• Sonuç bulunamadı

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ"

Copied!
88
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

KARSTİK KAYNAKLARIN ANİ BOŞALIM ÖLÇÜMLERİ İLE KAYNAK SULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ; SUSUZ KAYNAKLARI, SEYDİŞEHİR

(KONYA), TÜRKİYE

Ahmet Hamdi DENERİ

JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI

ANKARA 2020

Her hakkı saklıdır

(2)

ii ÖZET Yüksek Lisans Tezi

KARSTİK KAYNAKLARIN ANİ BOŞALIM ÖLÇÜMLERİ İLE KAYNAK SULARININ DEĞERLENDİRİLMESİ; SUSUZ KAYNAKLARI, SEYDİŞEHİR

(KONYA), TÜRKİYE Ahmet Hamdi DENERİ

Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet ÇELİK

Tez kapsamında Susuz köyü dolayında yer alan karstik kaynakların; ani yağış, sellenme, erime gibi beslenme koşullarındaki etkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Susuz kaynaklarından en fazla boşalıma sahip olan Pınarbaşı kaynağının 200 metre mansabına anlık su seviye ölçüm cihazı yerleştirilmiş ve 5 farklı zamanda bu cihazın bulunduğu noktada debi ölçümü yapılarak, ölçüm noktası ve kaynak için anahtar eğri elde edilmiş ve bu eğri vasıtası ile seviye ölçümleri debiye dönüştürülmüştür. Pınarbaşı kaynağı Aralık 2014’ten Aralık 2015’e kadar izlenen süre içinde, 7 ay aktif 5 ay kuru döneme sahip mevsimsel karstik bir kaynak olduğu tespit edilmiştir. Susuz kaynaklarının çıkışlarında farklı zamanlarda pH, özgül elektriksel iletkenlik ve sıcaklık değerleri ölçülmüştür.

Kaynakların beslenme alanlarında yer alan kayaçların geçirimlilik yönelimlerinin tespiti için çatlak sistemleri ölçülmüştür. Ayrıca tez sahasında yüzeylenen kayaçların geçirimlilik değerlendirmesi yapılmıştır. Geçirimliliği en yüksek olan birim, geniş mağara sistemleri oluşturabilen ve yaygın olarak karstik topografya sergileyen Polat Formasyonu’dur. Bölgede kaynakların oluşumunu sağlayan geçirimsiz temel birimlerini ise Seydişehir şistleri oluşturmaktadır. Pınarbaşı kaynağının seviye – debi ölçüm verilerinden faydalanılarak boşalım analizleri yapılarak boşalım katsayıları hesaplanmıştır. Pınarbaşı kaynağının boşalım katsayıları 1,039 ile 0,0319 gün-1 arasında değişmektedir. Kaynakta debinin düşük olduğu dönemde difüzyon akımlar baskındır, alfa katsayısı büyüdükçe karışık ve kanal akım baskın hale gelmektedir. Kar örneklerinde yapılan izotopik çalışma ile Pınarbaşı kaynağının beslenme bölgesi 1490 m olarak belirlenmiştir. Alınan su örnekleri için hidrokimya çalışması yapılmış, su tiplerinin Ca- HCO3 olduğu ve suların karbonatlı kayaçlarla ilişkili olduğu belirlenmiştir.

Ocak 2020, 78 sayfa

Anahtar Kelimeler: Pınarbaşı karst kaynağı, karbonatlı kayaçlar, boşalım katsayısı, hidrokimya, izotop, Seydişehir, Konya

(3)

iii ABSTRACT Master of Science Thesis

INFERRING SOURCE WATERS FROM MEASUREMENTS OF KARSTIC SPRING RESPONSE TO STORMS; SUSUZ SPRINGS, SEYDİŞEHİR (KONYA), TURKEY

Ahmet Hamdi DENERİ Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences Geological Engineering Department

Supervisor: Prof. Mehmet ÇELİK

Within the scope of the thesis; the relationship between the discharge hydrograph and storms, floods and snow melting processes were tried to be understood in karst springs around Susuz village. Instantaneous water level measurement device is placed approximately 200 meters downstream of Pınarbaşı spring. Water level values are converted to discharge values by using a rating curve which was obtained at five different water level inside the channel. It is determined that Pınarbaşı spring is a seasonal karst spring with an active period of 7 months and a dry period of 5 months from December 2014 to December 2015. PH, specific electrical conductivity and temperature values were measured at different periods at the Susuz springs outlets. Joint systems were measured to determine the trends of the fracture systems in order to obtain the potential flow routes within the aquifer. In addition, permeability evaluation of the aquifer system was made at the field studies. The formation with the highest permeability which consists of large cave systems and become widespread on the karst topography, is Polat Formation.

Discharge analysis is done by use of level-flowrate measurement values of Pınarbaşı Spring, water quality, isotope, precipitation data, and discharge coefficients are calculated. Discharge coefficients of Pınarbaşı spring varies between 1.039 and 0.0319 day-1. Diffuse flows is dominant in the low flowrate period at spring, whereas the discharge coefficient increases when mixed and channel flow becomes dominant. As a result of the isotopic evaluation on snow samples, the catchment elevation of the Pınarbaşı Spring is determined as 1490 meter. The meteoric water line of the study area is drawn by using the isotopic data. The hydrochemical studies showed that the water type is Ca - HCO3 and waters are correlate with carbonate rocks.

