g irm iş tir. T o p lu lu k ta ra fın da n bu yıl İktisadî entegrasyon yolunda alınan en m ühim karar, 1 Tem m uz 1967 ta
rih in d e yü rü rlü ğe girecek olan "M ü şte re k H ububat Pazarı" anlaşm asıdır.
1964 yılında yüksek k o n jo n k tü r hali, İn g ilte re müstesna, Avrupa Serbest Mübadele m em leketlerinde de devam e tm iş tir. Eylül ayı başında, İngiltere- nin dış ticaret dengesi 700 m ilyon d o la rlık b ir açık gösterm iş, a ltın ih tiy a tla rı ise 2,6 m ilyon d o la rla en düşük seviyeye in m iş tir. İskonto h addinin % 5 ten
% 7 ye çıkarılm ası, beliren devalüasyon te h d id in i b e rta ra f edemeyince, İn g il
tere, 25 Kasım 1964 ta rih in d e sanayii ile ri 11 m em leketin m erkez b an kaların ın yardım ına m üracaat etm iş ve dışarıdan böylece sağlanan 3 m ily a r d o la rlık m alî yardım sayesinde s te rlin in değerindeki düşme ö n le n e b ilm iş tir.
10
A m e rik a B irle ş ik D evle tlerind e, İktisa d î k o n jo n k tü r, b ir önceki yıla na
z a ra n , daha yü k s e k seviyede s e y re tm iş tir. G ayri safi m illî hasıla % 6,5 o ra nın da a rta r a k 630 m ily a r d o la ra u la ş m ış tır. Tediye muvazenesi açığı, 1963 yılına nazaran 1 m ily a r a zalarak 2 ilâ 2,3 m ily a r dolara d ü şm ü ştü r. Ayrıca, ecnebi d o la r a la c a k la rı a rttığ ı g ib i, A m e rik a B irle ş ik D evle tleri, M ille tle ra ra s ı Para Fo
n u n d a n 525 m ily o n d o la r tu ta rın d a tir a j hakkı da k u lla n m ış tır.
M a rt ayından itib a re n A m e rik a B irle ş ik D evle tlerind e uygulanan bazı ver
gi m u a fiy e tle rin in tü k e tim h arca m a la rın ı a rtırm a sı yanında sınaî y a tırım la rı da te ş v ik e ttiğ i m üşahede e d ilm iş tir . B ir önceki yıla nazaran 1964 yılında sınaî ü re tim % 6 artm ışsa da, fiy a tla rd a ö ne m li d a lga lan m a lar o lm a m ış tır. 1964 O c a k ayında % 5,7 o ra nın d a olan işsiz sayısı Kasım 'da % 4,5 e in m iş tir. Ya
bancı m e m le k e tle re serm aye a kım ını d u rd u rm a k am aciyle m enkul kıym etle rle ilg ili o la ra k " fa iz eşitle m e v e rg is i" kabul e d ilm iş tir. Bu k a ra r m enkûl kıym et m u a m e le le rin i azaltm ış, buna k a rş ılık banker m ua m e lelerin artm asına âmil o l
m u ş tu r.
Sanayici m em le ke tle rd e , enflâsyon b e lirtile rin i önlem ek am aciyle k re d i
le rd e ya pıla n k ıs ın tıla r, e k o n o m in in gelişme hızının daha fazla artm asına en
gel o lm u ş tu r.
Az gelişm iş m e m le k e tle r, sanayileşm iş m e m le ke tle rin e tk is i ve bazı ham m adde ve ö z e llik le maden ce vh e rle ri fiy a tın d a görülen yükselm e sayesinde, t i c a re t dengeleri açığını kısm en k a p a ta b ilm iş le rd ir. Diğer ta ra fta n , Cenevre'de to p la n a n "D ü n ya T ic a re t ve K a lk ın m a " konferansı, sanayici m em leke tlerin t i c a re t g e liri fazlasının k a lk ın m a k ta olan m em leketlere a kta rılm a sın ı sağlayacak y o lla rın aranm asına k a ra r v e rm iş tir.
1948 yılın d a fa a liye te geçen ve 1964 te Japonya'nın ka tılm a siyle üye sayısı 21 e yükselen İk tis a d î İş b irliğ i ve K a lkınm a Teşkilâtı ile m ünasebetlerim iz Kon
s o rs iy u m dışında e n e rji, ta rım , sanayi, işgücü meseleleri g ib i e k o n o m ik hayatın b ü tü n ce ph elerini kapsayan çalışm a g ru p la rın d a devam e tm e k te d ir.
Konsorsiyum çalışm alarına gelince, 1963 yılın da sağlanmış olan 252,5 m ily o n d o la r tu ta rın d a k i y a rd ım d a n ancak 187 m ilyo n d oları k u lla n ılm ış tır. Bu y a rd ım ın 1964 yılına d e v re d ilm iş olan bakiyesi ise, peyderpey k u lla n ılm a k ta d ır.
1964 p ro gram ım ızın finansm anı için gerekli 215 m ily o n d o la rlfk yardım ta le b im iz , K onsorsiyum ü y e le rin in ta a h h ü tle ri ile M ille tle ra ra s ı Para Fonundan te m in edilen 21,5 m ily o n d o la rlık ya rd ım ve Avrupa Para Fonundan tem in o lu
nan 20 m ily o n d o la rlık daha kısa vâdeli im k â n la r sayesinde tamamen karşı
la n m ış tır.
M ille tle ra ra s ı Para Fonunun 1 96 3- 1964 yılı fa a liy e ti sırasında, yeni A fr i
ka D evle tleri ile C eza yir'in Fona k a tılm a la rı üye adedini 102 ye yü kseltm iş, ko
ta h acm in i de 383 m ily o n d o la r a rtıra ra k 15 m ily a r 614 m ilyon dolara ç ık a rt
m ıştır. Geçen b irk a ç yıla nazaran Fonun m uam ele hacmi bu dönem de b ir hayli yükselm iş, döviz satışları 625,9 m ily o n , desteklem e anlaşm aları ise (S tand by A rran ge m e nt), b ir önceki hesap dönem ine o ra n la , 628 m ilyo n d o la rlık b ir faz
la lık göstererek 2 m ily a r 159 m ilyo n dolara u laşm ıştır. Fonun m alî ya rd ım ın dan, 23 ü gelişme h alind e o lm a k üzere, 27 m em leket fa yd a la n m ıştır. Geri kalan d ö rt m em leketten A m e rika B irle ş ik D evletleri ve İtalya Fonun toplam döviz sa tış ların ın % 55 inden, İn g ilte re ve Japonyada Stand-by m ua m e lelerinin % 83 ünden fa yda lan m ıştır.
Yine bu devre içerisin d e Paris Klübüne üye m em leke tler tarafından Ge
nel Borçlanm a Anlaşm ası île M ille tle ra ra sı Para Fonuna 6 m ily a r d o la rlık ek kaynak taahhüt e d ilm iş , Eylül ayında, Tokyo'da yapılan Para Fonu ve Dünya Bankası toplantısında m ille tle ra ra s ı lik id ite meselesi yeniden ele a lın m ış tır.
Fon id a re c ile ri sa bit parîte, is tik ra rlı b ir a ltın fiy a tı ve "g o ld exchange s ta n d a rd " a dayanan bugünkü para s iste m inin muhafazasına k a ra r v e rm iş le r
d ir. Fon m ua m e lelerinin genişlemesine im kân verecek kota revizyonu üzerinde de d u ru la ra k % 25 n isbetinde b ir a rtırm a yapılm ası uygun g örülm üş ve bu
nunla ilg ili esasların te s b iti işi ile Fon İcra D ire k tö rle ri M eclisi g ö re v le n d iril
m iş tir.
