İnme Rehabilitasyonu
Tanım
İnme (stroke): Serebral kan damarlarının tıkanma veya rüptürü sonucu motor kontrol kaybı, duysal değişiklikler, kognitif veya
konuşma bozukluğu, denge bozukluğu veya koma ile karakterize ani oluşan non
travmatik beyin hasarıdır.
Hemipleji: Vücudun bir yarısının felçli olma halidir. Travmatik beyin hasarı, tümör, abse ve nörovasküler fonksiyonel bozukluk
sonucu ortaya çıkar.
Serebrovasküler olay
Geçici (transient) iskemik atak (TİA): 24
saati aşmayan ve tamamen ortadan kalkan nörolojik kayıp
Geri Dönüşümlü (Reversible) iskemik nörolojik defisit (RIND): 24 saatten uzun süren ancak sonuçta tamamen ortadan kalkan nörolojik kayıp
İnme (stroke): 24 saatten uzun süren ve
sonrasında da devam eden nörolojik kayıp
Epidemiyoloji
Ülkemizden sağlıklı veri yok. ABD’de Kalp hastalığı ve kanserden sonra üçüncü ölüm nedenidir.
İnme erkeklerde kadınlara göre % 19 oranında daha fazladır.
İnsidansı yaşla birlikte artmaktadır.
İnmelerin %72’si 65 yaş üzerinde görülür.
İnmeli hastaların %29’u ilk yılda ölür.
Bir yıl içinde hastaların %14’ünde tekrarlayan inme veya TİA görülür.
İnmeden sonra hayatta kalan hastaların %50-70’i fonksiyonel bağımsızlığını yeniden kazanırken %15- 30’unda kalıcı sakatlık gelişir.
Serebrovasküler olay sınıflaması
1.İskemik SVO (serebral infarkt) (%84) A.Trombotik SVO lar %53
B.Embolik SVO lar %31 2.Hemorajik SVO (%16)
A.Hipertansif intraserebral hemoraji %10 B.Subaraknoid kanamalar %6
-Anevrizmal kanamalar -AVM
Risk faktörleri
TEDAVİ
EDİLEMEYENLER 1.Yaş ve cins
(erkeklerde fazla) 2.Pozitif aile öyküsü 3.Irk
4.Geçirilmiş SVO 5.Semptomsuz
karotis yırtığı
TEDAVİ
EDİLEBİLİR
1.Hipertansiyon
2.Kardiak patolojiler 3.Geçici iskemik
ataklar 4.Yüksek
hematokrit 5.Orak hücreli
anemi
İnmenin anatomik patolojisi
Beyne giden kanın % 70’ini karotis sistemi ve onun dalları olan ön ve orta serebral arterler,
% 30’unu vertebrobasiller sistemden çıkan arka serebral arter sağlamaktadır.
İnme sonrası klinik bulgular tamamen beyindeki etkilenen damarsal yapıların yerleşimine bağlıdır.
Gelişen klinik bulgular karotis arterler ve
bunların ana dallarının (Orta serebral arter ve ön serebral arter) oluşturduğu ön dolaşımın ya da arka dolaşımın (vertebrobasiller ve arka
serebral arter ) etkilenmesi sonucu meydana
gelir.
Olguların %80’inde karotis bölgesinin
etkilenmesi sonucu; vücudun bir bölgesinin tutulduğu, beynin etkilenen bölgesine göre değişen ilgili vücut yarısının yüz, kol veya bacağında kuvvet kaybıyla karakterize nörolojik tablo ortaya çıkar.
Arka dolaşım bozukluğuna bağlı inmelerde,
denge kaybı, kafa çifti sinir felçleri ve diğer
benzer bulgularla karakterize beyin sapı ve
serebellum fonksiyonlarında bozukluk oluşur.
İnmeye bağlı gelişen fonksiyon bozuklukları
Motor kontrolde kayıp en sık gelişen bozukluktur, ancak tüm olgularda
görülmeyebilir.
Olguların %80’inde farklı şiddetlerdeki kuvvet kayıpları, paralizi, çoğunlukla hemiparezi ve bazen monoparezi veya tetraparezi şeklinde ortaya çıkabilmektedir
Olguların üçte biri veya yarıya yakınında
afazi, bilişsel bozukluklar, disfaji, dizartri ve
diğer nörolojik defisitler olabilmektedir.
