MEVSİMLER VE İKLİM
21 MART İLKBAHAR EKİNOKSU
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin etkisi ortadan kalkar ve güneş ışınları ekvator çizgisi üzerindeki noktalara dik açı ile düşer.
1. Güneş ışınları ekvatora dik düşer.
2. Bütün dünyada gece ve gündüz eşitliği yaşanır.
3. Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’ nda güneş doğmaya; GKN’ nda güneş batmaya başlar.
4. Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar başlangıcıdır.
5. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.
6. Kuzey Yarım Küre’de gündüzler gecelerden; Güney Yarım Küre’de geceler gündüzlerden daha uzun olmaya başlar.
7. Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda güneş aynı anda doğup, aynı anda batar.
8. Gölge boyu ekvatorda 0, Ekvatorla 45° enlemi arasında cismin boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45° - 90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundur.
9. Güneş ışınları, Güney yarım küre yüzeyinde giderek daha az, Kuzey yarım küre yüzeyinde ise giderek daha fazla ısı enerjisi oluşturur.
21 HAZİRAN YAZ SOLSTİSİ
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle KYK güneşe dönüktür ve güneş ışınları Yengeç Dönencesi üzerindeki noktalara öğle vakti dik açı ile düşer. GYK’ ye ise eğik olarak düşer.
1. Ekvatordan güneye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.
2. Ekvatordan kuzeye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.
3. Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış başlangıcıdır.
4. Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi'ni teğet geçerken Güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile almaktadır.
5. Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı güneşi görürken, Güney Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.
6. Güneş KYK’ nde ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek, GYK’ nde en alçak konumuna gelir.
7. Gölge boyu KYK’ nde en kısa, GYK’ nde en uzun durumdadır.
8. KYK’ de en uzun gündüz, en kısa gece; GYK’ de en kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.
9. Bu tarihten sonra KYK’ de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; GYK’ de gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.
10. Bu tarihten sonra KYK’ de güneş ışınlarının geliş açıları küçülmeye; GYK’ de büyümeye başlar.
11. Güneş ışınları, Kuzey yarım küre yüzeyinde daha fazla, Güney yarım küre yüzeyinde ise daha az ısı enerjisi oluşturur.
12. Kuzey Kutup Dairesi'nde 24 saat gündüz yaşanırken, Güney'de ise 24 saat gece yaşanmaktadır.
Yaz Gün Dönümü' nde saat 12 olduğunda Güneş dik bir açıyla gelir ve Yengeç Dönencesi' nde gölge boyu sıfır olur.
23 EYLÜL (SONBAHAR EKİNOKSU)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu nedeniyle eksen eğikliğinin etkisi ortadan kalkar. Güneş ışınları ekvator çizgisi üzerindeki noktalara dik açı ile düşer.
1. Bütün dünyada gece ve gündüz eşitliği yaşanır.
2. Güneş her iki kutuptan da görünür. KKN’ nda güneş batmaya; GKN’ nda güneş doğmaya başlar.
3. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar mevsimi yaşanmaya başlar.
4. Aydınlanma çemberi kutup noktalarından teğet geçer.
5. Kuzey Yarım Küre’de geceler gündüzlerden; Güney Yarım Küre’de gündüzler gecelerden daha uzun olur.
6. Bir meridyen üzerindeki bütün noktalarda güneş aynı anda doğup, aynı anda batar.
7. Gölge boyu ekvatorda 0, Ekvatorla 45° enlemi arasında cismin boyu gölgenin boyundan büyük, 45° enlemlerinde cismin boyu gölge boyuna eşit, 45°-90° enlemleri arasında ise gölge boyu cismin boyundan uzundur.
8. Güneş ışınları bu tarihten itibaren Kuzey yarım küre yüzeyinde giderek daha az, Güney yarım küre yüzeyinde ise giderek daha fazla ısı enerjisi oluşturur.
21 ARALIK (KIŞ SOLSTİSİ)
Dünya’nın yörünge üzerindeki konumu ve eksen eğikliği nedeniyle GYK güneşe dönüktür ve Güneş ışınları Oğlak Dönencesi üzerindeki noktalara öğle vakti dik açı ile düşer. KYK’ye ise eğik açı ile düşer.