January 2020, 78 pages

Key Words: Pınarbaşı karst spring, carbonate rocks, discharge coefficient, hydrochemistry, isotope, Seydişehir, Konya

(4)

iv TEŞEKKÜR

Bu tez çalışmasının tüm aşamalarında desteğini esirgemeyen, mesleki bilgi ve tecrübelerini paylaşan çok kıymetli danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet ÇELİK’e şükranlarımı sunarım. Ayrıca, teze katkılarından dolayı Sayın Prof. Dr. Nail ÜNSAL’a (Gazi Üniversitesi) ve Sayın Doç. Dr. Zehra Semra KARAKAŞ’a (Ankara Üniversitesi) teşekkür ederim.

Tez sahası ve civarında yapılan daha önceki çalışmaları paylaşan, MTA Genel Müdürlüğü’nde görevlerini sürdüren saygın meslektaşlarım Dr. Koray TÖRK’e ve Jeoloji Yüksek Mühendisi Korhan ÇAKIR’a çok teşekkür ederim.

Beraber arazi çalışmaları yaptığımız Araştırma Görevlisi Jeoloji Yüksek Mühendisi Süleyman Selim ÇALLI’ya (Ankara Üniversitesi) ve mesleki olarak fikir alışverişi yaptığım arkadaşım Jeoloji Yüksek Mühendisi Hadi SOJOUDI’ye de teşekkür ederim.

Mağaracılık faaliyetleri sırasındaki katkıları için, ailesinin bir ferdi olmakla onur ve mutluluk duyduğum Ankara Üniversitesi Mağara Araştırma Birimi’ne (ANÜMAB) tüm samimiyetim ile teşekkür ederim.

Misafirperverlikleri ve güler yüzleri ile tüm yardımları için Susuz Köyü eski muhtarı Ali Osman YILDIRIM’a ve köy bakkalı Mithat GİRGİN’e teşekkür ederim.

Tez yazımı esnasındaki en büyük manevi desteğim, çok kıymetli kardeşim Elif Zeynep DENERİ’ye de sevgilerimi ve teşekkürlerimi sunarım.

Bu tez, TÜBİTAK ÇAYDAG 1002 Hızlı Destek Programı 114Y709 no.lu proje kapsamında gerçekleştirilmiştir.

Ahmet Hamdi DENERİ Ankara, Ocak 2020

(5)

v

İÇİNDEKİLER

TEZ ONAY SAYFASI

ETİK ... i

ÖZET ... ii

ABSTRACT ... iii

TEŞEKKÜR ... iv

SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ... vii

ŞEKİLLER DİZİNİ ... viii

ÇİZELGELER DİZİNİ ... x

1. GİRİŞ ... 1

1.1 Amaç ve Kapsam ... 1

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ... 3

3. METODOLOJİ ... 8

3.1 Ofis Çalışmaları ... 8

3.2 Arazi Çalışmaları ... 8

3.2.1 Jeoloji çalışmaları... 8

3.2.2 Anlık ölçümler ... 9

3.2.3 Yerinde ölçümler ... 9

3.3 Laboratuvar Çalışmaları ... 11

4. JEOLOJİ ÇALIŞMALARI ... 12

4.1 Hamzalar Formasyonu ... 12

4.2 Çaltepe Formasyonu ... 12

4.3 Seydişehir Formasyonu ... 14

4.4 Polat Formasyonu ... 15

4.5 Dipsiz Göl Ofiyoliti Birimleri ... 17

4.6 Çataloluk Formasyonu ... 17

4.7 Çobanağacı Formasyonu ... 19

4.8 Kuvaterner Birimleri ... 19

5. HİDROLOJİ ÇALIŞMALARI ... 22

5.1 Yağış ve Sıcaklık ... 22

5.2 Tez Sahasının Su Noktaları ... 26

5.2.1 Kaynaklar ... 27

5.2.2 Tınaztepe Mağara Sistemi ... 29

5.2.3 Susuz Yayla Düdenleri ... 30

5.2.4 Suğla Gölü kıyı düdenleri ... 32

5.2.5 Susuz Güvercinlik Mağarası ve Karstik Vadisi ... 33

5.3 Pınarbaşı Kaynak Boşalımının Değerlendirilmesi ... 35

5.3.1 Anahtar eğri oluşturulması ... 35

5.3.2 Kaynak boşalım analizi... 37

6. HİDROJEOLOJİ ÇALIŞMALARI ... 44

6.1 Geçirimli Birimler ... 45

6.2 Yarı Geçirimli Birimler ... 47

6.3 Geçirimsiz Birimler ... 48

7. HİDROKİMYASAL ÇALIŞMALAR ... 49

7.1 Grafiksel Değerlendirmeler... 51

(6)

vi

7.1.1 Schoeller Diyagramı ... 51

7.1.2 Piper Diyagramı ... 52

7.1.3 Günlük yerinde ölçümlerin değerlendirilmesi... 54

8. İZOTOP ÇALIŞMALARI ... 58

9. KİRLİLİK ÇALIŞMALARI ... 61

10. SONUÇLAR ve ÖNERİLER ... 63

KAYNAKLAR ... 65

EKLER ... 69

EK 1 Tez sahası jeoloji haritası (MTA, 1993’ten değiştirilerek alınmıştır) ... 70