Doğal iyileşme süreci
Süresi, tipi ve miktarı değişmekle birlikte inme
sonrası çoğu hastada doğal iyileşme süreci gözlenir.
Motor iyileşme genellikle spastisitenin ekstremitelerin distalinde oluşması ile başlar, daha sonra sinerji ve stereotipik hareket paternleri en sonunda da
ekstremitenin proksimalinden başlayan izole istemli hareketler ortaya çıkar.
Bu iyileşme herhangi bir evrede durabilir.
Sinerji paterni: Normalde motor fonksiyon kontrolü spinal, supraspinal ve serebral düzeyde kontrol edilir.
SVO gelişince, insanın gelişimi boyunca korunan ancak üst merkezler tarafından inhibe edilen hareket paternleri ortaya çıkar. Bunlar kaba, iyi kontrol
edilemeyen, stereotipik hareketlerdir ve sinerji paterni adını almaktadırlar.
Bilişsel ve lisan fonksiyonlarındaki iyileşme daha uzun zaman almaktadır ve motor iyileşme dursa da devam edebilmektedir.
İyileşme süreci 6-12 ay devam etmektedir (bazı hastalarda daha da uzayabilir).
Hemorajik inmelerde genelde prognoz daha kötüdür.
Alt ekstremite fonksiyonları daha erken düzelir. Bunu üst ekstremite ve el fonksiyonları izler.
Proksimal kontrol distalden daha öncedir.
Doğal iyileşme süreci mekanizmaları
Ödemin çözülmesi, metabolik ürünler, hemoraji, bası gibi
patolojilerin ortadan kalkması
Hasarlı fakat devre dışı kalmamış beyin hücrelerinin tamiri
Alternatif sinir hücrelerinin veya yollarının, kaybedilmiş olan
fonksiyonları ve ileti yollarını
üstlenmesi (nöroplastisite)dir.
Doğal iyileşme süreci
Geç dönemdeki iyileşme nöroplastisite ile açıklanır. Beyindeki yapısal ve fonksiyonel reorganizasyon iyileşme mekanizmalarının temelidir.
Plastisite mekanizmaları:
-yeni sinaptik bağlantıların oluşması -dendritik ve aksonal filizlenme
-latent durumda olan fonksiyonel yolların ve
hasar görmemiş nöronal yolların kullanılması
-aksonların proksimal uçlarının rejenerasyonu
HEMİPLEJİDE
REHABİLİTASYON POTANSİYELİNİ
DEĞERLENDİRME
Fiziksel potansiyel ve
fonksiyonel kapasite düzeyinin saptanması
Bilinç durumu, mental fonksiyonlar
Hafıza kaybı
Yerinde karar verme yeteneğinde kayıp
İdrak ve düşünmede kayıp
Oryantasyon (zaman, yer, kişi)
İletişim bozukluğu
Dizartri: Bir taraftaki yüz kaslarının güçsüzlüğü nedeni ile ortaya çıkan konuşma bozukluğu
Afazi: Dominant hemisferdeki lezyon sonucu dil düzeyindeki konuşma
yetisinin kaybolmasıdır. Motor,
sensoriyal, mikst tip olabilir.
Fiziksel potansiyel ve fonksiyonel kapasite düzeyinin saptanması
Kranial sinir fonksiyonlarının değerlendirilmesi
Eklem hareket açıklığı
Duyusal bozuklukların değerlendirilmesi
Reflekslerin muayenesi (DTR,
patolojik refleksler)
Fiziksel potansiyel ve fonksiyonel kapasite düzeyinin saptanması
Deformitelerin değerlendirilmesi
Üst ekstremitede:
• Omuz adduksiyon, iç rotasyon
• Dirsek, el bileği, parmaklar fleksiyon
Gövdede:
• Hasta tarafa lateral fleksiyon
Alt ekstremitede:
• Kalça fleksiyon, adduksiyon, iç rotasyon
• Diz fleksiyon
• Ayak bileği plantar fleksiyon ve
inversiyon
Fiziksel potansiyel ve fonksiyonel kapasite düzeyinin saptanması
Kas tonusu (kas gerimi)
Felçli ekstremite flask mı spastik mi değerlendirilmelidir.