1. Ekvatordan kuzeye gidildikçe geceler uzar, gündüzler kısalır.
2. Ekvatordan güneye gidildikçe gündüzler uzar, geceler kısalır.
3. Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de yaz başlangıcıdır.
4. Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer.
5. Güney Kutup Dairesi’nin tamamı güneşi görürken, Kuzey Kutup Dairesi’nin tamamı karanlıkta kalır.
6. Güneş GYK’ nde ufuk düzlemi üzerindeki en yüksek, KYK’ nde en alçak konumuna gelir.
7. Gölge boyu GYK’ nde en kısa, KYK’ nde en uzun durumdadır.
8. GYK’ de en uzun gündüz, en kısa gece; KYK’ de en kısa gündüz, en uzun gece yaşanır.
9. Bu tarihten sonra GYK’ de gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya; KYK’ de gündüzler uzamaya, geceler kısalmaya başlar.
10. Bu tarihten sonra GYK’ de güneş ışınlarının geliş açıları küçülmeye; KYK’ de büyümeye başlar.
11. Güneş ışınları, Güney yarım küre yüzeyinde daha fazla, Kuzey yarım küre yüzeyinde ise daha az ısı enerjisi oluşturur.
NOT 1:
21 Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Kutup Noktası 6 ay gündüz, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gece yaşanır. 23 Eylül – 21 Mart tarihleri arasında Kuzey Kutup Noktası 6 ay gece, Güney Kutup Noktasında ise 6 ay gündüz yaşanır.
NOT 2:
Güneş ışınları, yıl içerisinde Ekvator’a 21 Martta ve 23 Eylülde iki kez dik düşer. Dönenceler arasındaki her noktaya yıl içerisinde iki defa dik düşerken, dönencelere bir defa dik düşer. Kutup bölgelerine ise hiçbir zaman dik açı ile düşmez. Bu yüzden kutup bölgelerinde sıcaklıklar sürekli düşük kalır.
NOT 3:
Dünya, bir günlük hareketini kendi dönme ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönerek yapar.
Dünya bir günlük hareketini 24 saatte tamamlar.
Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu gece ve gündüz oluşur.
Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu günlük sıcaklık farklılıkları meydana gelir.
Dünya, kendi ekseninde dönerken Güneş’in etrafında elips şeklinde bir yörüngede dolanarak yıllık hareketini gerçekleştirir.
Bir gök cisminin başka bir gök cismi çevresinde dolanırken izlediği yola yörünge denir.
Yörüngenin oluşturduğu düzleme yörünge düzlemi ya da dolanma düzlemi denir.
Dünya, Güneş etrafındaki yörüngede dolanımını 365 gün 6 saatte tamamlar. ( 1 Yıl )
Ekvator çizgisi; Kuzey ve Güney yarım küre olarak Dünya’yı paralel olarak iki eş parçaya böldüğü varsayılan hayali çizgiye, Ekvator çizgisinin oluşturduğu düzleme de Ekvator düzlemi adı verilir. Ekvator düzlemi, dolanma düzlemi ile çakışık değildir. Bu nedenle Dünya, dolanma düzleminde biraz eğik bir şekilde yol alır.
Ekvator düzlemi ile Dünya’nın dolanma düzlemi arasında ( 23° 27’ ) bir açı vardır. Bu açı, Dünya’nın kutup noktalarını birleştiren, dönme ekseninin de eğik durmasına sebep olur. Bu durum eksen eğikliği olarak tanımlanır.
EK BİLGİ :
Güneş Işınlarının Geliş Açısının Hesaplanması:
1. Güneş ışınlarının hangi enleme dik düştüğü bilinecek.
2. Düşme açısı sorulan yerin enlemi ile güneş ışınlarının dik düştüğü nokta arasındaki enlem farkı bulunacak.
3. Bulunan enlem farkı 90° den çıkarılacak.
Örnek: Güney Yarım Küre’de gündüzlerin kısalmaya başladığı tarihte Türkiye’nin en kuzeyine güneş ışınları kaç derecelik açı ile düşer.
Çözüm: Bu tarih 21 Aralıktır ve güneş ışınları Oğlak Dönencesine dik düşer.
42 + 23 = 65 90 – 65 = 25
21 Aralık tarihinde Türkiye’nin en kuzeyi olan 42° kuzey enlemine güneş ışınları 25° lik bir açıyla düşerler.
İKLİM VE HAVA HAREKETLERİ İKLİM NEDİR?
