ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU II Mart 2004 B LD R LER C LT 2. Editörler

(1)

ÜSKÜDAR

SEMPOZYUMU II

1 2 - 1 3 M a r t 2 0 0 4

B‹LD‹R‹LER

C‹LT 2

Editörler

Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili

Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü

Tel. 0216 341 05 00 Fax 0216 391 60 61

(2)

Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n No: 16

ISBN Tak›m No: 975-92019-4-1 ISBN Cilt 2: 975-92019-6-8

Editörler

Prof. Dr. Zekeriya Kurflun Doç. Dr. Ahmet Emre Bilgili

Dr. Kemal Kahraman Celil Güngör Seyfettin Ünlü

Mart, 2005 ‹stanbul

TEKN‹K HAZIRLIK: KAKNÜS AJANS KAPAK DÜZEN‹: KAKNÜS AJANS

‹Ç BASKI: ALEMDAR OFSET KAPAK BASKI: M‹LSAN C‹LT: D‹LEK MÜCELL‹T

Üsküdar Sempozyumu

Yer: Üsküdar Belediyesi Çaml›ca E¤itim Merkezi Tarih: 12-13 Mart 2004

Düzenleyen: Üsküdar Belediyesi

(3)

20. YÜZYIL ÜSKÜDAR M‹MAR‹S‹NDE Ç‹N‹L‹ MEKANLAR

Latife Aktan^*

Ü

sküdar, mimarisi ve do¤al güzellikleriyle yüzy›llard›r dikkatleri üzerinde toplam›flt›r.

Zaman içerisinde, baz› yap›lar›n›n y›k›lm›fl ve yanm›fl olmas›na ra¤men ‹stanbul’un çeh- resinin oluflmas›nda önemli katk›s›n› korumufltur.

Ülkemizde Lale Devri (1718-1730) ile bafllayan Bat›l›laflma hareketleri süreç içerisinde bir çok ak›m›n do¤mas›na, özellikle yeni sentezlerin üretilmesine neden olmufltur. Bu önemli sen- tezlerden biri de, bat›l›laflmaya tepki anlam›nda geliflen mimaride görülür. 19.Yüzy›l›n ilk ya- r›s›nda kendini güçlü bir flekilde hissettiren bu anlay›fl›n etkisinde ortaya ç›kan yeni üslubun en belirgin özelliklerinden birisi de mimarinin süsleme sanat›m›z ile bütünleflmesidir.

Mimar Vedat Tek (1873-1942) ile Mimar Ahmet Kemalettin’in öncülü¤ünde bafllayan I. Ulu- sal Mimari Dönemi, Meflrutiyetle birlikte oluflan siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel de¤iflim- lerin bir yans›mas› olarak mimari alanda da görülmeye bafllam›flt›r. (M. Sözen, 1984, sa.30)

Cephelerinde ve iç mekanlar›nda s›ralt› tekni¤iyle üretilmifl çini süslemeleriyle ünlenen Üsküdar yöresi yap›lar›ndan, Abdülmecid Efendi Köflkü, Haydarpafla Gar Lokantas›, Paflaka- p›s› Cezaevi, Haydarpafla Vapur ‹skelesi I. Ulusal Mimari Döneminin en belirgin özelliklerini tafl›maktad›r.

Mimariye ba¤l› olarak, çini sanat› bu dönemde yeniden hayat bulmufltur. Osmanl› Dö- nemi’nden Cumhuriyet Türkiyesi’ne geçiflini-devam›n› sa¤layan, Kütahya’l› Çinici Hac›

Haf›z Mehmed Emin Usta ortaya koydu¤u eserleriyle bu döneme damgas›n› vurmufltur.

(L. Aktan, 2002, sa.1)

Abdülmecid Efendi Köflkü

1906 Y›l›nda Ba¤larbafl›, ‹cadiye Tepesi, Kuflbak›fl› Sokak, No: 18 de yer alan bu yap›n›n mimar› Alexandra Vallarury’dir.

Hidiv unvan›n› alan ilk vali, ‹smail Pafla taraf›ndan Av Köflkü olarak yapt›r›lan köflk inflas›

için, eski kay›tlara göre 20.000; ev, eflyalar› için ise 8.000 m›s›r alt›n› harcanm›flt›r.

* Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk El Sanatlar› Bölümü, Yrd. Doç.