Spastisite Ashworth Skalası ile
değerlendirilir. Kasların pasif olarak uzatıldığında kişinin hissettiği direncin subjektif olarak değerlendirilmesi
prensibine dayanır.
Fiziksel potansiyel ve fonksiyonel kapasite düzeyinin saptanması
Motor fonksiyonların değerlendirilmesi
Hemiplejik bir hastanın iyileşme sürecinde motor aktivitelerin geri dönüşü bir dizi tipik aşama gösterir.
Brunnstrom bu süreci 6 evreye ayırmıştır.
El, üst ekstremite ve alt ekstremite
ayrı ayrı değerlendirilir
İnsanın gelişim süreci boyunca korunan ve yüksek merkezlerin etkisi ile inhibe olan ancak SVO sonucu ortaya çıkan, kaba, iyi kontrol edilemeyen stereotipik hareketlere sinerji paterni adı verilir.
Bunlar istemli hareketlerin ortaya çıkması için gereklidir.
Brunnstromda önce sinerjiler ortaya çıkarılır, daha sonra bunlar kırılıp kombine hareket paternleri ve izole hareketler ortaya çıkar.
Üst ekstremitede fleksör, alt ekstremitede
ekstansör sinerji daha hakimdir.
Rehabilitasyon potansiyelini olumlu etkileyen etmenler
Hastanın genç yaşta oluşu(<55 yaş)
Sistemik bir hastalığının bulunmaması
Önceden SVO geçirmeme
İdrar-gaita inkontinansının bulunmayışı
Görsel alanda defisitin bulunmayışı
Mental bozukluğun azlığı veya olmaması
His kusurunun olmaması
Motor fonksiyonlarda erken gelişme
Özellikle üst ekstremitede elde hareketlerin erken belirmesi
Ailesel destek
Rehabilitasyona erken başvuru
Kapsamlı rehabilitasyon merkezi
Sosyoekonomik düzeyinin yüksek oluşu
Rehabilitasyon potansiyelini olumsuz etkileyen etmenler
Hastanın yaşlı oluşu(>55 yaş)
Medikal tedaviye dirençli
sistemik bir hastalığının olması
İdrar-gaita inkontinansı
Görsel alan defekti
Vertikalite duyusunun bozulması
Oturma dengesinin bozulması
Bilişsel-algısal defekt
İnatçı bir koordinasyon ve denge bozukluğu
Devam eden his kusuru ve talamik ağrı sendromu
Lokalize ağrıların olması
Yaygın organik beyin
patolojisiyle birlikte mental ve psikolojik bozukluğun
bulunması
İnatçı flask hemipleji, ağır rijidite ile seyreden ekstrapiramidal sendrom
Sağ hemipleji ve afazi
Motor fonksiyonların gelişmemesi
Spastisite ve deformitelerin birlikte gelişmesi
Nistagmus
Rehabilitasyon programına geç başlanması
REHABİLİTASYON
Rehabilitasyonun amaçları
Deformiteleri önlemek
Oluşan deformiteleri düzeltmek
Hastayı oturtmak, ayağa kaldırmak ve ambulasyon için eğitmek
Sağlam ekstremite ile GYA’lerini yaptırmak için eğitmek
Felçli ekstremiteyi maksimal aktivite
için eğitmek
Rehabilitasyonun amaçları
İletişim bozukluklarını gidermek için konuşma tedavisi yapmak
Maksimal psikolojik bütünlük ve stabiliteyi sağlamak
Sosyal aktiviteler için gerekli çevresel stimülasyonu yapmak
Mesleki durumunu belirlemek ve mesleki
rehabilitasyonu sağlamak
AKUT DÖNEMDE REHABİLİTASYON
İnmenin akut döneminde medikal tedavilere odaklanılmış olmasına rağmen rehabilitasyon tedavilerine de hemen başlanılmalıdır.
Mümkün olduğunca erken
mobilizasyon esastır.
Bası yaralarının önlenmesi açısından pozisyon değişimleri önemlidir.
Paralizi, letarji, üriner inkontinans,
dehidratasyon ve malnutrisyonu olanlar bası yarası oluşumuna eğilim gösterirler.