EK 2 Anlık su seviye ölçer cihaza ait zaman (1 yıl) – su seviyesi (m) grafiği ... 71

EK 3 3.12.2014 – 3.12.2015 tarihleri arasında ölçülen günlük su seviyesi (m), yağış miktarı (mm) ve EC (S/cm) tablosu ... 72

ÖZGEÇMİŞ ... 76

(7)

vii

SİMGELER DİZİNİ

δ 2H Döteryum

3H Trityum

δ13C Karbon 13 çevresel izotopu δ 18O Oksijen 18 çevresel izotopu

 Boşalım Katsayısı

Kısaltmalar

UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü GIS Coğrafi Bilgi Sistemleri

ACDP Akustik Dopler Profil Oluşturucusu

SK Su Kaynağı

Tnz Tınaztepe

KS Kuyu Suyu

ÖEİ Özgül Elektriksel İletkenlik pH Hidrojen iyonu potensiyeli EC Özgül Elektriksel İletkenlik mek miliekivalen

TS 266 Türk Standartları

(8)

viii

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1.1 Tez sahası yer bulduru haritaları ... 2

Şekil 3.1 Anlık su seviyesi ölçüm cihazı ... 9

Şekil 3.2 Fizikokimyasal parametrelerin ölçümünde kullanılan ekipmanlar ... 10

Şekil 3.3 Yağini (SK2a) kaynağına ait örnek alanı ... 11

Şekil 4.1 Tez sahasına ait genelleştirilmiş stratigrafik dikme kesit (Özgül 1997 ve Çallı 2017'den değiştirilerek alınmıştır) ... 13

Şekil 4.2 Seydişehir Formasyonu (kiltaşı, kireçtaşı, şeyl oluşumları, Gölyüzü güneyi) 14 Şekil 4.3 Polat kireçtaşlarında farklı kalınlıkta tabakalar ve karstlaşma oluşumu (Susuz köyü güneybatısı) ... 15

Şekil 4.4 Susuz köyü güneyi tabakalı kireçtaşları ... 16

Şekil 4.5 Çataloluk Formasyonu Geç Kretase kireçtaşlarında karstik oluşumlar (Madenli yolu yakını) ... 18

Şekil 4.6 Çataloluk Formasyonu Paleosen kireçtaşları (Susuz Yayla kuzeyi)... 18

Şekil 4.7 Çataloluk Formasyonu kireçtaşları (Susuz Yayla yolu kenarı) ... 18

Şekil 4.8 Çobanağacı Formasyonunu oluşturan kumtaşı, çakıltaşı, kiltaşı ardalanması (Susuz Yayla mevkii) ... 19

Şekil 4.9 Susuz köyü güneybatısından Suğla Gölü’ne bakış ... 20

Şekil 4.10 Gidengelmez Dağları ile Suğla Gölü arasında çizilen jeolojik enine kesit .... 20

Şekil 4.11 Gidengelmez Dağları ile Susuz Kaynakları arasında çizilen jeolojik enine kesit ... 21

Şekil 5.1 Pınarbaşı kaynağı yağış – boşalım yüksekliği ilişkisi ... 25

Şekil 5.2 Pınarbaşı kaynağı seviye – yağış – sıcaklık ilişkisi ... 26

Şekil 5.3 Susuz kaynaklarının konumları... 27

Şekil 5.4 Pınarbaşı kaynağı (SK1) boşalım noktası ... 28

Şekil 5.5 Yağini (a) ve Böğet (b) kaynak noktaları ... 28

Şekil 5.6 Tınaztepe Mağara Sistemi’nin uzaktan görüntüsü (MTA 1981) ... 30

Şekil 5.7 Tınaztepe Dolini (solda) ve Büyük Tınaztepe Mağarası girişi (sağda) ... 31

Şekil 5.8 Susuz Yayla göletleri (resimdeki sarı renkli her iki gölet de suludur) ... 31

Şekil 5.9 Susuz Yayla göletinin yakından görünüşü ... 31

Şekil 5.10 Susuz Yayla batısındaki düden (kuru) ... 32

(9)

ix

Şekil 5.11 Suğla Gölü kıyı düdenleri çizilen hatlar üzerinde yer almaktadırlar ... 33

Şekil 5.12 Susuz Güvercinlik Mağarası’nın girişlerini gösterir çizim (MTA 1981) ... 34

Şekil 5.13 Susuz Güvercinlik karst vadisi ve üzerinde oluşan düdenler (Susuz Güvercinlik Mağarası’nın üst girişinden kuzeye, Suğla Gölü tarafına bakılmaktadır)... 35