M em leke tim iz 1964 yılı A ra lık ayı sonuna k a d a r M ille tle ra ra s ı Para Fo
nundan, fiile n , 145 m ilyo n d o la rlık kre d i sağlamış, bunun 89,5 m ily o n u n u öde
m iş tir. Geri kalan kısım ta k s itle r halinde ö d e nm ekted ir.
M illetle rarası İm ar ve Kalkınm a Bankasına (Dünya B a nkası), 1963 - 1964 hesap devresi zarfında 17 yeni m em leket k a tılm ış ve bu suretle üye adedi 112 ye y ü k s e lm iş tir. Bu dönem içerisinde, Bankanın taahhüt olunan sermayesi 21.186 m ilyon dolara , İh tiy a tla rı 845 m ilyo n dolara e riş m iş tir. Bankanın faiz haddi ve ko m isyon ların da b ir d e ğ iş ik lik o lm am a kla beraber, açılan fa k a t k u l
lanılmayan k re d ile r için ta h a k k u k e ttirile n kom isyon nisbeti % 3 /4 ten % 3 /8 e in d irilm iş tir . Şim diye kadar özel ih tiy a tla ra in tik a l eden % 1 n isp etin de ki ko
m isyonlar, 1 Tem m uz 1964 ta rih in d e n beri Bankanın norm al g e lirle rin e ilâve e d ilm e kte d ir.
Diğer ta ra fta n M ille tle ra ra s ı İm a r ve K alkınm a Bankası, FAO ve UNESCO ile b ir İş b irliğ i anlaşması akdederek, bu ik i teşekkülün e ğ itim ve p ro je hazır
lama m asraflarına ka tılm a yı kabul e tm iş tir.
AAemleketimizle Dünya Bankası arasında b ir evvelki devrede olduğu g ib i, 1963 - 1964 hesap devresinde de yeni b ir k re d i muamelesi cereyan e tm e m iş tir.
1947 tarihînden bu yana alm an 60,7 m ilyo n d o la rlık k re d in in 1964 yılı A ra lık ayı sonuna kadar 25,5 m ily o n lu k kısm ı ödenm îş, f i i l î kred i bakiyesi 35,2 m il
yona düşmüş b u lu n m a k ta d ır.
Dünya Bankasının fily a lî olan M ille tle ra ra s ı Finansman K u rum u ve M il
letlerarası Kalkınm a B irliğ i aşağıda kısaca b e lirte ce ğim iz g ib i, geçen yıl iç e ri
sinde fa a liy e tle rin i a rtırm ış b u lu n m a k ta d ırla r.
12
B ilhasas az g elişm iş m e m le k e tle rd e özel sanayiin gelişmesine ya rd ım ve ya ba ncı özel serm ayenin a kışın ı te ş v ik e tm e k gayesiyle, Tem m uz 1956 ta rih in de fa a liy e te geçen M ille tle ra ra s ı Finansm an K u ru m u n u n (I.F .C .) üye adedi, 1963 - 1964 d evresinde 5 ye n i m e m le k e tin ka tılm a s iy le 78 e y ü k s e lm iş tir. Öden- m is serm ayesi 98 m ily o n 640 b in d o la r olan K u ru m u n , Haziran 1964 ta ri
h in e k a d a r yaptığı f i i l i ödem e tu ta rı 76,5 m ilyo n d o la rd ır. Diğer ta ra fta n , Ku
ru m u n Dünya Bankasından b o rç a la b ilm e si ve d olayısiyle finansm an im kâ nla rın ın a rtırılm a s ı am aciyle, bu ik i Teşekkülün ana sözleşmelerinde d e ğ iş ik lik y a p ılm a s ı iç in ça lışm a la ra b a ş la n ılm ış tır. M ille tle ra ra s ı Finansman K urum u, 8 ,25 0 m ily o n TL. ka rşılığ ı 916.667 d o la r ile T ü rk iy e Sınaî Kalkınm a Bankası
nın serm ayesine iş tira k e tm e k te d ir.
Az g e lişm iş ü lk e le rin serm aye ih tiy a ç la rın ı uygun şa rtla rla karşılam ak, üye m e m le k e tle rin e k o n o m ik g a y re tle rin in gerçekleşmesine ya rd ım e tm ek ama
c iy le k u ru la n ve Kasım 1960 ta rih in d e faaliyete geçen M ille tle ra ra s ı Kalkınm a B ir liğ in e ( I.D .A .), 1963 - 1964 devresi içind e 17 yeni m em leket k a tılm ış, bu su
re tle üye adedi 93 e y ü k s e lm iş b u lu n m a k ta d ır. B irliğ in ta ah hü t e d ilm iş serma
yesi 9 8 7 ,4 m ily o n d o la rd ır.
50 sene vâde ve yüzde 1 den az b ir kom isyonla ka lkınm a k re d ile ri açan B ir lik , 1963 - 1964 fa a liy e t dönem i içerisinde açmış olduğu kred ile rd en 124 m ily o n d o la r lık kısm ını fiile n ödem iş b u lu n m a k ta d ır. K uruluşundan bugüne k a d a r bu te şe kkü lü n f i i l î k re d i ö dem eleri 582,8 m ily o n dolara ç ık m a k ta d ır.
Geçen y ıl içe risin d e T ü rk iy e , b ir i te rm ik d iğ e ri h id ro e le k trik o lm a k üzere ik i s a n tra lin inşaası için M ille tle ra ra s ı Kalkınm a B irliğ in d e n 50 yıl vâdeli ve 10 y ıllık ödem esiz b ir dönem i öngören 24 m ilyo n d o la rlık b ir kred i sağlam ıştır.
Bundan başka, Beş Y ıllık K a lkınm a Plânında yer alan özel se ktö r y a tırım p ro je le r in in dış fin a n sm a n ih tiy a c ın ı ka rş ıla m a k üzere 5 m ily o n d o la rlık b ir kredi de a lın m ış tır.
2 — M İ L L E T L E R A R A S I L Î K Î D Î T E SO R U N U
M ille tle ra ra s ı lik id ite n in , dünya tic a re tin i, m ik ta r, dağılım ve artış hızı y ö n le rin d e n finanse etmeğe ye te r o lu p olm adığı sorusu üstünde ilg ili çevreler
1964 yılın d a önem le d u rm u ş tu r.
Bu a ra ştırm a ve ta rtış m a la ra , m ille tle ra ra s ı te şe k k ü lle r ve h ü kü m e tle r ya
nında ile ri gelen b ilim a da m la rı da k a tılm ış tır. Konu ile resm î şekilde, başlıca M ille tle ra ra s ı Para Fonu ve sanayileşm iş m em leke tlerin bu amaçla k u rd u k la rı O n la r K lü bü ilg ile n m iş tir.
M ille tle ra ra s ı lik id ite ka vra m ı, M ille tle ra ra s ı Para Fonu yönünden, tü rlü m e m le k e tle rin dış ödeme açığını ka pa tm a k için sahip o la bilece kleri kaynaklar to p la m ı şeklinde ta r if e d ilm e k te d ir.
Günümüzde dış ödeme açıkları a ltın la , d o la r ve s te rlin le ve ik i veya çok ta ra flı kredi kolay11k la riy le k a p a tılm a k ta d ır. Bu k o la y lık la r, başlıca d öviz ra
p orlarından, m ille tle ra ra s ı te ş e k k ü lle rin a ç tık la rı k red ile rd en ve h ükü m e tle r- arası yardım laşm alardan teşekkül e tm e k te d ir. Fakat kredi m ekanizm ası zaman zaman ve yer yer a ksam akta d ır.