(4)

Köflkün Abdülmecid Efendi'ye intikal etmesi belirli aflamalardan sonra olmufltur. ‹smail Pa- fla'n›n ölümü üzerine o¤ullar›ndan Mahmut Hamdi Pafla'ya miras kalm›flt›r. Sultan II. Abdül- hamit bedelini “Hazine-i Hassa” dan yani saray bütçesinden ödemek suretiyle köflkü sat›n al- m›fl, kullan›m›n›, amcazadesi olan fiehzade Abdülmecid Efendi'ye tahsis etmifltir.

Ressam da olan Abdülmecid Efendi yazl›k ve atölye olarak kulland›¤› köflkün d›fl kap›s›nda Türk- M›s›r üslubunun izlerini tafl›yan de¤ifliklikler yapt›rm›flt›r.

Köflk, Türkiye’nin kaderinde büyük rol oynayan siyaset adamlar›n›n ve eski sadrazamlar›n biraraya geldikleri mekan olarak da büyük önem tafl›r.

Abdülmecid Efendi ülkeden ayr›l›rken, yerine Cevat Pafla'y› vekil tayin etmifl. Terk edilen köflk, antika eser ve eflyalar›n›n sat›lmas›ndan sonra tamamen bofl kalm›flt›r. ‹stanbul Defter- darl›¤›, köflkü Selahattin ve Mehmet adl› iki kardefle satm›flt›r. Son olarak yap› Kaz›m Taflkent taraf›ndan Yap› Kredi Bankas› için sat›n al›nm›flt›r. (T. Toros,1984 sa.25)

Köflk, manzaras› bol bir alan içinde 160 dönümlük, hafif meyilli bir arazi üzerine kurulmufl- tur. Simetrik ve aksiyal plana sahip olan yap›n›n üç avlu kap›s› vard›r.Yap›n›n ahflap harem dairesi yok olmufltur. Köflk, alt›ndaki bodrum kat›yla üç katl›d›r.

Birinci katta, yanlara eyvanlarla aç›larak “+” formunda flema gösteren sofa bulunur. Otuz- dört basamak merdivenle ç›k›lan ikinci kat, kapal› salona dönüflmüfltür. Köflelerdeki dikdört- gen planl› odalar›n da üst katta do¤rultular› de¤ifltirilmifltir.

Girifl kat›ndaki salonun ortas›nda bulunan f›skiyeli havuz sökülerek Said Halim Pafla Koru- lu¤u'na götürülmüfltür. Bu kat›n sa¤›nda ve solunda dört oda vard›r. Girifl kat›n›n arkas›nda ikinci bir girifli ve girifl salonu vard›r.

Mekanda duvarlar ileri geri yerlefltirilmifltir. Bu düzenlemeyle mimaride estetik bir etki olufl- turmufltur. Yap›n›n ikinci kat›nda ön ve arka cephede olmak üzere birer balkon bulunmaktad›r.

Yap›da kullan›lan kap›, pencere, kolon, kemer v.b. mimari ö¤eler oryantalist e¤ilime ait bi- çim özellikleri tafl›r. Köflke ait bahçede bir de kar kuyusu vard›r. (A. Batur, sa.51-52)

Abdülmecid Efendi Köflkü, son dönem yap›lar›ndan en fazla çiniye sahip olan tek mimari- dir. Yap›n›n çinileri, köflkün girifl kap›s›ndan bafllayarak duvarlar›, zemini, flömine ve çeflme- lerini kaplar. Bu çiniler dikdörtgen, kare ve alt›gen üçgen formundad›r. Turkuvaz, lacivert, beyaz, k›rm›z›, yeflil, sar›, turuncu, siyah, mavi, aç›k kahverengi renkleriyle bezenmifllerdir. Lale, karanfil, nar çiçe¤i, çark›felek, y›ld›z çiçe¤i, zambak, gül, yasemin, biber çiçe¤i, üzüm, asma yapra¤›, saz yaprak gibi naturalist uslup motifleriyle birlikte, penç, gonca, hatai, hurda rumi, sar›lma rumi, dilimli rumi, çiçekli rumi ve iki iplik (zencerek), kufi yaz›, geometrik geçme, dü-

¤üm, kandil, arma motifleriyle bezelidir.

Bas›k kemerli genel kap›s› üzerinde bulunan çini panoda kufi istifle‘Allah’tan baflka galip yoktur.’ anlam›nda "La galibe illallah" yaz›l›d›r. Yaz›n›n zemini rumi bezemelidir. Yaz›n›n köfle- lerinde pençleri tamamlayan rumiler görülür.