Şekil 5.14 Anlık seviye ölçüm cihazı kurulum yerinde debi ölçümü (Çelik 2017) ... 36

Şekil 5.15 Pınarbaşı kaynağı ölçüm noktası anahtar eğrisi ... 37

Şekil 5.16 3 – 8 Aralık 2014 boşalım grafiği ... 39

Şekil 5.17 12 – 26 Aralık 2014 boşalım grafiği ... 40

Şekil 5.18 1 – 12 Ocak 2015 boşalım grafiği ... 40

Şekil 5.19 14 – 24 Ocak 2015 boşalım grafiği ... 41

Şekil 5.20 26 – 30 Ocak 2015 boşalım grafiği ... 41

Şekil 5.21 1 – 6 Mart 2015 boşalım grafiği ... 42

Şekil 5.22 12 – 22 Mart 2015 boşalım grafiği ... 42

Şekil 5.23 1 Nisan – 26 Mayıs 2015 boşalım grafiği ... 43

Şekil 5.24 6 Haziran – 23 Temmuz 2015 boşalım grafiği ... 43

Şekil 6.1 Karst topografyasında su akımları; (a) blok diyagram ve (b) plan görünümü (Goldscheider ve Drew 2007) ... 44

Şekil 6.2 Seydişehir güneyi jeoloji ve jeomorfoloji haritasından alıntı (MTA 1982) .... 45

Şekil 6.3 Polat Formasyonu kireçtaşlarına ait gül diyagramları ... 46

Şekil 6.4 Çataloluk Formasyonu kireçtaşlarına ait gül diyagramları ... 47

Şekil 7.1 Tez sahasındaki suların Schoeller diyagramı ... 51

Şekil 7.2 SK1 kaynağının farklı zamanlarda yapılan analiz sonuçlarının Schoeller diyagramı... 52

Şekil 7.3 Tez sahası sularının Piper diyagramı ... 53

Şekil 7.4 Pınarbaşı kaynağına ait Piper diyagramı ... 53

Şekil 7.5 10 Şubat 2015 – 6 Mart 2015 tarihleri arası su seviyesi, yağış ve elektriksel iletkenlik (EC) grafiği ... 55

Şekil 7.6 16 Mart 2015 – 24 Mart 2015 tarihleri arası su seviye, yağış ve elektriksel iletkenlik grafiği ... 56

Şekil 7.7 31 Mart 2015 – 14 Nisan 2015 tarihleri arası su seviyesi, yağış ve elektriksel iletkenlik grafiği ... 57

Şekil 8.1 Doğu Akdeniz Meteorik Su Doğrusu ve Konya Meteorik Su Doğrusu ... 59

Şekil 8.2 Oksijen – 18 ve kot ilişkisi ... 59

(10)

x

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge 5.1 Aralık 2014 – Ocak 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi ... 22

Çizelge 5.2 Şubat – Mart 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi ... 23

Çizelge 5.3 Nisan 2015 ayının yağış ve sıcaklık verisi ... 24

Çizelge 5.4 Kaynağın boşalım katsayısı özellikleri ... 38

Çizelge 7.1, su kaynaklarına ait hidrokimyasal analiz sonuçları (SK2, SK2a, SK3: kaynak/kaynak boşalım noktası, SK1 (ÖN): kaynak ölçüm noktası - kaynak boşalım noktasının 200 m mansabında, Tnz: Tınaztepe düdenine boşalan yüzey suyu, KS1: kuyu suyu (40 m derinlikte ve alüvyonda), EC: Özgül elektriksel iletkenlik)... 49

Çizelge 7.2 İnceleme sahasındaki suların majör iyon dizilimleri ve hidrokimyasal fasiyesleri ... 50

Çizelge 7.3 SK1 kaynağının hidrokimyasal fasiyesleri (su tipleri) ... 50

Çizelge 7.4 12 Şubat 2015 – 6 Mart 2015 dönemi günlük özgül elektriksel iletkenlik EC verileri ... 54

Çizelge 7.5 16 Mart 2015 – 24 Mart 2015 dönemi günlük EC verileri ... 56

Çizelge 7.6 31 Mart 2015 – 14 Nisan 2015 dönemi günlük EC verileri ... 57

Çizelge 8.1 Tez sahası sularının izotop verisi ... 58

Çizelge 8.2 Çalışma alanındaki iki örneğe ait trityum analiz değerleri ... 60

Çizelge 9.1 Tez sahasındaki suların kirlilik ve iz element analiz sonuçları (n: ölçüm yapılmadı) ... 61

Çizelge 9.2 Madenli (Mortaş) boksit yatağından alınan numunelerin ana oksit (%) ve iz element (ppm) içerikleri (MT 1 - 5 numune numaraları) (Erkan 1995) ... 62

(11)

1 1. GİRİŞ

1.1 Amaç ve Kapsam

Kısa süre içerisinde yoğun yağış, sellenme, yüksek kotlarda biriken karların erimesi gibi durumlarda yeraltı suyu yükselerek kuru kaynakları aktif hale getirebilir veya su çıkış noktasının debisini arttırabilir. Susuz kaynaklarından Pınarbaşı Kaynağı Susuz fayından boşalan kaynaklar içinde en uzun süre boşalım yapan kaynaktır. Tezin amacı bu kaynağın anlık debi ölçümlerini yaparak, depolama gücü, zamana bağlı boşalımı, yağışla ve kayaçlarla ilişkisi, havzanın üst kotlarında yer alan maden sahası ve Konya-Manavgat Yolu’ndan olası kirliliğinin belirlenmesidir.