P ratik yönüyle m ille tle ra ra s ı lik id ite so ru nu , m e m le ke tle rin dış ödeme açıklarından, bu a ç ık la rın kapatılm ası y o lla rın d a n , lik id ite le rin m em leke tler arasında yetersiz şekilde dağılm asından ve d o la r ile s te rlin in hem m illî para hem m illetle rarası rezerv ve ödeme aracı olm ası yüzünden karşılaşabileceği teh
likelerden d o ğ m a kta d ır.
T eo rik yönüyle m ille tle ra ra s ı lik id ite sorunu, a ltın - k a m b iyo standardının bugünkü şekliyle m illî ve m ille tle ra ra s ı e konom i iliş k ile r in i düzenlem eye ye ter
li olup olm adığı şeklinde b e lirm e k te d ir.
Genel o la ra k dış ödeme a çıkları, az gelişm iş ve gelişm ekte olan m em le
ketlerde s ü re kli, sanayileşm iş m em leketlerde a ra lık lı şekilde meydana gelm ek
te d ir. Bu a çıklar her üç tip m em lekette de, değişik ö lç ü le rle tam is tih d a m ve is tik ra r içinde gelişm e gibi d e m o k ra tik h ü k ü m e tle rin ö z e llik le günüm üzde vaz
geçemeyeceği e k o n o m ik ve sosyal p o litik a la rd a n d oğ m a k ta d ır.
Dolar ve s te rlin in hem m illî para hem rezerv ve m ille tle ra ra s ı ödeme ara
cı oluşunda var olduğu ile ri sürülen çelişm e ve m uhtem el te h lik e şu şekilde ö z etle ne bilir : Rezervlerin bu ik i paradan b ir ik tir ilm e s i A m e rika ve İn g ilte re n in b ir yandan dış ödeme açığı ve rm elerine sebep o lm a k ta , d iğ er yandan bu a çıklar yüzünden e kon o m ile rin d e meydana gelen a k s a k lık la r da m illî p aranın m ille t
lerarası ödeme aracı olm a n ite liğ in i z a y ıfla tm a k ta d ır, d e n ilm e k te d ir. Öyle kİ, bu ik i m em leket dış Ödeme açıklarını a z a lttık la rı ölçüde bu p a ra la rın m ille tle ra ra sı lik id ite yaratm a güçleri de azalacak ve dünya tic a re ti gelişem iyece ktir.
Rezervlerini bu ik i parayla b ir ik tire n ve bu yüzden bu ik i m em leke tin sü
re k li dış açık v e rm e le rin i sağlayan m e m le k e tle rin , b u n la rı günün b irin d e bü
yük ölçüde ve hızla altına çe virm e le ri aynı sonucu v e re b ile c e k tir.
M em leketlerin s ü re k li veya a ra lık lı dış ödeme a çıkla rın d a n , bu açıkların finansm an yo lla rın ın yetersizliğinden ve d o la r İle s te rlin in hem m illî hem m il
letlerarası Ödeme aracı oluşundan doğan m ille tle ra ra s ı lik id ite sorunu için tü r lü çözüm yolları ile ri s ü rü lm ü ş tü r.
A ltın standardına veya dalgalı ka m b iyo k u ru sistem ine dönüş, bu çözjjm y o lla rın ın en aşırı olanını te şkil e tm e k te d ir. M ille tle ra ra s ı Para Fonu ile O n la r K lübü bu yolları k a f i o la ra k re d d e tm iş tir.
A ltın standardı sistem inde a ltın la ödenen dış a çıklar, para arzını d a ra lt
m akta ve dış harcam aların kısılm asını g e re k tirm e k te d ir. Buna k a rş ılık , karşı m em lekete giren a ltın , para arzını a rtırm a k ta ve m asrafla rı ç o ğ a ltm a k ta d ır. O to m a tik olarak k u ru la n denge ve m ekanizm a, hem bu ölçüde b asit d e ğ ild ir hem bü 14
ö lç ü d e .s a f şe kliyle hiç b ir zaman u y g u la n m a m ış tır. Kaldı ki, a ltın standardının g ünüm üzde uygulanm ası, dünya tic a re tin in daralm ası, tam istihd am ve sürek
li gelişm e h a re k e tle rin in d u ra kla m a sı d e m e k tir. H iç b ir d e m o k ra tik m em leket, y u r t içind e e k o n o m ik ve sosyal d u ra k la m a ve m ille tle ra ra s ı iliş k ile rd e huzur
s u zlu k ya ra taca k olan bu siste m i hoş göremez. Ayrıca gelişme halinde olan m e m le k e tle r için bu sistem , g ir iş tik le r i ka lkın m a h a m l e le r i n i n gelişmiş m e m le - k e tle rce d u rd u ru lm a s ı ş e k lin d e te fs ir e d ile c e k tir.
A şırı çözüm y o lla rı dışında ile ri sürülen o lu m lu çareler, genel çizgileri ba
kım ın d a n üç gruba a y r ılm a k ta d ır : a ) halen ik i paraya dayanm akta olan altın - k a m b iy o s is te m in i g en işle tere k rezerv para sayısını a rtırm a k , b ) rezerv n ite li
ğ in d e k i p a ra la r s is te m in i m ille tle ra ra s ı te v d ia t m erkezle ri aracılığı ile g e liş tir
m ek veya bu sistem ye rin e söz konusu m erkezle ri tesis etm ek, c ) m evcut m il
letle ra rası kre d i araç ve k u ru m la rın ı g e liş tirm e k .
Rezerv para sayısının a rtırılm a s ı konusunda A m e rika önemsiz b ir ik i adım a tm ış tır. Bu çözüm yo lu p ra tik te A m e rik a n ın davranışına olduğu kadar, Müş
te re k Pazarın tek para ka bu l etm esine veya k o n v e rtib l p araların rezerv para o l
m ak için e k o n o m ik yönden ye ter ölçüde güçlenm esine bağlı b u lu n m a k ta d ır.
Kaldı k i, çok sayılı sistem de k u v v e tli p a ra la r'z a y ıfla r lehine tesfiye edilecek, sü
re k li tra n s fe rle re yol açılacak ve n a k d î is tik ra rs ız lık a rta c a k tır.
M ille tle ra ra s ı te v d ia t m e rke zle ri ku ru lm a sı konusundaki çalışm alar kısa
ca, a) döviz reze rvle ri ile a ltın re ze rvle ri arasında b e lirli o ra n la r tesbit edilm e
sin i (P osthum a p lâ n ı); b ) ö n e m li m e m le k e tle rin kendi rezervleri arasında dö
vize daha çok ye r v e rm e le rin i ve b u n la rın M ille tle ra ra s ı Fona ya tırılm a sın ı (B e rn s te in p lâ n ı); c ) M ille tle ra ra s ı Para Fonunun dünya m erkez bankası rolü oynam asını ( T r if f in p lâ n ı); e) ya ln ız yeni döviz fa zla la rın ın M ille tle ra ra s ı Pa
ra Fonuna y a tırılm a s ın ı (M a u d lin g p lâ n ı) ile ri süren, çoğunlukla te o rik te k lif
le rd ir.
Uygulam a alanında, en çok ilgi gören ve g e rçekle ştirilm e sine çalışılan çö
züm y o lla rı, m evcut m ille tle ra ra s ı k re d i araç ve k u ru m la rın ın g e liş tirilm e s id ir.
Bu çare M ille tle ra ra s ı Para Fonu ile O n la r K lü bü nü n seçtiği çözüm y o lu d u r.