Köflkün girifl kat sofa zemininin ortas›, beyaz, turkuvaz renkli, alt›gen formlu, ve lacivert sa- r› kahverengi üçgen ve eflkenar dörtgen çinilerle kapl›d›r. Etraf› naturalist uslup motiflerden oluflan bordürle çevrilidir.Bordür d›fl›nda alt›gen çiniler görülür. Zeminin ortas›nda görülen çi- ni kompozisyon yerde adeta serili bir hal› izlenimi vermektedir.Yap›n›n zemin çinilerinin gö- rüntüsü, buna benzer flekilde birkaç yerde tekrar ederek genel bir tarz oluflturur.

nÜSKÜDAR SEMPOZYUMU

(5)

Köflkün di¤er girifli arka kap›d›r. Camekanl› olan ikinci sofan›n bir köflesinde flömine di¤er köflesinde çeflme yer al›r. Bu alan›n zemininde de çiniler bulunur.

fiömine desenleri lacivert konturludur. Bordüründe diyagonal tekrar eden sar› yapraklar ve aralar›nda hatai, gonca ve yar›m pençlerden oluflan raport tekrar› görülür. Bordürün içi kayd›rma ulama olarak bezenmifltir. D›fl bordürdeki iki iplik(zencerek), yaflmak k›sm›na geçerken üç iplik rumi fleklinde ince bir bordür fleklini alm›flt›r.Yaflmak k›sm›; karanfil, penç, lale, gül goncas› ve zambaklardan meydana gelmektedir. Her yaflmak diliminde desen 1/2 simetriktir. Külah k›sm›na geçmeden her dilim köflelerinde rumi kompozisyonla bitmektedir.fiöminenin iç duvarlar› da çini kapl›d›r.Karanfil, gonca, pençli yapraklardan oluflan kompozisyon her karoda 4/1 simetriktir. Dört taraftan ulanabilen bu çinilerin iç duvarlar›nda yer almas›, flöminenin fonksiyonel olarak kullan›lmad›¤›n› göstermekte ve bu nedenle sadece süs oldu¤unu düflündürmektedir.

Bu dönem çini süslemelerine 15.-16. yüzy›l çini bezemeleri esin kayna¤› olmufltur. Eminö- nü, Yeni Camii çinilerinde görülen desen, flömine çinilerinde tekrar etmektedir.

fiöminenin karfl› köflesinde yer alan mermer kabartma çeflmenin etraf› lacivert düz çiniler- le kapl›d›r.Çeflmenin üst ortas›nda Sultan Reflat Tu¤ral› bir Osmanl› armas› yer al›r. Tu¤ran›n alt›nda "Padiflah›m çok yafla" sözcü¤ü de görülür. Tu¤ran›n etraf›ndaki köflebentleri hurda rumi kompozisyonludur.‹ki yan›, dikdörtgen formlu hurda rumi kompozisyonlu kartufllarla be- zelidir. Çeflmenin al›nl›¤›nda ‘Bütün canl›lar› sudan yaratt›k.’ anlam›nda "Ve ce anla minel ma-i küllü fley-in hayü" Ayet-i Kerime (Enbiya Suresi) yer al›r. Ayet etraf› iki yan›ndaki bir dar, bir ge- nifl dikdörtgen formlu rumi kompozisyon aras›ndad›r. Çeflme al›nl›¤›n›n üzerinde, merkezindeki geometrik geçmeyle bafllayan rumi tasar›m, sivri bir al›nl›k formunu dikdörtgene tamamlayan rumilerle bezenmifltir.Yanlarda görülen rumi kompozisyonlar 1/2 simetriktir.

Bu sofan›n zemininde oval çini kompozisyon bulunmaktad›r.Bu çiniler zeminde bulun- duklar›ndan, zamanla afl›narak yer yer görünmesi zor duruma gelmifllerdir. Dönüflümlü te- peliklerden bir bordürle çevrelenmifllerdir.Bordürde yer alan kartufl içinde "Amel-i Mehmed Emin min Telamiz-i Mehmed Hilmi Kütahya" yazmaktad›r. Bu yaz› Mehmed Emin'in bu yap›- da kulland›¤› ilk imzas› olarak dikkat çekmektedir. (H. Arl›, 1989 sa.45-46) Desenin gö- bek k›sm›; rumi kompozisyonlu flemseler aras›nda dolaflan çiçekli rumilerle birlikte hatai tarz› motiflerden oluflur. Göbe¤in iç k›sm› organik bir geçmeyle bafllar, dilimli bir flekilde biten bu k›s›m içinde hurda rumi ve çiçekler yer al›r. Oval formun etraf› eflkenar dörtgen, alt›gen ve üçgen formlu renkli çinilerle kapl›d›r.