Pınarbaşı kaynağı, Konya ili, Seydişehir ilçesi Susuz köyü güneyinde Suğla Gölü düzlüğünün bittiği noktada yer almaktadır (Şekil 1.1). Susuz kaynaklarının doğusunda düdenler bölgesi yer almaktadır. Bu bölgedeki yüzey sularının düdenlerden battığı gözlenmiştir. Susuz kaynaklarının bu bahsi geçen sistemin bir parçası olduğu tahmin edilmektedir. Tez sahasının kuzeybatı, batı ve güneydoğusundaki yükseltilerde temelde yer alan yaşlı birimler ile genç örtü çökelleri yaygın olmakla beraber kaynağın kuzeydoğusunda Suğla Gölü tabanı da güncel çökellerle örtülüdür. Susuz köyünde, Pınarbaşı kaynağı ile beraber iki adet farklı su çıkış noktası da bulunmaktadır. Bölgenin yapısal ve tektonik durumu ve konumu sebebi ile genel jeoloji kapsamında çok sayıda araştırma yapılmıştır. Ancak, hidrojeoloji ile alakalı çalışmalar ise sınırlıdır.

(12)

2

Şekil 1.1 Tez sahası yer bulduru haritaları

N

Susuz Seydişehir

(13)

3 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

Tez sahası ve civarında yapılan çalışmalar ağırlıklı olarak genel jeoloji ve ekonomik jeoloji üzerinedir. Yeraltı suları konusunda tez sahasını da kapsayacak şekilde Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından 1983 yılında proje yapılmıştır.

Seydişehir’e yakın Kaşaklı sıcak su kaynağında Bayram (1992) tarafından Yüksek Lisans tez çalışması yapılmıştır. Pınarbaşı kaynağının membasında yer alan Tınaztepe Mağaraları ile alakalı MTA ve yabancı speleologlara ait yayınlanmamış notların da varlığı bilinmektedir.

Tezin hazırlanması esnasında faydalanılan, tez sahası ve civarındaki çalışmalarla birlikte çalışma konusuna katkı koyan benzer çalışmalar kronolojik olarak aşağıda özetlenmiştir.

Blumenthal (1944), Orta Torosların güney kesiminde "Hadim Napı" olarak adlandırdığı büyük bir şariyajın varlığını ve bu şariyaj cephesinin güneybatıya doğru 20 km ilerlediğini öne sürmüştür. Aynı araştırmacı 1947 yılında yaptığı çalışmada Seydişehir civarındaki şistlere Seydişehir şistleri adını vermiştir. Bu şistlerin karstik kaynakların lokasyonuna yakın konumda oldukları bilinmektedir.

Karanjac ve Günay (1980), Dumanlı kaynağında (Manavgat, Antalya) yaptıkları çalışmada, kaynağın boya-seyrelme tekniği kullanılarak debisi yaklaşık 50 m³/s olarak ölçülmüştür. Dünyanın tek noktadan boşalan en büyük karstik kaynağı olarak tahmin edilen Dumanlı Kaynağı’nda, kurak periyodun sonuna doğru yaklaşık 35.6 m³/s debi ölçülmüştür.

MTA (1981 ve 1982), Seydişehir güneyinin jeolojisi ve jeomorfolojisi çalışılmış olup;

Güvercinlik I, Güvercinlik II, Susuz Güvercinlik Mağarası, Tınaztepe Mağaraları, Arpalık I ve Arpalık II mağaralarının haritaları çizilmiştir.

UNDP (1983), Bu raporda Mersin-Antalya arasında bulunan kıyı ve denizaltı kaynakları, kıyı karst akiferlerinin proje deneyimlerini ve yapılan çalışmaları gözden geçirmek ve güney Türkiye'nin büyük karst akiferleriyle ilişkili üç büyük karst kaynağı ile ilişkili

(14)

4

problemleri tartışarak raporlamak amaçlanmıştır. Çalışmanın ana amacının bundan sonra yapılacak bilimsel çalışmalara altyapı oluşturması beklendiği belirtilmiştir.

Bayram (1992), Seydişehir ve Kaşaklı sıcak su kaynaklarının hidrojeoloji incelemesi başlıklı çalışmasında, amaç bölgenin jeoloji haritasını yaparak stratigrafisini ortaya koymak ve Seydişehir sıcak su kaynağının hidrojeoloji özelliklerini belirlemektir. Sonuç olarak bölgede yer alan kırıntılı kayaçların genellikle geçirimsiz olduğu, yeraltı sularının kireçtaşlarında oluşan karstik boşluklarda hareket ettiğini ifade etmiştir. Sıcak su kaynağının, hidrokimyasal analiz sonuçları ve jeoloji haritasından yararlanarak karstik kireçtaşlarından oluşan Çaltepe formasyonundan beslendiğini ve bir fayla yüzeye çıktığını ifade etmiştir. Sıcak su debisi 1.42 l/s, sıcaklığı 31°C olan "Az Mineralli sıcak su - Akroterm" olarak tanımlanmıştır.