Son y ıllık ra p orun da M ille tle ra ra s ı Para Fonu, k a t'i b ir sonuca varma- m akla beraber, m ille tle ra ra s ı lik itid e le ri a rtırm a k ve dağılışındaki aksaklıkla rı d üze ltm e k am acıyla; a ) bugüne ka da r ekonom i p o litik a s ı şartına bağlı olan b ir kısım kre d i tra n s la rın ı bu şa rtla rd a n k u rta rm a k ; b ) M ille tle ra ra sı Para Fonu
nun kota artışı sırasında a ltın transını kısmen a ltın s e rtifik a ile tahsil etmek, c ) M ille tle ra ra s ı Para Fonunun üye m em leketlerde üyelerin kredi veya tevdiatı ile y a tırım ya pa bilm e sini sağlayacak y e tk ile ri a lm ak y o lla rın ı, te k n ik im kâ nla r tasarısı o la ra k z ik re tm e k te d ir.
Buna k a rş ılık on h ü k ü m e t ta ra fın da n hazırlanm ış resmî b ir vesika n ite li
ğinde olan 1 Ağustos 1964 ta rih li O n la r Raporu, m illetle rarası lik id ite sorunu
nu uzun vâdeli yönü bakım ından açıkça b e lirtm e m iş tir. B ununla b erab er, m il
letlerarası yeni rezerv ş e k ille rin i inceleyen b ir k o m ite k u ru lm u ş tu r. B ir kısım m em leketler, Fransa ile b ir lik te yeni re ze rvle rin kayıtsız şartsız n ite lik te o l
masını, d iğ e rle ri ise yeni reze rvle rin k a y ıtlı n ite lik te yani k re d i k o la y lık la rı, şeklinde olm asını sa vunm uşlardır.
Uygulama alanında derhal alınm ası uygun görülen te d b irle r arasında M il
letlerarası Para Fonu ko ta la rın ın 1965 y ılın da a rtırılm a s ı z ik re d ile b ilir . Bu iş
lem, Fonun im k â n la rın ı 4 m ily a r d o la r, m ille tle ra ra s ı lik id ite le ri 3 m ily a r do
la r kadar a rtıra c a k tır ve lik id ite sorununa gelecek y ılla r için çözüm y o lu o la
ca k tır. Bu arada ko ta la rın A m e rikan a ltın reze rvle ri üzerinden ödenm em esi ve d o la r üzerinden alacaklı olan m e m le ke tle rin b un la rı bu rezervlerden a ltın a çe
virm e m e le ri için te d b ir a lın m a kta d ır.
Diğer yandan O n lar K lübü, n a k it a la nınd aki iş b irliğ in i, dış ödem e denge
s iz lik le rin i finanse etme m eto dla rını çok ta ra flı b ir .k o n tr o l siste m i k u ra ra k , güçlendirm ek ka ra rını a lm ıştır. O n la r K lü bü ne üye m erkez b a n k a la rı, dış öde
me açığı meydana gelince, y a p tık la rı ik i ta ra flı her anlaşm ayı ve öngörülen kredi kolaylığını M ille tle ra ra sı Ö dem eler Bankasına b ild irm e ğ e söz v e rm iş le r
d ir. Bu b ilg ile re dayanarak M ille tle ra ra s ı Ö dem eler Bankası ile E k o n o m ik İş
b irliğ i ve Kalkınm a Teşkilâtının III sayılı g ru bu , a çıkların fin a n sm a n ın ı ta rtış a bilecek, açıkları hızla kapama y o lla rın ı ara ştıraca k, e konom i p o litik a la r ı için standart k u ra lla r tesbit edecek, dış ödeme dengesi açık ve fa z la lık kaydeden m em leketlerde para ve ekonom i p o litik a la rın ı a henkleştirm e y o lla rın ı araya
caktır.
Her ne olursa olsun, m illî e k o n o m ile rin gelişmesi ve m ille tle ra ra s ı iliş k ile rin huzuru, lik id ite meselesine dış ödeme dengesi açık veya fa z la lık kaydeden m em leketlerin k a rş ılık lı sorum duygusu İçinde çözüm yolu aram alarına bağlı ka lm aktad ır.
Bu arada, gelişm ekte olan m e m le k e tle rin , ik i ta ra flı anlaşm alarla elde edi
len güç ve yetersiz olan kred i k o la y lık la rın d a n k u rta rıla ra k , günü ve m ik ta rı b e lirli, o to m a tik , yeter ölçüde uzun vâdeli, az fa iz li, Ödemesiz süresi uzun kre
di kolaylıklarından fa yda lan dırılm ası, m ille tle ra ra s ı lik id ite so ru nu nu h a fif
letecektir.
16
II — YURT EKONOMİSİNDE GELİŞMELER
1 — G E N E L D I R U M
Ana çizgileri b akım ın da n 1963 y ılın d a yüksek seviyede seyretm iş olan eko
n o m ik k o n jo n k tü r, 1964 y ılın ın ilk yarısında arızî sebeplerle m e v s im lik dalga
la n m a la rın altında s e y re tm iş tir. Ancak Haziran - Ağustos dönem inde, alınan nakd î ve m alî te d b irle rin e tk is iy le , k o n jo n k tü r Eylül ayından sonra norm al ge
lişm e hızına yeniden ka vu şm u ştu r.
1964 y ılın ın ilk yarısında e ko n o m i dışı fa k tö rle rin e tk is iy le beliren arızî d u rg u n lu k , yılın ilk a yla rınd a, ö z e llik le fiy a tla rd a ve para - kredi hareketlerinde k e n d in i g ö s te rm iş tir. Söz konusu e ko n o m i dışı fa k tö rle rin e tkisi bu yoldan hem k u vve tle n m iş hem bu e tk ile r kısm en n a k it h a re k e tle rin in arkasına gizle nm iştir.
Böylece gelişen olağanüstü d a ra ltıc ı fa k tö rle re , m e v s im lik dalgalanm a ve ta rım da h ub ub at ü re tim in in az oluşu eklenince, arızî d u rg u n lu k , k a rş ılık lı e tkile rle e k o n o m ik fa a liy e tle ri de yavaşlatıcı b ir e ğ ilim g ö s te rm iş tir.
İlg ilim m e rc ile r, d u rg u n lu ğ u önlem ek am aciyle, Haziran ayından itibaren, ö z e llik le nakdî ve m alî m üdahale te d b irle ri o la ra k arızî alçak k o n jo n k tü rü n n o rm a l yükseliş e ğ ilim in e g irm e s in i sa ğlam ışla rd ır. Ana çizg ile riyle söz konusu te d b irle r, m alî yönden y a tırım g id e rle rin in h ızla n d ırılm a sın ı, nakdî yönden ban
k a la rın ka yn a kla rın ın a rtırılm a s ın ı ve M erkez Bankası ve banka k re d ile rin in fin a n s m a n güçlüğü çeken e k o n o m ik fa a liy e t s e k tö rle rin e yö n e ltilm e s in i amaç e d in m iş tir. Bu arada e k o n o m ik ka lk ın m a bakım ından önceliği tesbit edilen sa
nayi k o lla rın a daha ucuz fa izle k re d i sağlanması ve İhracatın her yönden destek
lenm esi de söz konusu te d b irle r içinde önem le yer a lm ış tır. Bankaların kaynak
la rın ı a rtırm a k am acıyla, reeskont k o la y lık la rı yanında vadeli mevduat karşı
lık la rı nisbeti % 20 den % 10 a in d ir ilm iş tir .
Y u k a rıd a ana ç iz g ile rin i b e lirtm iş olduğum uz nakdî ve İktisadî d urum için
de, g ayri sâfi m illî hasıla, Devlet Plânlama Teşkilâtınca yapılan ilk geçici tah
m in le re göre, 1961 yılı fiy a tla riy le , 1964 yılında % 3,7 oranında a rtm ış tır. Söz konusu hızın, plân hed efin in altında kalm ası, ta rım g e lirle rin in b ir sene önce
sine nazaran % 1,6 oranında b ir d ü ş ü k lü k gösterm esinin sonucudur. Tarım dı
şında kalan s e k tö rle rin b ir kısm ında g e lirle r, 1963 yılı artış oranlarını aşmış d iğ e rle rin d e ise bunlara o ldukça ya kla şm ıştır.