‹kinci kat güney do¤uda yer alan oda duvarlar›, pencere ve kap› bofllu¤u d›fl›nda yerden tavana kadar tümüyle çini kapl›d›r. Bu oda iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Birinci k›s›mda gör- dü¤ümüz ikiz pano Rüstem Pafla Camii son cemaat yerindeki meflhur "Bahar A¤açl›" panonun tekrar›d›r. Burada motifler biraz de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.Klasik dönem çini kalitesine, ifl- çili¤ine ve güzelli¤ine burada rastlanmamaktad›r. Son dönem çinilerinde görülen klasik de- vir kopyalar›n›n hepsinde ayn› olumsuzluklara rastlan›l›r. Bu pano ortada görülen kandille birlefltirilerek ikiz pano haline getirilmifltir.

Kap›n›n karfl›s›nda yer alan pano "Hatice Turhan Sultan Türbesi" panolar›ndand›r. Panonun önceki dönemlerde yap›lm›fl di¤er örneklerine, Yeni Camii Hünkar Mahfili, Topkap› Saray› Ha- rem Dairesi ve fiehzadeler Mektebi çinilerinde de rastlan›r. Bu panonun di¤erlerinden en belirgin fark› daha fazla renk çeflidinin görülmesidir.

20. YÜZYIL ÜSKÜDAR M‹MAR‹S‹NDE Ç‹N‹L‹ MEKANLAR n 407

(6)

‹kinci k›s›mda görülen çiniler pencere boflluklar›na göre dar ve genifl olarak yap›lm›flt›r. Bu panolardan, köfledekilerin alt k›sm›nda Mehmed Emin Usta'n›n üçüncü kez imzas›na rastlan- maktad›r. Geometrik örgü motiflerinin a¤›rl›kl› oldu¤u bu panolar, hurda rumiler ve naturalist çiçeklerle tamamlanmaktad›rlar. Geometrik örgü motifi "Konya Karatay Medresesi" kubbe içi çini bezemesinden al›nm›flt›r. Bu panolar› naturalist motifli bordürler tamamlamaktad›rlar.

Pencere üstlerinde de çini kompozisyonlar görülür.

Bu yap›daki çinili di¤er bir bölüm, ikinci kat ön balkonudur. Yap›n›n di¤er zemin çinilerin- de oldu¤u gibi, zemin hal› görünümündedir. Desenli k›s›m çevresi alt›gen çinilerle kapl›d›r.

Çift bordür kullan›lm›flt›r. Genifl bordür ayn› dönem yap›lar›ndan olan "Trabzon Nemlizade Kona¤›" duvar çinilerinde görülen desenlerdendir. Bu desene bir de Kütahya'daki "Sakaha- ne'de" rastlamaktay›z. Ortadaki ulama desen, renk fark›yla, ayn› dönemi kapsayan ‹stanbul Vezneci'lerdeki “Dr. fievket Bey Apartman›” al›nl›¤›nda da yer al›r..

‹kinci kat arka balkon zemininde de çiniler bulunmaktad›r. Bu iki balkon çinileri zeminde bulunmas›na ra¤men afl›nmam›fllard›r. Afla¤› kat daha fazla kullan›ld›¤› halde yap›n›n bu bö- lümlerinin az kullan›lmas› yerdeki çinilerin afl›nmamas›na neden olmufltur. Burada zemin tama- miyle desenli çini ile kapl›d›r. Ortada salbekli bir flemse bulunmaktad›r. fiemsenin içi geometrik örgü bezemelidir. Desenin orjinali "Konya Karatay Medresesi" kubbe içi çinilerindendir. Bor- dürde asma yapraklar› ve üzüm salk›mlar› görülmektedir. Göbekle bordür aras›nda ulama bir desen yer al›r. Rumi ve hatai tarz› motiflerden oluflmaktad›r. Mehmet Emin’e ait bir baflka imza

‘Malumat-› Kütahya Emin Asar-› Konya Selçuki’ yaz›s›yla bu yap›da yerini almaktad›r. Prof. Dr. fie- rare Yetkin'in yap›n›n çinileri hakk›ndaki genel görüflleri flöyledir."Klasik motifler dejenere olmufl- tur. Neo klasik üslupla bu devrin özelli¤i olan klasi¤i yaflatmak baflar›lm›flt›r. Bu yap›da kullan›lan ar- ma yeni bir üsluptur. Renk olarak turuncu ve sar›n›n girmesi klasik dönemden ay›rm›flt›r."