Yeryüzünün bir kısmında uzun yıllar boyunca gözlenen hava olaylarının ortalamasına iklim denir.
Dünya'nın farklı bölgelerinde farklı iklimler gözlemlenir. Kutup iklimi, ekvatoral iklim, karasal iklim, çöl iklimi, savan iklimi gibi iklim çeşitleri bulunmaktadır.
Türkiye üzerinde Akdeniz, Karadeniz ve karasal iklim görülür.
Dünya var olduğundan beri üzerinde yaşanan iklimler zamanla değişmektedir.
İklimle uğraşan bilim dalına klimatoloji (iklim bilimi) denir.
İklimle uğraşan bilim insanlarına klimatolog (İklim bilimci) denir.
İklimi Etkileyen Faktörler: Ekvatora olan uzaklığı, bitki örtüsü, yeryüzü şekilleri, denize göre konum (uzaklığı), denizden yüksekliği, bölgenin Dünya üzerindeki konumu, rüzgarlar
HAVA OLAYLARI NELERDİR? Hava olayları atmosferde meydana gelen doğa olaylarıdır.
Dünya etrafını atmosfer (hava küre) sarmıştır. Atmosferin % 78'i azot, % 21'i oksijen, % 1'i karbondioksit, su buharı ve diğer gazlar oluşturmaktadır.
Havada meydana gelen sıcaklık farkından ve havadaki nem (su buharı) kaynaklanan olaylara hava olayları denir.
Hava olayları ve hava olaylarının canlılara ve çevreye etkilerini inceleyen bilim dalına meteoroloji, hava olayları uzmanına ise meteorolog denir.
Hava olaylarının ölçülmesinde kullanılan araçlar. Nemölçer (Higrometre), Barometre (Basınç ölçer), Termometre (Sıcaklık ölçer), Anemometre ( Rüzgar hızı ölçer)
Not: Hava olaylarının temel sebebi havadaki nem ve sıcaklık farkıdır. Havadaki nem yağışları, sıcaklık farkı ise rüzgarı oluşturur.
RÜZGAR
Yatay yönde meydana gelen hava hareketine rüzgar denir.
Sıcak hava bulunan alanda hava yoğunluğu azdır, alçak basınç alanı meydana gelir.
Alçak basınç alanında yükselici hava hareketi oluşur.
Soğuk havanın bulunduğu alanda hava yoğunluğu fazladır, yüksek basınç alanı meydana gelir.
Yüksek basınç alanında alçalıcı hava hareketi oluşur.
Rüzgar yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru oluşur.
Not: Bulut ve yağış alçak basınç bölgesinde gerçekleşir.
RÜZGARIN OLUŞMASI
Yandaki resimde A bölgesinde yüksek basınç, B bölgesinde alçak basınç vardır. Sıcaklık farkı nedeniyle oluşan basınç farklıdır. Rüzgar yüksek basınçtan alçak basınca doğru akar ve havadaki basıncı dengeler. Sıcak hava ile soğuk havanın yere yakın bölgelerde yer değiştirmesi sonucu dönen rüzgarlar meydana gelir. Dönerek ilerleyen rüzgara hortum denilir. Hortumun küçüğü şeytan kulesi, büyüğüne ise kasırga denir. Kasırganın sürati 118 km/h'den fazladır.
Kasırga > Hortum > Şeytan kulesi
ALÇAK BASINÇ VE HAVA OLAYLARI
Isınan hava genleşir ve tanecikler arası uzaklıklar artar.
Havanın yoğunluğu azalır ve yeryüzüne daha az baskı yapar.
Alçak Basınç
Sıcaklık yüksek
Nem fazla
Bulut oluşur
Yağış olur
YÜKSEK BASINÇ VE HAVA OLAYLARI
Hava soğuduğunda büzüşür ve tanecikler arası uzaklık azalır.
Havanın yoğunluğu artar ve yeryüzüne daha fazla baskı yapar.
Yüksek Basınç
Sıcaklık düşük
Nem az
Bulut oluşmaz, hava açıktır
Gece ve gündüz sıcaklık farkı fazladır YAĞIŞ ÇEŞİTLERİ
Havadaki su buharına nem denir. Yağışın oluşmasında en büyük etken havadaki nemdir.