G erçekten, söz konusu İlk geçici ta hm inle re göre, 1963 yılında % 7,4 ora
nında yü kselm iş olan ta rım g e lirle ri, 1964 yılında % 1,6 oranında azalm ıştır.
Sanayi sektörü g e lirle rin in a rtış hızı % 8 den % 7,9 a in m iş tir. Ticaret sektörü
17
g e lirle rin in a rtış oranında azalma daha a ç ık tır. Bu s e ktörde g e lir artış oranları
% 8,2 den % 5,5 e d üş m ü ş tü r. U laştırm a ve Devlet h iz m e tle ri se k tö rle ri gelir
lerinde de azalma g ö rü lm e k te d ir. Buna k a rş ılık , inşaat ve k o n u t sektörleriyle m alî müessese ve serbest meslek s e k tö rle ri g e lir a rtış hızları 1963 yılı oî anla
rından y ü k s e k tir.
Genel ç iz g ile riy le talep, 1964 y ılın ın ilk yarısında, özel teşebbüslerin ya
t ı r ı m h a r c a m a l a r ıy la da ilg ili o la ra k yavaşlam ış ve b ir kısım sanayi kollarında stok b irik m e s in e sebep o lm u ş tu r. Bu e ğ ilim , temel m a d d e le rin ca ri ü re tim in i büyük ölçüde e tk ile m e m iş , fa k a t d ağıtım s e k tö rü n ü n ç e ş itli kadem elerinde ken
d in i daha açıkça g ö s te rm iş tir. Bu d u ru m , y ılın ik in c i yarısında değişmiş ve iç satışlar, gene! o la ra k , 1963 yılı se viye lerini a şm ıştır. Ç im e nto , hadde m am ulleri, k ö m ü r, tekel m ad de leri, şeker ve kâğıt sa tışları a rtış kaydeden m addeler ara
sındadır. İstih da m hacm i, o rm a n c ılık , m a d e n c ilik ve u la ş tırm a sektörü dışında kalan se ktörlerde 1963 yılına göre çe şitli o ra n la rd a a rtm ış tır. Bu arada, imalât sanayiinde % 3,7, inşaat sanayiinde % 9,8 o ra n la rın d a a rtış meydana gelm iştir.
: i ya 11 a r genel seviyesi, 1964 yılı O c a k -E y lü l dön em ind e 1963 yılı seviye
sinin altında s e y re ttik te n sonra, a rtış e ğ ilim in e E kim ayı ile b ir lik te g irm iş tir.
Toptan Eşya F iya tla rı Endeksi 1964 yılı A ra lık sonunda 1963 y ılın ın aynı ayına göre % 3 oranında y ü k s e k tir. 1964 yılı A ra lık ayı itib a riy le meydana gelmiş olan artışı gıda ve sanayi m addeleri hemen hemen aynı ölçüde e tk ile m iş tir.
F iyatla r M a rt - Eylül ayları dışında m e v s im lik dalgalanm a h a re ke tle rin e uygun şekilde se y re tm iş tir. M a r t- E y lü l dönem inde ise m e v s im lik dalgalanm a lim itle rin in altına in m iş tir. Bu sebeple y ıllık o rta la m a 1964 y ılın d a 1963 yılına göre yüzde 0,74 oranında g e rile m iş tir.
Dış tica re tim izd e , ihracat olağanüstü b ir gelişme göstererek, 1964 yılında
% 11,7 oranında 43 m ilyo n d o la r a rtm ış, ith a lâ t % 21,8 o ranında 150 m ilyon d o la r azalm ıştır. Dış tic a re t açığı, ihraca tın artm a sı ve ith a lâ tın azalması sebe
biyle d a ra lm ış tır. 1964 yılın da da 1963 yılın da ödenm iş olan m ik ta ra çok yakın dış borç tra n sfe r e d ilm iş tir. Sermaye g iriş le rin d e geçen yıla göre daralm a mey
dana g e lm iş tir. Yıl sonları itib a riy le a ltın ve döviz reze rvle ri 1964 yılın d a , 1963 yılına göre, 14 m ilyo n d o la r a rtm ış tır. Dövizle ve T ü rk lira sıyla Ödenecek olan dış borçlarda geçen y ılla ra göre daha az a rtış o lm u ş tu r. Dış Ödeme dengesinde meydana gelen ö ne m li olay, İşçi ta s a rru fla rın ın 9 m ily o n 11ra ile döviz g e lirle ri arasına ayrı b ir kalem o la ra k ka tılm ış o lm a s ıd ır.
Bu bölüm ün ilk p arag ra fların da b e lirtilm iş olan sebeplerle, 1964 yılı Ocak ayında % 1,6 oranında düşen para arzı, Tem m uz ayı sonuna ka da r zaman za
man 1963 yılı sonundaki seviyenin altında seyretm iş, Ağustos ayında yüksel
meğe başlamış ve 1964 yılı sonunda, geçici rakam lara göre, % 15 a rtm ış tır. Bu artışda, m evduatın m evsim lik hareketine uygun o la ra k A ra lık ayında artan vâ- desiz m evduatın payı v a rd ır. 1964 A ra lık sonunda b ilf iil tedavül eden b a n kno t ve u fa k lık paralarda artış % 18,5, kaydî parada ise % 11,3 d ü r.
1 8
B ilfiil tedavüldeki b a n k n o tla rd a meydana gelen a rtışta, sürüm ve satış finansm anı M erkez Bankası k a y n a k la rın d a n sağlanan başlıca ihraç m addeleri- m izin re k o lte le rin d e k i a rtışın payı b ü y ü k tü r.
b an kalar nezdindeki vâdesîz tic a re t ve ta s a rru f m evduatı yılın ilk yarısında azalmış, kasa m evcu tları d ü ş m ü ş tü r. E ylül ayından itib a re n yükselm eye başlı- yan kaydî para, A ra lık ayları itib a riy le 1963 ele % 2,6, 1964 de ise % 11,3 o ran
larında a rtm ış tır. Kasa m e v c u tla rı, A ra lık ayları sonlarında b ir önceki yıl son
larına göre, 1963 yılın da 54 m ily o n lira , 1964 de ise 129 m ilyo n lira çoğal
m ıştır.
1963 yılınaa /o 22,3 o ra nın d a a rtm ış olan kre d i hacm i, geçici rakam lara göre, 1964 yılında % 17,8 o ra nın d a y ü k s e lm iş tir. Bankam ız k re d ile ri itib a riy le artış, 1963 yılın da % 72,8, 1964 y ılın d a % 31,4 o ra n ın d a d ır. Banka k re d ile rin d e ise artış oranı 1963 de % 14,7, 1964 de yine geçici ra ka m la ra göre, % 15,1 o lm u ş tu r.
M erkşz Bankası k re d ile ri, y ılın ilk yarısında kü çük d algalanm alarla aynı seviyede s e yre ttikte n sonra, T em m uz ayından itib a re n artm ağa başlam ıştır.
1964 yılında Bankam ızın m evsim ve kam panya fin a n s m a n la rı, geçen yıla na
zaran, daha çok a rtm ış tır. Bu arada, sanayi ve ih ra ca t fin a n s m a n la rı ayrı b ir ilgi g ö rm ü ş tü r. Y ılın ilk yarısında meydana gelm iş olan e k o n o m ik yavaşlamanın hızlandırılm asında, Bankam ız k re d ile ri yönünden alınm ış olan te d b irle r o lu m lu sonuçlar v e rm iş tir.