Pozisyon verme, derinin bakımı ve
temizliği, basınç azaltıcı ekipmanın (havalı yatak gibi) kullanımı önemlidir.
Hastanın nutrisyonel durumu ve Hb, total protein, albumin gibi değerleri de
yakından izlenmelidir.
Pozisyonlama
•
Hasta sırtüstü yatarken üst
ekstremitede gelişebilecek kontraktürler nedeni ile omuz eklemi 90
oabduksiyonda ve hafif dış rotasyonda, dirsek eklemi semifleksiyonda ve elde nötral pozisyonda (el bileği hafif
dorsifleksiyonda, MCP, PİP ve DİP eklemler hafif fleksiyonda) olacak
şekilde kol altına yastık konmalıdır. Elin altına yastık konarak biraz yüksekte
tutulur.
Pozisyonlama
Kalçanın dış rotasyon ve fleksiyonuna engel olmak için bacak dıştan desteklenmelidir.
Diz ekstansiyonda, ayak bileği nötral
pozisyonda (ayak ile bacak arasındaki açı 90
oolmalıdır) tutulmalıdır.
Düşük ayak ve ekin deformitesini önlemek için ayak tahtasından yararlanılır.
Aşırı basıncı gidermek için alternatif basınçlı yataklar kullanılır. 2 saatte bir pozisyon değiştirilmelidir.
Kalça ve diz fleksiyon kontraktürlerini
önlemek için hasta aralıklı yüzükoyun
yatırılır.
Sırtüstü yatma
Yan yatarken felçli taraf üstte ise; omuz 90
ofleksiyonda, dirsek ekstansiyonda iken
alttan yastıkla desteklenir. Sağlam kol rahat bir pozisyonda bırakılır.
Alt ekstremite ise kalça ve diz hafif
fleksiyonda, sağlam alttaki ekstremite kalça ve dizden ekstansiyonda olacak şekilde
yatırılır. Ve her iki bacak arasına yastık
konur.
Sağlam Taraf Üzerine Yatma
Felçli taraf altta kalıyorsa; altta kalan üst ekstremitede omuz 90
ofleksiyonda, dirsek eklemi ekstansiyonda pozisyonlanır.
Alt ekstremitede ise, altta kalan felçli
ekstremite kalça ve dizden ekstansiyona
getirilir. Üstte kalan sağlam ekstremitede ise kalça ve dizden fleksiyona getirilerek
yatırılır. Her iki alt ekstremite arasına yastık
konur.
Paralizili Taraf Üzerine Yatma
Atelleme
Akut dönemin en temel hedefi erken mobilizasyondur.
Erken mobilizasyon ile DVT, GÖR, aspirasyon pnömonisi, bası yarası, kontraktür, ortostatik intolerans gibi komplikasyonların sıklığı azaltılabilir.
Mobilizasyon, başlangıçta pasif olarak yaptırılan fiziksel aktiviteler ve kısa
zaman içinde hastanın her aktiviteye
katılımının sağlanması ile karakterlidir.
Yatak içinde dönme, pozisyon değiştirme, yatak içinde oturma,
tekerlekli iskemleye transfer, ayakta durma ve yürüme aktiviteleri örnek verilebilir.
Pasif ve aktif egzersizler; kontraktürleri önlemek, EHA’nı artırmak, propioseptif duyuyu artırmak, fleksiyon/ekstansiyon reflekslerini stimule etmek, kas
kuvvetini artırmak ve kas dengesizliğini
gidermek için yapılır.
Genel durumu iyi kişilerde
mobilizasyon aktivitelerine 24-48 saat
içinde başlanır.
POSTAKUT DÖNEMDE REHABİLİTASYON
İnme rehabilitasyonunda
konvansiyonel ve nörofizyolojik tedavi
yöntemlerinden yararlanılır.
Konvansiyonel yöntemler; eklem hareket açıklığını korumaya, kas güçlendirmeye yönelik egzersizler ve mobilizasyon aktivitelerini içerir.
Nörofizyolojik tedavi yöntemlerinde amaç kaybedilmiş motor
yeteneklerin yeniden
kazanılmasıdır. Bunun için nöromüsküler reedükasyon
teknikleri ve terapötik egzersizler
kullanılır.