Hir ve Özbek (1994), Türkiye’deki Batı Toros kuşağında genel bir karst çalışması gerçekleştirmişlerdir. Bölgede yer alan belli başlı göller, kaynaklar ve mağaralar hakkında hidrojeolojik bir derleme ortaya koymuşlardır. Beyşehir ve Suğla gölleri arasındaki hidrojeolojik ilişkiye değinmişlerdir.

Erkan (1995), Seydişehir - Akseki yöresi boksitlerinin mineralojik - kimyasal özelliklerinin incelemesi başlıklı çalışmasında, projeye konu olan Susuz Kaynaklarının membasında olduğu tahmin edilen (o tarihte henüz Susuz kaynağının beslenme-boşalım ilişkisini ortaya koyan bir çalışma yer almamaktadır) boksit yatakları üzerinde çalışma yapılmıştır. Çalışma kapsamında 93 adet örneğin (kayaç – toprak - maden) mineralojik ve kimyasal bileşimleri belirlenmiştir. Boksitlerin oluşumunun Seydişehir formasyonu ve diğer yaşlı kayaçlardan taşınan malzemenin karstik boşluklarda zenginleşmesiyle oluşabileceği sonucuna varılmıştır. Analizi yapılan Cr, V, Zr ve Mn değerlerine göre boksit oluşumunda ofiyolitlerin ana beslenme kaynağı olmadığı anlaşılmıştır.

Özgül (1997), Orta Torosların kuzey kesiminde yaptığı stratigrafik çalışmada Seydişehir dolayındaki tektono-stratigrafik birliği Geyikdağı Birliği adı altında açıklamıştır. Birlik, diğer bütün birliklerin altında ve onlara göre "göreli yerli" (relative autochtonous)

(15)

5

konumdadır. Birlik karbonatlı ve kırıntılı kayaçlarla bunları uyumsuzlukla örten fliş ve karbonat istifini kapsamaktadır.

Bonacci (2001), yazar Dinaric karstta aylık ve yıllık süzülme katsayısı etkisini Gradole karst kaynağı havzası üzerinde çalışmıştır. Yağış dağılımları, yıllık efektif sızma katsayısının önemli bir şekilde etkilenmesi ile bulunmuştur. Gradole beslenmesi için bu oran 0.356 – 0.763 arasında değişmekte olup, ana değeri 0.57’dir.

Desmarais ve Rojstaczer (2002), Tennesse, Bear Creek Vadi’sinde, Oak Sırtı’nın civarında bulunan Oak Sırtı muhafazasında kaynakların ani boşalımlarının fiziksel ve kimyasal tepkisinden karst akiferi içindeki yeraltı su akışının doğası hakkında bilgi çıkarılmıştır. Bu çalışmada ölçülen parametreler; debi, iletkenlik, majör iyon kimyası ve δ13C izotop çalışmasıdır. Bu çalışma gösteriyor ki akış ölçümlerinin basit detaylandırılması ve kimyasal bağlantılar kurulması ile yağışı uyaran kaynak akışı, karst hidrolojisinin doğası hakkında kullanışlı bilgi kazandırabilmektedir.

Massei vd. (2002), karstik akiferden alüvyon akifere asılı katıların taşınımını incelemişlerdir. Çalışmanın sonuçlarından biri, kalker akiferinin içindeki çözünme ve mekanik erozyondan kaynaklanan malzeme taşınımı kaynağa doğrudur. Araştırmacılar, bu tipte sunulan ilgi çekici alternatif saf karst kaynak lokasyonlarının ki buralar, daha fazla mikrobik kirlilikten dolayı sağlık riskleri içerdiklerini açıklamışlardır.

Salvati ve Sasowsky (2002), güncel çalışma obruk oluşum olayına odaklanmıştır. Obruk oluşumu sırasına göre, yeraltındaki kütle öncelikle yerinden kalkmalıdır. Yükselen hidrolik gradyan ve zararlı yeraltı suyu tipik olarak kalsiyum karbonat içinde boşalım zonlarında çöküşün ortak olmadığı yere doğru olmaktadır. Araştırmacılara göre, su seviyesi vadi dolgusu içerisinde basınçlı akiferde yükselmekte ve çözünmüş karbonat çöken yüzeye doğru hareket etmektedir.

MTA (2009), Orta Toroslarda sürdürdükleri mağara araştırma çalışmaları kapsamında;

Seydişehir Boynuzcu ve Kovanlık, Bozkır Sultanpınarı, Hadim Suçıktı ve Ermenek

(16)

6

Kayaönü mağaraları araştırma raporunda, bölgedeki karstlaşmanın özelliklerinden bahsedilmiştir.