Köflkün çiniden yap›lm›fl hal›lar›na örnek olarak 15. yüzy›lda, Bursa “Yeflil Camii” Hünkar mahfili zemininde renkli s›r tekni¤i çiniler gösterilebilir. Yerde çini çok az kullan›lmas›na ra¤men, bu yap›da bolca görülen bu özelli¤e bir baflka örnek de, Y›ld›z saray›-fiale Köflkü zeminidir.

Haydarpafla Gar Lokantas›

Haydarpafla Gar›, 30 May›s tarihinde yap›m›na bafllan›p, 19 A¤ustos 1908 tarihinde ta- mamlanarak hizmete aç›lm›flt›r. Haydarpafla ‹skelesi’ndeki yap›n›n mimarlar›, Otto Ritter ve Helmut Cuno’dur.

Gar binas› yap›l›rken bir tak›m tarihi yap›lar y›k›ld›¤› gibi deniz de doldurulmufltur. Bina 1917 y›l›nda cephane nakli s›ras›nda meydana gelen patlama sonucu ç›kan yang›nda,büyük hasar görmüflse de Cumhuriyet döneminde restore edilmifltir. (‹. H. Konyal›, 1977 sa. 528-29) Bir baflka kayna¤a göre; ‹stanbul Anadolu demiryolu bafllang›ç yerinde 22 Eylül 1872 y›- l›nda Pendik banliyo hatt›n›n ilk istasyonu bulunuyordu. Zamanla yetersiz hale gelen istas- yon binas› yerine yeni tesisler yap›lm›fl ve bugünkü bina 1906-1908 y›llar› aras›nda infla edilmifl, Noksanlar› ancak bir buçuk y›l sonra tamamlanm›flt›r. Haydarpafla Gar›, Alman- ya'ya Ortado¤u ve Hindistan yolunun aç›lmas› için düflünülmüfl ve bu demiryolu hatt›n›n bafllang›c› olarak yap›lm›flt›r.( M. Belge, 1993 sa.177)

Orta Avrupa barok mimarl›¤›ndan Alman Rönesans’› ve neo klasik üsluplardan al›nm›fl öge- lerin bir arada kullan›ld›¤› seçmeci (eklektik) bir yap›d›r. Tafl›y›c› sistemi çelik karkas olan ya- p›n›n duvarlar› tu¤lad›r. Cephesi, Bilecik’ten getirilen sar›-gri renkli lefke tafl›yla kapl›d›r.

(7)

Yap›n›n Çinileri; Turkuvaz, lacivert, sar›, beyaz, k›rm›z› ile konturlar› siyah renklerden oluflur. Geometrik geçme, hurda rumi, hatai, penç, gonca ve yapraktan oluflan motiflerle süslenen karolardan oluflmufltur.

Gar lokantas› duvarlar›nda, dikdörtgen ve diyagonal paftalar halinde geometrik kompozisyonlar görülmektedir. Bu paftalar, geometrik bordürle çevrelenmifltir. Zemin kompozis- yonu her yönden ulanabildi¤i gibi kayd›rma ulama olarak da kullan›labilen bir tasar›md›r.

Kollu y›ld›zlar›n diyagonal uzant›lar›yla ço¤alan y›ld›z formlar› aras›ndaki dörtlü geçmele- rin merkezleri penç fleklinde göbekler oluflturmaktad›r. Bordürde de görülen geçmeler ze- mindeki kompozisyonla uyumludur. Kullan›lan karolar, 19x19 cm boyutlar›ndad›r. Pence- re içlerinde ve kap› yanlar›nda görülen bordür karolar› 18.5 x 18.5 cm. boyutlar›ndad›r.

Desen: kapal› form ruminin oluflturdu¤u diyagonal ekseniyle üç köflede kurdu¤u ba¤lant›

noktalar›n›n etraf›n› helezon fleklinde saran hatai tarz› motiflerden oluflmaktad›r. Dört taraftan ulanabilen bu desen, karfl›l›kl› iki yan›ndan ulanarak bordür fleklinde kullan›lm›flt›r.