Banka k re d ile ri y ılın ilk yarısında 1963 yılı sonu seviyesinin altında sey
re ttik te n sonra, H aziran ayından itib a re n artm ağa başlam ış, Eylül ayında ve sonraki aylarda artış hızı y ü k s e lm iş tir. Banka k re d ile ri içinde 1963 yılı artış o ra nla rın a nazaran 1964 de daha yü ksek o ra n la r ka yde tm iş olan kred i nevileri arasında ta rım k re d ile ri, sanayi b an kaları k re d ile ri, inşaat k re d ile ri ve küçük san'at k re d ile ri başta g e lm e k te d ir; d iğ er kred i n e vile rin d e k i a rtış la r 1963 yı
lın da ki o ra n la rd a n k ü ç ü k tü r.
K alkınm a çabası yönünden ö n c e lik tanınan sanayi k o lla rîy le ilg ili banka k re d ile rin d e fa iz h ad dinin % 10,5 dan % 9 a, re es ko n t had d in in ise % 7,5 dan
% 5,25 e in d irilm e s i, 1964 y ılın da reeskont ve fa iz hadleri konusunda önem li b ir y e n ilik o lm u ş tu r. Bu arada sınaî ihraca tı teşvik am aciyle, bazı ş a rtla rla , dü
şük fa iz usulü de kabul e d ilm iş tir.
1964 yılı Mayıs ayı başında fa aliyete geçmiş olan Devlet Y a tırım Bankası da b a n k a c ılık a lanındaki ç e ş itli ye n ile ş tirm e , yeniden düzenlem e ve yeni ku
ru m la r meydana g etirm e fa a liy e tle ri bakım ından kaycîa değer.
Banka K re d ile rin i Tanzim K o m itesi, 1964 yılın da e k o n o m ik fa a liye tle rin ta tm in edici ş a rtla r içinde finanse e dilm esi am aciyle ve d iğer kanunî görevleriyle ilg ili .olarak, çe şitli k a ra rla r a lm ış tır. Bunlardan en ö ne m li o la nla rını, vadesiz m evduat k a rş ılık la rı o ra nın ın in d irilm e s i ile faiz h a d le rin in sanayi ve ihracat.
lehine d e ğ iş tirilm e s i te şkil e tm e k te d ir. K o m ite . te d ric i tasfiyeye tabi bankalar için, nezaretçi b an kalara , B a n ka la r Tasfiye Fonundan avans vermeğe devam e tm iş tir.
2 - 1964 ve 1965 Y IL L A R I K A L K IN M A P R O G R A M L A R I A — H ed efler
1965 yılı K a lkınm a P rogram ı, B irin c i Beş Y ıllık K a lkınm a Plânının hedef ve s tra te jis in e uygun o la ra k , e k o n o m ik ve sosyal k a lk ın m a n ın hızla ve denge içinde g e rçe kle ştirilm e sin e y ö n e ltilm iş tir. 1964 y ılın da o lduğu g ib i, 1965 yılı Program ında da gayri safi m illî hasılanın a rtış hızı % 7 o la ra k plânlanm ıştır.
B ilin d iğ i g ib i, bu hız gerçekleştiği ta k d ird e , % 3 o ra n ın d a k i nüfus artışı mu
vacehesinde, nüfus başına g e lir % 4 o ranında a rtm ış o la c a k tır.
Program Hedefleri Cetvel : 1
Değişiklik oranı
1964 1965
Gayri sâfi millî hasıla Nüfus başına gelir Toplam yatırım İthalât İhracat
Cari işlemler açığı (Dış açık)
■— ... . . . — . ■— ~ --- --- ---... ...
+ 7 ,0 J + 7 ,0
+ 4 ,0 + 4 ,0
+ 15,1 ! + 10,9
+ 1 , 3 ! + 3 ,9 + 3 ,3 | + 9 ,3
— 6 ,0 | — 23 ,3
Kaynaklar : 1964 yıh rakamları için Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1964 yılı Programı - Tablo No. 14
1965 yılı rakamları için Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1965 yılı Programı - Tablo No. 1
Ekonom inin, ik in c i beş y ıllık plân dönem i sonunda, dış yardım a muhtaç olm aksızın gelişm esini sağlamak da Plân hedefleri a rasındadır. B irin c i Beş Y ıl
lık Kalkınm a Plânında 1965 yılı için 242 m ily o n d o la r o la ra k gösterilen dış öde
meler açığı, 1965 yılı Program ında yeniden gözden g e ç irile re k 207 m ilyo n dolar o la ra k hesaplanm ıştır. 1964 yılı için 270 m ily o n d o la r ta h m in e d ilm iş olan dış açığın 1965 yılında yüzde 23,3 oranında azalması ö n g ö rü lm ü ş tü r. 1964 yılı Prog
ramında bu oran % 6,0 idi.
Toplam y a tırım la rd a k i a rtış la r 1964 P rogram ında % 15,1 ve 1965 de
% 10,9 ora nın d ad ır. 1965 yılında ihracatın % 9,3; ith a lâ tın % 3,9 oranında artacağı hesaplanm ıştır.
Artan işgücü arzına yeni çalışma im k â n la rı sağlanabilm esi için kamu ya
tırım la rı istihdam açısından da incelenecek ve y u rt d ışındaki İşgücü talebinden ya ra rla n ıla ca ktır.
2 0
Y u r t ö lçüsünde b ir fırs a t e ş itliğ i sağlam ak am aciyle e ğ itim ve sağlık gibi sosyal h izm e t y a tırım la rın d a b ölge ler arası dengeye önem verilecek vergi, k re d i ve g e lir d ağ ılım te d b irle ri, geniş halk to p lu lu k la rın ı daha yüksek b ir ya
şama seviyesine ve sosyal güvenliğe ula ştıraca k hedeflere y ö n e ltile c e k tir.
B — Ekonom ik D enge
a. K a y n a k la r ve H a r c a m a la r D en gesi :
1965 y ılı k a y n a k la r ve h a rc a m a la r dengesinin sağlanmasına, Program ın ç e ş itli b ö lü m le rin d e g e liş tirile n p o litik a la r , te d b irle r ve kamu sektörü ya tırım p ro je le ri ile ç a lış ılm ış tır. Kaynak a rtış la rın ın hesaplanm asında gayri safi m illî hasılanın, b ir önceki yıla göre, % 7 oranında artacağı nazara a lın m ış tır.
Kaynaklar ve Kullanımı (19 63 fiy a tla riy le )
Cetvel : 2________________ ________________________________ _______________________ (Milyar TL.)
1964 1965 Değişiklik
: i oranı
Gayri safi millî hasıla 6 6 ,3 8 6 9 ,8 4 5 ,2
Dış açık 2 ,5 0 1 ,86 — 2 5 ,6
Kaynaklar Toplamı i 6 8 , 88 i 7 1 ,7 0
Özel tüketim harcamaları ( 1) | 4 6 ,1 8 4 7 ,2 0 2 ,2
Kamu cari harcamaları | 11,25 !
1 ı 1 1,80 4 ,9
Öze! yatırımlar 4 ,6 0 5 ,0 0 8 ,7
Kamu yatırımları ! 6 ,8 5 7 ,7 0 12,4
Harcamalar Toplamı 6 8 ,8 8 71 ,70 ! 4 , ı |
(1 ) Ekonomideki stok değişmeleri de dahildir.
Kaynak : Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1965 Yılı Programı - Tablo No. 3
1963 fiy a tla riy le g ayri safi m illî hasıla 1964 yılı için 66,38 m ily a r lira, 1965 y ılı için 69,84 m ily a r lira ta h m in e d ilm iş tir. 1964 yılı için 2,50 m ilya r lira ta h m in e d ilm iş olan dış açık, 1965 yılı için 1,86 m ily a r lira o la ra k hesap
la n m ış tır. Bu su re tle, 1965 y ılın da ka yna kla r toplam ı 71,70 m ily a r liraya baliğ o lm a k ta d ır.