Postakut dönemde de egzersizlere devam edilir. Yatakta oturma dengesi, yatakta
dönme, ip yardımıyla doğrulma öğretilir.
Fleksibilite, koordinasyon, endurans ve denge egzersizleri verilir.
İş ve uğraşı tedavisine başlanır.
Başlangıçta sağlam ekstremitesi ile günlük
yaşam aktivitelerini yapması öğretilir.
Hastalara yatak kenarında oturma, gövde/baş dengesinin kazanılması ve plejik tarafa yük aktarımı
öğretilir.
Yataktan tekerlekli iskemleye, tekerlekli iskemleden yatağa, tuvalete, tuvaletten iskemleye,
iskemleden paralel bara transferler
üzerinde çalışılır.
Yataktan Tİ’ye transfer
Tekerlekli sandalye hastanın normal tarafında yatağın ayak tarafında olmalı
Normal eli ile hasta eli karnı üzerine koyar, normal ayağı hasta dizin altına koyarak, normal taraf ile hasta bacağı destekler
Bu konumu koruyarak normal eli ile
korkuluk demirini kavrar, bacaklarını
normal tarafa zorlayarak yan döner ve
oturur pozisyona geçer
Yataktan Tİ’ye transfer
Yatak kenarında otururken Tİ frenlerini kilitler
Yatak kenar demirini kavrayarak ağırlığını sağlam tarafa vererek ayakta durma
pozisyonunu alır,
Eliyle Tİ’nin uzak kolunun ortasından tutar, ayakları üzerinde dönerek oturur,
Hasta bacağını normal eli ile tutarak tabla
üzerine koyar
Tİ’den yatağa transfer
Tİ yatağın baş tarafına ve normal tarafa yakın konur
Frenleri kilitler, ayak tablalarını kaldırır, Tİ’de öne doğru gövdesini kaydırır
Tİ kolluğunu veya yatak demirini tutarak ağırlığını sağlam tarafa verip ayakta
durma pozisyonu alır
Ayakları üzerinde dönerek yatak kenarına
oturur, bacaklarını yatak üzerine alır
Tİ’den tuvalete transfer
Tutamak hasta tuvalete oturduğunda sağlam tarafta kalmalı
Tİ hastanın normal tarafı tuvalete yakın olarak açılı konumlandırılır.
Frenleri kilitler, tablaları açar, pantolonu gevşetir
Normal eli ile kolluk kenarına yüklenerek gövdesini öne alır
Ağırlığını normal tarafa vererek kol
demirinden tutar ve tuvalete oturur
Tİ’den banyoya transfer
Diğer transferlerin tersine hasta
küvete normal ya da hasta tarafı ile yaklaşabilir
Banyoda kaymayan tabure olmalı
Sağlam taraftan küvete yaklaşırken, önce küvet kenarına oturur, sağlam bacağı küvet içine aldıktan sonra
sağlam eli ile hasta bacağı da küvet
içine alır
AMBULASYON EĞİTİMİ
Sözel veya işaretle komutları
izleyebilme yeteneği olan, ayakta
durma dengesini kazanan, kalça/diz/
ayak bileğinde kontraktürü olmayan,
tutulan kalça/diz/ayak bileğini istemli
olarak stabilize edebilen ve tutulan
alt ekstremitede pozisyon duyusu
sağlam olan hastaların çoğunluğu
ambulasyonu başarabilirler.
Tüm hastalar yürüme aktiviteleri öncesinde gövde kontrolü, denge, postür ve plejik tarafa ağırlık
aktarımı çalıştırılmalıdır.
Ambulasyon eğitimine önce
paralel barda ayakta durma ile
başlanır, dizlerin ardısıra fleksiyon ve ekstansiyona getirilmesi
öğretilir.
Önce normal sonra plejik tarafta
denge eğitimi verilir.
Paralel barda dengede durmayı öğrendikten sonra ağırlığını
tutulan ekstremiteye aktarması öğretilir.
Vücut ağırlığının bir ekstremiteden diğerine aktarılması, ekstremitenin arkaya ve öne kaydırılması
egzersizlerine başlanır.
Yürümenin başarılabilmesi için kalça ekstansörlerinin istemli
motor işlevinin bulunması gerekir.