Yağışlar yağmur, kar, dolu, çiy, kırağı ve sistir. Yağmur, kar, dolu gökyüzünde oluşurken, çiy, sis ve kırağı yeryüzünde oluşur.
1. Yağmur
Havadaki nem yoğuşarak su damlacıklarını oluşturur. Küçük su damlacıkları bulutu oluşturur.
Bulutlarda bulunan su damlacıkları soğuk hava ile beraber birleşerek büyük su damlalarına dönüşür.
Ağırlaşan su damlaları yağmur olarak yeryüzüne iner.
2. Kar
Bulut içerisindeki su damlacıkları soğuk havanın etkisiyle buz tanelerine dönüşerek kar meydana gelir.
3. Dolu
Yağmurla oluşan su damlaları fırtınanın etkisi ile beraber donar, buz kütlesine dönüşür ve dolu meydana gelir.
4. Kırağı
Çok soğuk havalarda görülür. Havanın aniden soğumasıyla birlikte havadaki nem kırağılaşarak (gazdan katıya) kırağı meydana gelir.
5. Çiy
Havanın soğumasıyla birlikte havadaki nem yoğuşarak su damlacıkları oluşturur. Buna çiy denir.
6. Sis
Yeryüzüne yakın yerde havadaki su buharının yoğuşarak küçük su damlacıkları oluşturması ile sis oluşur.
HAVA OLAYLARININ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNE ETKİSİ
Hava olayları yeryüzü şekillerinde değişikliği neden olur. Peri bacaları (Rüzgar ve su etkisiyle), Mantar kayalar, Kumullar, Buzul vadileri
İKLİM VE HAVA OLAYLARI ARASINDAKİ FARKLAR
İklim geniş bir bölgede, hava olayları dar bir alanda görülür.
İklim uzun zamanda görülen hava olaylarının ortalamasıdır, hava olayları kısa zamanda görülür.
İklim kesin, hava olayları tahminidir.
İklimde değişkenlikler azdır, hava olaylarında değişkenlik fazladır.
İklimi araştıran bilim dalı klimatoloji, hava olaylarını araştıran bilim dalı meteorolojidir.
İklimle uğraşan uzman kişiye iklim bilimce (klimatolog), hava olayları uzmanına meteorolog denir.
İklim en az 30-35 yıllık hava durumu verisi ile belirlenir, hava olayları günün belirli zamanlarında (07.00, 14.00 ve 21.00 saatlerinde) yapılan gözlemlerle belirlenir.
Not: Sorularda güneşli, rüzgarlı, karlı, bulutlu gibi anlık olayları belirten ifadeler hava olayı için, sıcak, soğuk, kurak, yağışlı gibi ifadeler iklim için kullanılır.
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ
Dünya üzerinde insanların faaliyetleri sonucu iklimlerde değişmeler meydana gelmeye başlanmıştır.
Atmosfere salınan sera gazları hava sıcaklığının artmasına buda iklim değişikliğine neden olmaktadır.
Sera gazlarının salınımı sonucu küresel ısınma meydana gelir. Küresel ısınma ile buzullar erimekte, deniz seviyelerinde artış oluşmaktadır. Mevsimsel değişiklikler ile beraber sel, kasırga gibi doğal afetler daha sık yaşanmaktadır.
Fosil Yakıtlar (Kömür, petrol, doğal gaz) → CO2 → Sera etkisi → Küresel ısınma → İklim değişikliği ve doğal afetler
İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİ ÖNLEMEK İÇİN NELER YAPILMALIDIR
Yenilenemez enerji kaynakları (Fosil yakıtlar, nükleer enerji) yerine, yenilenebilir enerji kaynakları (Rüzgar, güneş, hidroelektrik ...) kullanılmalıdır.
Enerji tasarrufu yapılmalıdır. Enerji tasarrufu sağlayan A sınıfı elektrikli araçlar kullanılmalıdır.
Atıkların içerisinde geri dönüşümü mümkün olanlar (kağıt, metal, plastik, cam ...), geri dönüştürülerek doğal kaynakların kullanımı azaltılmalıdır.
Binalarda ısı yalıtımı yapılmalıdır.
Ormanlar ve yeşil alanlar korunmalıdır. Ağaçlandırma çalışmaları yapılmalıdır.
İnsanlar küresel ısınma ve çevrenin korunması konusunda bilgilendirilmelidir.