Reed vd. (2010), ABD - Merkez Kentucky’de kentsel ve kırsal alanlara yakın karst kaynaklarında ani boşalımlar esnasındaki sediment tahliyeleri hakkında çalışılmıştır.

Çalışma kapsamında arazideki ölçümler (debi, su yüksekliği), sediment örnekleme ve analizleri (tane boyu, mineraloji, petroloji, toplam organik karbon ve toplam inorganik karbon) yapılmıştır. Sediment niteliği, boyları ve havzalarda ani boşalımlara tepkisinin saha kullanımına değişimi, havza boyutu, kondüit yapısında göründüğü açıklanmıştır.

Fiorillo vd. (2012), Regresyon süreci esnasında regresyon katsayılarının değerleri, akiferin hidrolik davranışı, özel bir yolla kurak dönem ve kuraklık çerçevesi oluşturulabilmekle kaynak hidrografının şekli ile açıklanmıştır. Sonuçlar, karst kaynaklarının daha iyi yönetimi için yok olan ve sağlanan bilgiler esnasında, karst akiferlerinin hidrolik davranışları sırasında izâh edilmiştir.

Çelik vd. (2015), Pınarbaşı kaynağının boşalım analizlerini gerçekleştirerek kaynakta üç farklı boşalım katsayısı elde etmişlerdir. Fırtına dönemlerinde türbülanslı boşalım yapan kaynak kurak dönemde laminar boşalım yapmaktadır. Pınarbaşı kaynağının bir estavelle olduğu fikrini ortaya koymuşlardır.

Çelik vd. (2016), Pınarbaşı karst kaynağı, beslenme ve boşalım ilişkileri hidrojeokimyasal ve mineralojik olarak Bilimsel Araştırma Projesi kapsamında çalışılmıştır.

Çallı (2017), Pınarbaşı karst kaynağının beslenme ve boşalım ilişkisinin kurulabilmesi için kaynak hidrografları ve kemografları incelenmiştir. Hidrograflar yağış-kaynak boşalımı ilişkisi ve çekilme eğrisi analizleri olarak detaylandırılmıştır. Kaynak boşalımının yağışlara verdiği tepkinin akiferdeki doluluk oranı ile ilişkili olduğu, çekilme eğrisi analizleri ile kaynağın laminar ve türbülanslı boşalım yaptığı belirlenmiştir.

Kemograf analizleri yağış-kaynak boşalımı özgül elektriksel iletkenlik analizleri, su kimyası analizleri, izleme deneyi ile detaylandırılmıştır.

(17)

7

Çallı vd. (2017), Karst akifer sistemlerinde yeraltı suyunun hızı kaynağa etki eden ani yağışlarla değişmektedir. Bu özelliği ile allokton sedimentler karstik akiferlerde taşınırlar.

Çelik (2017), Seydişehir Susuz kaynaklarından Pınarbaşı Kaynağı’nın anlık boşalım analizlerini incelemiştir. Duraylı izotoplardan oksijen-18 ve döteryum analizleri ile Pınarbaşı Kaynağı’nın beslenme yüksekliği (1490 m) belirlenmiş, kaynak sularında farklı dönemlerde gerçekleştirilen su kimyası analizleri ile kimyasal olarak mevsimsel değişimler ortaya konulmuştur. Kaynak suları ve kar örneklemeleri ile yerel meteorik su doğrusu oluşturulan, ancak kapsamlı bir çalışma ile bölgeye ait doğrunun yeniden oluşturulması önerilmiştir.

Karakaş vd. (2017), Karstik kaynak boşalım noktasında görülen sedimentlerin mineralojik araştırmaları debi hakkında bilgi vermektedir. Elde edilebilecek en önemli bilgilerden biri akifer tabanına ait litolojiyi saptayabilmektir.

Doğan ve Koçyiğit (2018), Bu çalışmada, Suğla polyesinin yapısal sınırının jeomorfolojik evrimsel tarihine odaklanılmıştır. Sahada fayların, kayaçların, jeomorfolojik unsurların detaylı haritalaması yapılmıştır. Bölge üç erozyon aşaması geçirmiştir; özellikle Oligosen - Erken Miyosen, Orta Miyosen ve Geç Miyosen - Pliyosen. Suğla - Seydişehir grabeni aktif olup, Suğla polyesi graben sınırında gelişmiştir.

Toplam görünen tektonik sübsidans 134 metredir. Suğla polyesinin suları Konya Havzası’ndan Akdeniz Havzası’na düdenler vasıtası ile iletilmektedir.

(18)

8 3. METODOLOJİ

Hazırlanan tez kapsamında kullanılan çalışma yöntemleri ofis çalışmaları, arazi çalışmaları ve laboratuvar çalışmaları olarak üç ana başlık altında toplanabilir.