1965 yılı P rogram ına göre y a tırım la r to pla m ı, 5 m ily a r lirası özel sektöre, 7,70 m ily a r lirası kam u se ktörün e a it olm ak üzere, 12,70 m ily a r lira tahm in e d ilm iş tir . C ari h arcam ala r to pla m ı ise 59 m ily a r lira d ır. Bu toplam ın 11,80 m ily a r lira s ın ın kam u cari harcam ala rı, 47,20 m ily a r lirasının ise özel tü ketim h a rca m a la rı ve e ko n o m id e ki stok değişm eleri şeklinde dağılacağı tahm in e d il
m iş tir . 1965 yılı y a tırım h arcam ala rının gayri safi m îllî hasılaya oranı % 18,2 ye e riş m e k te d ir,
Cetvel : 3
Kaynakların Kullanım ı (Cari fiyatlarla)
(Milyar TL.)
Yatırımlar Carî
harcamalar
Transferler ve sermaye
teşkili
T O P L A M
1964 1965 | 1964 1965 1964 1965 1964 196 5
' KAAMJ SEKTÖRÜ Í 6 .8 5
i 7 ,7 0 !
■ ~ i -
8 ,4 0 8 ,4 9 2,41 2 ,9 2 , 1 7 ,6 5 19,11 ı ■
Genel ve Katma Büt. İd.
Mahallî İdareler Döner Sermayeli id.
Ikt. Dev. Teşekkülleri ÖZEL SEKTÖR
3 ,4 0 : 0 ,5 3 0 ,2 7 2 .6 5 4 ,5 0
3 ,9 3 ; 0 ,5 7 0 ,2 9 ; 2,9'1 5 ,0 0
7 ,2 5 7 ,8 0 1 ,1 5 j 0 ,6 9
4 3 ,8 0 4 7 ,2 0 3 ,3 5
i - 0 , 9 5 1
3 ,5 7 0 ,1 !
- 0 , 7 6 1
1 4 ,0 0 1 ,6 8 r 0 ,2 7 1 ,7 0 4 8 ,3 0
15,30 1,37 0 ,29 2,15 52,20 Ereğli Demir - Çelik
Diğerleri
Tüketim harcamaları
, 0,.M>
4 ,0 0
0 ,0 7 .1 4 ,9 3 ; i
4 3 ,8 0 4 7 ,2 0
— j ji
_
|0 ,5 0 4 ,0 0 4 3 ,8 0
0,07 4,93 , 47 *20,
Harcamalar Toplamı ; 1 1,35 1 2 ,70 5 2 ,2 0 5 5 ,6 9 2 ,4 0 2 ,9 2 6 5 ,9 5 71,31
Not : Kamu tüketimi rakamının 2 sayılı cetveldeki kamu tüketimi rakamından farklı olması-
jiîîİ sebebi, kamu cari giderlerinin bir kısmının özel sektöre transfer edilmesi ve özel tüketim niteliğinde bulunmasıdır.
Kaynak : 1964 yılı rakamları için Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1964 yılı Programı Tablo No, 12, 14 ve 17
1965 yılı rakamları için Birinci Bes Yıllık Kalkınma Plânt 1965 yılı Programı - Tablo No. 3, .5, 6, 221
b. K am u H a rc a m ala rı D en gesi :
1964 ve 1965 y ılla rı P rogram larında kam u se ktörü g id e rle ri, sırasiyle, 17,65 m ily a r lira ve 19,11 m ily a r lira ta h m in e d ilm iş tir. G e lir ta h m in le ri 16,70 m ily a r lira ve 18,10 m ily a r lira olduğuna göre, 1965 P rogram ında 950 milyon lira olarak tahm in e d ilm iş olan ek finansm an İh tiyacı, 1965 P rogram ında 1,01 m ily a r liraya yükselm iş o lm a k ta d ır.
1965 yılı Program ı ta h m in le rin e göre toplam kam u harcam alarının % 80,1 i Genel ve Katma Bütçeli İdarelere, % 11,2 si İk tis a d î Devlet te şe kkü lle ri
ne, % 7,2 si M ah allî İdarelere ve % 1,5 i Döner Serm ayeli İdarelere a ittir . Genel ve Katma Bütçeli İd arele rin 14,20 m ily a r lira lık 1965 yılı g e lirle ri
ne ka rşılık, aynı yıl ile ilg ili cari ve y a tırım harcam aları 11,73 m ily a r lira d ır.
Bu giderlerden ayrı olarak Devlet b o rç la n , is tim lâ k le r, özel ve kam u k u ru lu ş larına ve İktisa dî Devlet te şekkü lle rin e tra n s fe rle r şe klin de ki h arcam ala r top- lamı, 3.570 m ilyo n lira tahm in e d ilm iş tir. Bu suretle genel ve katm a b ıitçeli idarelerin cari ve ya tırım harcam aları ile tra n s fe rle r ve sermaye te ş k ili şeklin
deki harcam aların toplam ı 15.300 m ilyo n liraya baliğ o lm a k ta d ır. Buna naza
ran 1.100 m ilyo n lira lık b ir finansm an açığı meydana g elm e k te d ir. Ancak Ma
hallî idareler ile Döner Sermayeli İdareler dengelerindeki, sırasîyfe 60 m ilyû n
2 2
Kamu Harcamaları Finansmanı (Cari fiyatlarla)
S e k t ö r l e r 1 9 6 4 1 9 6 5
GENEL VE KATMA BÜTÇELİ İDARELER 1 3 ,0 5 1 4 ,20
Vergiler : 9 ,6 5 10,80
Vasıtasız vergiler 3710 3 ,5 7
Vasıtalı vergiler 6 ,5 5 7 ,2 3
Vergi dışı bütçe gelirleri 1 ,6 0 1 ,70
Tasarruf bonoları 0 , 4 ' 0 ,5 3
Diğer bütçe gelirleri 0 ,6 0 0 ,6 2
Katma bütçe gelirleri 0 ,5 5 0 ,5 5
Karşılık paralar 1 ,8 0 1 ,7 0
MAHALLÎ İDARELER 1 ,6 8 1 ,4 3
DÖNER SERMAYELİ İDARELER 0 ,2 7 0 ,3 2
İKTİSADÎ DEVLET TEŞEKKÜLLERİ 1 ,7 0 2 ,1 5
Oz kaynaklar 1 ,3 0 1,83
Proje finansmanı 0 ,4 0 0 ,3 2
GELİRLER TOPLAMI 1 6 ,7 0 1 8 .10
HARCAMALAR TOPLAMI 17,65 15,11
EK FİNANSMAN İHTİYACI 0 ,9 5 1,01
Kaynak : 1964 yılı rakamları için Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1964 yılı Programı - Tablo No. 156, 157
1965 yılı rakamları için Birinci Bes Yıllık Kalkınma Plânı 1965 yılı Programı ~ Tablo No. 5, 221, 225» .
lira ve 30 m ily o n lira fa z la lık hesaba katıldığı ta k d ird e , bu açık 1.010 m ilyon lira y a in m e k te d ir.
İk tis a d î Devlet te ş e k k ü lle rin in 1965 yılı için öngörülen y a tırım la rı 2.910 m ily o n lira d ır.. Bu y a tırım h arcam ala rının 1.830 m ilyo n lirası bu te şekkü lle rin öz ka yna kla rı ile k a rş ıla n a c a k tır. 1.080 m ilyo n lira tu ta rın d a k i finansm an açı
ğının 320 m ilyo n lirası dışarıdan sağlanan p ro je k re d ile ri ile, geri kalan 760 m ily o n lirası bütçeden ve K a rş ılık Paralardan finanse e d ile c e k tir.