1333 tarihli mektuptaki listede yer alan bu yap› Haf›z Emin Usta ürünü çiniler oldu¤u- nu ifade etmektedir. (L. Aktan, 1994 sa. 69)

Paflakap›s› Cezaevi

1916 y›l›nda Do¤anc›lar’da yap›lm›fl olan binan›n mimar› belli de¤ildir. Hükümlülere ça- l›flma zorunlulu¤u getirilmesinden sonra ayn› tarihte Sultanahmet’teki Cezaevi (Dersaadet Cinayet Tevkifhanesi) ile birlikte infla edilmifltir.

Paflakap›s› Cezaevi, Üsküdar’da 16. yüzy›ldan kalma Mimar Sinan yap›s›, tarihi binada fa- aliyet gösteren Toptafl› Cezaevi 1982’de bir yang›n geçirdikten sonra kapat›lmas›yla, günümüz- de Anadolu yakas›n›n tek sivil cezaevi olarak ifllevini sürdürmektedir. (‹st. Ansk. Sa. 424-25)

Yap›n›n mimari özellikleri konusunda yaln›zca yap›n›n d›fl görüntüsünden yola ç›karak tespit yap›labildi. Günümüzde halen kullan›lmakta olmas› nedeniyle içeri girmek mümkün olmam›flt›r. Yap› kare planl›d›r.Her cephede d›fla taflan k›s›mlar gözlemlenmektedir. D›fl cepheden görünümüne göre üç katl› bir yap›d›r.

Binan›n Çinileri; turkuvaz, lacivert, mavi, k›rm›z›, beyaz, yeflil ve siyah renkleriyle hatai, penç, gonca ve yapraklar kullan›larak oluflturulmufltur.

Çiniler, binan›n iki d›fl cephesinde tespit edilmifltir. Bunlardan birisi cezaevinin "C"

bölümü ko¤ufl kap›s› cephesinde, di¤eri ise revir kap›s› cephesindedir. Çiniler, kare formundad›r. Bulundu¤u k›s›m kavisli oldu¤undan, karolar›n fazla k›s›mlar› kesilerek e¤im- li bir görünüfl elde edilmifltir.

Çiniler bu yap› için üretilmifl, orijinal desenlerle bezelidir. Ko¤ufl kap›s› üstündeki al›n- l›k, genifl bir yay üzerinde iki taraftan dört basamakl› flekilde daralarak tamamlanan form, merkezindeki iri bir hataiyle bafllayan bir kompozisyona sahiptir. Basamakl› alan, hatai tar- z› motiflerle bezenmifltir. Etraf› lacivert konturla çevrelenmifltir.

Al›nl›¤›n üstünde yer alan ikiz pencereler, üstten pencere al›nl›¤› ile birlefltirilmifllerdir.

Merkezde iri bir çiçekle bafllayan kompozisyon, alttan iki yar›m dairenin birleflimini, cephe genelini oluflturan sivri kemerli kavis içinde tamamlar. Etraf› lacivert konturla çevrelen- mifltir. Yüzeyin üst köflelerdeki üçgen alanlar›nda da yar›m pençle bafllayan, yapraklar ve gonca ile bezenerek çevrelenmifl çiniler yer al›r.

(8)

Revir kap›s› üstündeki al›nl›k, hafif kavisli bir yay ile bafllayan iki taraftan üçer adet genifl basamakla tamamlan›r. Çiniler kavisli lento üzerinden bafllamaktad›r. Bu cephe cezaevi isyan- lar›nda tahribatlara maruz kald›¤›ndan çiniler tahrip olmufltur. Kompozisyon di¤er cephedeki kompozisyonlarda oldu¤u gibi 1/2 simetriktir. Desen, merkezdeki iri bir motifle bafllay›p hatai tarz› motiflerle bezenmifltir. Yap›da kullan›lan motifler klasik dönem motiflerinden fark- l›d›r. Saplar kal›n, konturlar nüanss›zd›r. Klasik dönem kurallar›na ba¤l› kal›nmam›flt›r. Al›n- l›¤›n üzerindeki k›rm›z› zeminde, karfl›l›kl› iki hilal ve y›ld›zdan oluflan bir görüntü mevcut- tur. Bu alan, sonradan zemin indirgenerek oluflturulmufl ve boyanarak bugünkü görüntüsü- ne kavuflmufltur. Di¤er cephedeki sivri kemerli kavis burada da bulunmaktad›r. Üst köfleler bir pençle bafllayan yapraklarla oluflan üçgen formda çinilerle bezenmifltir.