Kalça abduktörlerinin paralizisi varsa
kalçanın lateral stabilizasyonu bozulur. Bu durum karşı ele baston verilerek kompanse edilir.
Dorsifleksiyonda zorluk varsa ayak bileğini nötral pozisyonda tutacak şekilde AFO
kullanılır.
Diz ekstansörlerinin zayıflığında diz ekstansiyonu kalça ekstansörlerince
yapılabilir. Ancak dizin hiperekstansiyonuna (genu recurvatum) dikkat edilmelidir. Bu
durum AFO ile azaltılabilir.
AFO ile ayağın iç ve dış stabilitesi sağlanır ve düşük ayak önlenir.
Paralel bardan sonra hasta üç veya dört destekli bastonla yürütülür ve bunu başaran hastaya tekli baston verilir.
Bastonu sağlam eline almalıdır. Baston önce öne atılır. Sonra felçli bacak öne atılır, sonra sağlam bacak hasta bacağın yanına atılır (üç nokta
yürüyüşü). Daha sonra bu yürüyüş daha hızlı olarak baston ile hasta bacağın aynı anda öne atılması ve sonra sağlam bacağın diğer bacağın önüne konması haline getirilir.
Sonraki aşama merdiven inip çıkma ve yokuş çıkmanın öğretilmesidir.
Tutamak sağlam elle tutulur,
merdiven çıkarken önce sağlam ayak üst basamağa yerleştirilir ve zayıf ekstremite yukarı çekilir.
İnerken ise önce hasta ayak basılır.
Alt ekstremite rehabilitasyonu
Tredmil eğitimi Robotik tedavi
Görsel ve işitsel biyogeribildirim
Nöromüsküler elektrik stimülasyonu
Tekrarlayıcı görev eğitimi
ÜST EKSTREMİTE REHABİLİTASYONU
Üst ekstremite rehabilitasyonu alt ekstremite kadar başarılı değildir, çünkü üst ekstremiteden beklenen işlevler daha komplekstir.
Üst ekstremitede nörolojik iyileşme ilk 3 ay içinde en fazladır, ilk 3-6 hafta
prognoz yönünden önemlidir.
Rehabilitasyonun amacı;
kaybolmuş yetenek, ince motor denetim ve duyu algılama
özelliklerini iyileştirmek veya bunların yerine geçecek
becerilerin sağlanmasıdır.
Konvansiyonel rehabilitasyon, nörofizyolojik tedavi
yöntemlerinden yararlanılır.
Üst ekstremite rehabilitasyonu
ZKT
Elektromekanik/robotik araçlar
Elektrostimülasyon
EMG Geribildirim
Sanal gerçeklik
Bilateral eğitim
Tekrarlayıcı görev eğitimi
ZKT
En az 10
0parmak ekstansiyonu olanlarda.
Günde en az 6 saat.
Tutulmamış ekstremitenin günlük %90 kısıtlandırılması.
Hasta kompliansı açısından zor bir tedavi.
Erken dönemde EHA egzersizlerine başlanır.
Motor fonksiyon düzeldikçe aktif egzersizler, koordinasyon,
güçlendirme ve beceri egzersizleri eklenir.
Spastisite tedavisi, ortez kullanımı
üst ekstremite tedavisinde etkilidir.
El bilek ve el ortezi
Statik
El- el bileği istirahat ortezi: El bileği 20-30 derece dorsifleksiyonda, MCP, PİP ve DİP’ler semifleksiyonda
olacak şekilde yapılır.
Genellikle aktif hareketi olmayan hastalarda spastisiteyi azaltmak ve kontraktürleri önlemek amacıyla
kullanılır.
ÜST EKSTREMİTE
KOMPLİKASYONLARI
Spastisite
Omuz subluksasyonu
Kompleks bölgesel ağrı sendromu (omuz-el sendromu, sudeck atrofisi)
Heterotopik ossifikasyon (kalça, diz, dirsekte)
Osteoporoz
Tromboflebit
Talamik ağrı
Hemiplejik ekstremitenin ihmali (neglect)
ÜST EKSTREMİTE
KOMPLİKASYONLARI
Yumuşak doku lezyonları
İmpingement sendromu
Bicipital tendinit
Bursit
Osteoartrit
Adezif kapsülit
Rotator manşon yırtığı