B irin c i Beş Y ıllık K a lkınm a Plânı, öze! se ktör harcam aları ve bunların fin an sm a nı bakım ından b ir rehber n ite liğ in d e olduğundan, y ıllık p ro g ra m la r
da özel sektörün ka yna kla rı hakkında rakam y o k tu r. Bununla beraber, Plânda, ö ng ö rü le n özel sektör, y a tırım la rın ın g e rçekle ştirilm e si için, alınacak olan ge- re k li te d b irle r g ö s te rilm iş tir 1965 yılı Program ında öngörülen özel sektör ya
tırım la rın ın gerçekleşebilm esi için, bu sektörün, öz kaynaklan dışında, 1,3 ilâ 2,5 m ily a r lira civarında b ir finansm an kaynağına ihtiya cı olacağı tahm in e d il
m iş tir .
23
c. D ış ö d e m e D en gesi :
1964 yılı Programında dış ödemeler dengesi konusunda yapılmış olan tahminler, 1965 yılı Programında yeniden gözden geçirilerek düzeltilmiş ve 280 milyon lira olan cari işlemler dengesi 270 milyon dolara, 315 milyon dolar tahmin edilmiş olan sermaye hareketleri de 305 milyon dolara indirilm iştir.
Dış Ödeme Dengesi Tahm inleri (C a ri fiy a tla r la )
Catvel : 5 ____________________________________________ ( Milyon _$_)
1964
i 1965 j
Değişiklik
Mutlak %
1. CARİ İŞLEMLER DENGESİ i — 270 ; - 207 + 63 4- 2 3 ,3
Dış Ticaret Dengesi j - ?65 - 255 D " m İ
İthalât — 640 ; — 665 j — 25 — 3 ,9
I
İhracat 4- 375 4 io ; 35 + 9 ’ 3 ı
Görünmeyen kalemler (Net) — 45 : -L 2 ; + 47 -4- 104,4;
Enfrastrüktür ve off-shore gelirleri r 40 ; 46 6 ■ r 1 5.0:
i
2. SERMAYE HAREKETLERİ -f 305 ; 207 : 98 — 32,1
Dış borç ödemeleri - 1 10 : 187 !
| — 77 — 7 0 ,0 ' Sürplü, özel yabancı sermaye ve sağlanan
yatırım kredileri 1 f 165 4- 140 i
_
25_
15,1Diğerleri (AÇIK) ! -1 250 j - f 254 j + 4 + 1 ,6
3. NET YANLIŞ VEYA EKSİK ! — 35 İ --- ; + 35 | .İL . _
Kaynak : Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı 1965 Yılı Programı - Tablo No. 4
1965 yılı ta h m in le rin e göre, ith a lâ t 25 m ilyo n d o la r, ih ra ca t 35 m ilyon dolar artacak ve dış tica re t dengesi açığı geçen yıla göre 10 m ily o n d o la r n ok
sanı ile 255 m ilyo n d o la r o la c a k tır. Geçen yıl için 45 m ily o n d o la rlık b ir açık vereceği tahm in e d ilm iş olan görünm eyen ka le m le rin bu yıl 2 m ily o n d o la r fazlalık göstereceği hesaplanm ıştır. G örünm eyen kalem lerde beklenen bu geliş
menin 20 m ilyo n doları y u rt dışındaki işçi ta s a rru fla rın ın ö ne m li b ir kısm ının resmî kanallarla yurda gönderilm esi yo lu yla gerçekleşecektir. E n fra s trü k tü r ve off-shore g e lirle ri, geçen yıla nazaran 6 m ilyo n d o la r fazlası ile 46 m ilyo n dolara erişecektir. Sonuç o la ra k 1965 yılı ca ri işlem ler dengesi açığı 207 m il
yon d olar tahm in e d ilm iş tir.
207 m ilyon d o la r tu ta rın d a k i cari işle m le r açığına 187 m ily o n d o la rlık dış borçla r ta k s itle ri eklenince, dış finansm an ihtiyacı 394 m ilyo n dolara yü ksel
m ektedir. Bu ihtiya cın 254 m ilyon d ola rın ın K onsorsiyum k re d ile riy le , 140 m ilyon d olarının ise surplus, özel yabancı sermaye ve sağlanacak y a tırım k re d ile ri ile karşılanacağı hesaplanm ıştır.
24
Dış ödeme dengesinde ö ng örüle n 63 m ily o n d o la rlık azalma, döviz g e lir
le rin in a rtırılm a s ı ve d ö viz ta s a rru fu sağlanması yönünden gösterilen gayret
le rin sonucu o la c a k tır.
d. Y a tırım - T a s a r r u f D en gesi :
Y ıllık P ro gram lara göre g ayri sâfi y a tırım la rd a 1964 ve 1965 y ılla rı için s ıra siyle % 15,6 ve % 11,9 a rtış h esa plan m ıştır. Y u rtiç i ta s a rru fla r 1965 yı
lın d a 8,85 m ily a r lira d a n 10,84 m ily a r liraya yükselerek % 22,5 oranında a r
tacak, dış açığı te m sil eden y u r t dışı ta s a rru fla r ise 2,50 m ily a r liradan 1,86 m ily a r lira ya düşecek ve bu su re tle to p la m ta s a rru f m ik ta rı 1965 yılında % 11,9 o ra nın d a a rtm ış o la c a k tır.
Y a tırım - Tasarruf Dengesi Ce(vel = 6__________________________________________ (Milyar TL.)
1964 0
!
1 :
Değişiklik ,
% , 1965 ( z)
! 1
1 Değişiklik
%
Gayri safi millî hasıla 6 2 ,8 0 7 ,0 | 6 9 ,8 4 11,2
Gayri sâfi yatırımlar 1 1 ,35 15 ,6 12,70 11,9
Yurtiçi tasarruf 8 ,8 5 2 3 ,6 10,84 22,5
Yurtdışı tasarruf (Dış açık) 2 ,5 0 - 6 ,0 \ ,86 - 2 5 ,6
TOPLAM TASARRUF 1 1 ,35 1 5,6 12,70 11 ,9
J
--- 1
l- ... - ■(1) 1962 fiyatlariyle (2) 1963 fiyatlariyle
K ayn ak: Birinci Bsş Yıllık'Kalkınm a Plânı 1965 yıl t Programı - Tablo No. 8
Toplam y a tırım ve ta s a rru fla rın gayri sâfi m illî hasıla içindeki oranı 1964 y ılın d a % 18,1 iken, 1965 y ılın da % 18,2 ye yükselecektir. Toplam y u rtiç i ta
s a rru fla rın gayri sâfi m illî hasılaya ora nın ın 1964 te % 14,1 iken 1965 te % 15,Ş e çıkacağı ta h m in e d ilm iş tir .
ç — S e k tö r P r o g ra m la rı
1965 yılı se ktö r p ro g ra m la rın ın te spitin de B irin c i Beş Y ıllık Kalkınma Plânı hedeflerine u y u lm u ş tu r. B ununla beraber, Beş Y ıllık Kalkınm a Planının hazırlanm asından bu yana bazı se ktö rle rd e yeni gelişm eler meydana gelmiş o l
duğundan, bu g ib i s e k tö rle rle ilg ili ta h m in le r yeni b ilg ile re göre ayarlanmış ve talep ta h m in le ri, im kân nisbetinde, fiy a t ve g e lir ta h lille rin e d aya nd ırılm ıştır.
Talep e ğ ilim le rin in hesaplanm asında 1 9 5 0 -1 9 6 0 devresi ve rilerine daha sonra
k i y ılla rın b ilg ile ri de e kle nm iş, bazı m a lla rın y u rt dışı taleplerinde ve e nd üstri
le r arası ku lla n ım m ik ta rla rın d a meydana gelen d e ğ iş ik lik le r nazara a lınm ıştır.