Haydarpafla Vapur ‹skelesi

Mimar Vedat Tek taraf›ndan tasarlanan yap› 1915 y›l›nda infla edilmifltir. Kad›köy’ün kuzeyi ile Harem aras›nda, flehrin en büyük ticaret liman›n›n yan›nda, Haydarpafla tren gar› önündeki iskeledir.

Yap›ya ismini veren Haydarpafla, III. Selim devri devlet büyüklerindendir.

Haydarpafla yaz›s› bulunan çini panonun alt köflesinde “Mehmed Emin Min Hilmi Kü- tahya sene 1334” ibaresi görülen kitabeden çinilerin 1915’te yap›lm›fl oldu¤u anlafl›lmak- tad›r. Tahrip olan panonun asl›na uygun olarak Kütahya’da yapt›r›lan yenisi 1988 y›l›nda iskele binas›n›n restorasyonu s›ras›nda yerine monte edilmifltir. (DDY.)

Yap›; tek katl› dikdörtgen formunda üç bölümlüdür. Yan bölümlerden genifl ve daha yük- sek olan orta salon, deniz taraf›nda d›flar›ya tafl›r›larak geniflletilmifltir. Bu bölümün iki yan›n- da ve ortas›nda iskeleye aç›lan kap›lar yer al›r. Gar cephesinde ahflap gifleler bulunmaktad›r.

Yap›n›n çinileri; Turkuvaz, lacivert, mavi, yeflil, beyaz, k›rm›z›, sar›, eflatun, siyah renk- lerle, rumi, hurda rumi, hatai tarz› ve naturalist tarz› motiflerden oluflmaktad›r. Çiniler;

kare, dikdörtgen üçgen ve çokgen formundad›r.

Yap›da çok fazla çini süsleme yer al›r. Deniz cephesinde kemerlerin köfle dolgular›n› kapla- yan tek bir pano bulunmaktad›r. Rumi ve hatailerden oluflan bir kompozisyonla bezelidir.

Deniz cephesi, yan bölümlerin kap› üstü ile bas›k kemer aras›ndaki alan, hurda rumili ve hatai tarz›, desenli bir çini panoyla kapl›d›r. Bas›k kemerin üstünde, kartufl içinde

“Haydarpafla” yaz›s› ve köfleleri tamamlayan rumiler bulunmaktad›r. Bu pano 1987 y›l›n- daki restorasyonda yenilenmifltir.

Yap›n›n gar cephesinde giflelerin bulundu¤u bölüm, bas›k kemerle saçak alt›nda kalan k›- s›mda büyük bir pano bulunmaktad›r. Panonun ortas›nda, madalyon biçiminde “Maflallah” ya- z›lm›flt›r. Panonun köflelerinde ortaba¤ formu içerisinde “fiirketi Hayriye” amblemi bulunmaktad›r. Panonun genelinde hurda Rumiler ve hatai tarz› motiflerin dengeli da¤›l›m›ndan oluflan bir kompozisyon görülmektedir.

Giflelerin sa¤ ve solunda birbirinin ayn›s› olan dikdörtgen formundaki panolar›n üstünde, kartufl içinde “Kütahya” yaz›s›, alt›nda etraf› rumili bir zencerekle çevrelenmifl, geometrik be- zemeden oluflan dört karoluk bir kompozisyon yer al›r. Dikdörtgen pano, lale ve karanfil motifleriyle bafllayan bir serviden oluflur. Bu desen, yap›daki farkl› kompozisyon olarak dikkat çeker.

(9)

Gar cephesi, bina girifli simetriktir. ‹ki yandaki kap›lar üzerinde yer alan ikiz küçük vit- rayl› pencere üzerindeki çini bezemeler iki bölümden oluflmaktad›r. Sol kap› üzerindeki kartufl içinde “Birinci mevki”, sa¤ kap› üzerindeki kartufl içinde de “‹kinci mevki” yazmaktad›r.

Kartufl köfleleri rumi kompozisyonla bezelidir. Bu kompozisyon alt›nda yer alan dilimli pano, hurda rumi bir ortaba¤ ile bafllayan penç, gonca ve yapraklardan oluflan desen konturla tamamlanmaktad›r.

Yap›n›n içinde, tüm duvarlarda süpürgelik hizas›ndan bafllayan, belirli yükseklikte kare ve kesiflen dikdörtgen formlu karolarla bezeli çiniler bulunmaktad›r. ‹skelenin solunda bulunan d›fl cephe duvar› ile iskele cephesi duvarlar› yerden elli santim yükseklikten bafllayan alt›gen ve üçgen formdaki karolarla çevrelenmektedir.

Yap›n›n her cephesinde üst k›s›mlarda farkl› renklerde tek renk s›rl›, geometrik bezemeli çi- ni karolar›n oluflturdu¤u küçük panolar yer al›r.

Kaynakça

M. Sözen, Türk Mimarl›¤›, 1984, sa. 30, Ankara.

L. Aktan, Türk Çini Sanat›n›n Son Dönem ‹stanbul Sivil Mimarisindeki Yans›malar›, Uluslar aras› Sanat Tarihi Sempozyumu, 2002, sa.1, ‹zmir.

T. Toros, Mecid Efendi Köflkü, Sanat Dünyam›z, say›: 31, 1987, sa. 2-4, ‹stanbul.

A. Batur, ‹stanbul Ansiklopedisi Cilt: 1, sa.51-52, ‹stanbul.

H. Arl›, Kütahya’l› Mehmed Emin Usta ve Eserlerinin Üslubu, yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans tezi, 1989, ‹stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, sa. 45-46, 64-65 ‹stanbul.

‹.H. Konyal›, Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, Cilt.1, 1977, sa.528-29, ‹stanbul.

M. Belge, ‹stanbul Gezi Rehberi, 1993, sa.177, ‹stanbul.

L. Aktan, 1850-1950 Y›llar› Aras›nda ‹stanbul Yap›lar›nda Kullan›lm›fl Olan Türk Çinilerinin Renk ve Kompozisyon Aç›s›ndan ‹ncelenmesi, Yay›nlanmam›fl Sanatta Yeterlik Tezi, 1994, Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, sa.69, ‹stanbul.

‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2, sa. 424-25, ‹stanbul.

DDY. fiehir ‹flletmeleri, Araflt›rma Planlama Bölümü.

Abdülmecid Efendi Köflkü Çeflme kitabesi çinileri

Abdülmecid Efendi Köflkü Çeflme tu¤ras› çinileri

(10)

Abdülmecid Efendi Köflkü Girifl kat 2. girifl yer döflemesi çinileri

Abdülmecid Efendi Köflkü Yer döflemesi çinileri göbek detay›

Abdülmecid Efendi Köflkü

‹kinci kat Çinili oda Rüstem Pafla Camii son cemaatyeri -bahar dall›- pano tekrar›

‹kinci kat ön balkon yer döflemesi ulama çinileri

‹kinci kat Çinili oda pencere yan›

genifl pano

‹kinci kat Çinili oda pencere aras› dar pano

(11)

Abdülmecid Efendi Köflkü Abdülmecid Efendi Köflkü

Abdülmecid Efendi Köflkü Abdülmecid Efendi Köflkü Paflakap›s›

Cezaevi C Bölümü ko¤ufllar›n kap› üstü

çinileri

Paflakap›s›

Cezaevi Revir Bölümü kap› üstü

çinileri

(12)

Haydarpafla Gar› lokantas› Haydarpafla Gar› lokantas›

Haydarpafla ‹skelesi Haydarpafla ‹skelesi

Paflakap›s› Cezaevi Paflakap›s› Cezaevi

(13)

Haydarpafla Vapur ‹skelesi deniz cephesi genel görünüfl

Haydarpafla Vapur ‹skelesi deniz cephesi kap› üstü çinileri

Haydarpafla Vapur ‹skelesi kara cephesi turnikeler yan›, çini panosu

Haydarpafla Vapur ‹skelesi çini pano Haydarpafla Vapur iskelesi 2. mevki girifli çinileri

Haydarpafla Vapur ‹skelesi kara cephesinden görünüfl

(14)

Abdülmecid Efendi Köflkü ikinci kat çinili oda

Abdülmecid Efendi Köflkü girifl kat, arka girifl flömine

Abdülmecid Efendi Köflkü yer döflemesi çinilerinden bordür

Haydarpafla Vapur ‹skelesi iskele içi çinileri Haydarpafla Vapur ‹skelesi 1. mevki girifli çinileri