3.1 Ofis Çalışmaları

Saha ve tez çalışmalarına yardımcı olması amacı ile MTA Genel Müdürlüğü’nden temin edilen 1/25.000 ölçekli jeoloji haritaları kullanılmıştır. Öncelikle taranmak sureti ile bilgisayar ortamına aktarılmıştır, ardından AutoCAD 2010 çizim programı vasıtası ile sayısallaştırılmış ve çalışma sahasını içerecek şekilde yine bu programın yardımı ile MTA’nın 1993 yılında tamamlamış olduğu haritalardan değiştirilerek yeniden çizilmiştir.

Topoğrafik ve jeoloji haritaları kullanılarak jeolojik birimlerin ilişkisini ve dağılımını görebilmek için A - A’ ve B - B’ jeolojik kesitleri (Şekil 4.10, Şekil 4.11) yine AutoCAD ile çizilmiştir.

Bu kesitlerden A – A’, Süleymaniye köyünün 3 km kuzeydoğusundaki Çatmagediği Tepe’den başlayıp, Değirmenlik Yaylası üzerinden Gidengelmez Dağları - Suğla Gölü’ne kadar alınmıştır (Şekil 4.10). B – B’ kesiti; Gidengelmez Dağları – Ağaç Tepe – Susuz Köyü – Suğla Gölü hattı üzerinde alınmıştır (Şekil 4.11).

3.2 Arazi Çalışmaları

3.2.1 Jeoloji çalışmaları

Bu kapsamda MTA Genel Müdürlüğü’nden; N27 – b1, N27 - b2, N27 – b3, N27 – b4, N27 – c1, N27 – c2, N28 – a1, N28 – a4 ve N28 – d1 pafta no.lu, 1/25.000 ölçekli jeoloji haritaları temin edilmiştir. Sahada yüzeylenen jeolojik birimlerin ön incelemesi ve temel bilgilerin literatür ile elde edilmesinin ardından sahaya gidilmiştir. Tez sahasındaki

(19)

9

kayaçların kendi aralarındaki dokanak ilişkileri, karstik akifer niteliği, jeolojik özellikleri aynı zamanda hidrojeolojik bakış açısından da değerlendirmeye alınmışlardır.

3.2.2 Anlık ölçümler

Susuz kaynaklarından olan ve Susuz Fayı’ndan boşalan Pınarbaşı kaynağı, en önemli kaynak noktasıdır. Kaynağın 200 m mansabındaki beton köprüye monte edilen ölçüm cihazı (Şekil 3.1) su seviyesini anlık olarak kaydetmektedir.

Şekil 3.1 Anlık su seviyesi ölçüm cihazı

3.2.3 Yerinde ölçümler

Cihazın anlık su seviye ölçümlerinin başladığı andan (3 Aralık 2014) itibaren 5 farklı zamanda araziye gidilerek, farklı su seviyelerinin olduğu zamanda yerinde Akustik Dopler Profil Oluşturucusu (ACDP) Yöntemi ile debi ölçümü yapılmıştır.

Bununla beraber, Susuz kaynaklarının çıkış noktalarında farklı zamanlardan fizikokimyasal özelliklerin (pH, Özgül Elektriksel İletkenlik, Sıcaklık) ölçümleri

(20)

10

yapılmıştır. Bu ölçümler Hach H40D marka ve modele sahip cihaz yardımı ile alınmıştır (Şekil 3.2).

Şekil 3.2 Fizikokimyasal parametrelerin ölçümünde kullanılan ekipmanlar

Polat Formasyonu ve Çataloluk Formasyonu’na ait kırık - çatlak sistemlerini belirleyebilmek için bu birimlerdeki süreksizliklerin Brunton pusulası ile doğrultu ve eğimleri ölçülmüştür.

(21)

11 3.3 Laboratuvar Çalışmaları

Tez sahasından alınan su örnekleri (Şekil 3.3) temiz polietilen kaplara şırınga vasıtası ile 0,45 m’lik filtrelerden geçirilmek sureti ile konulmuşlar ve laboratuvar prosedürü gereği ağzına kadar doldurulup hava almayacak şekilde muhafaza edilmişlerdir.

Örneklerden 3H ve majör iyonlar Hacettepe Üniversitesi Su Kimyası Laboratuvarı’nda,

2H ve 18O ölçümleri ise Hacettepe Üniversitesi Uluslararası Karst Araştırma Merkezi Laboratuvarı’nda yapılmıştır. Laboratuvar sonuçlarından yola çıkarak, AquaChem 4.0 kullanılarak, örneklerin su tipi ve kimyasal özellikleri incelenmiştir.

Şekil 3.3 Yağini (SK2a) kaynağına ait örnek alanı

(22)

12 4. JEOLOJİ ÇALIŞMALARI

Tez sahasının kuzeydoğusu Suğla Gölü ve çevresinde yer alan güncel sedimanlardan oluşmaktadır. Susuz köyü referans alınarak güney ve güneybatı yönlerinde Orta Toroslara ait jeolojik birimler yer almaktadır. Tez sahasına ait jeoloji haritası Metodoloji başlığı altında pafta numaraları verilen 1/25.000 ölçekli 9 adet jeolojik harita referans alınarak AutoCAD kullanılarak çizilmiştir. Jeoloji haritasında bulunan litolojik birimler yaşlıdan gence doğru verilmiştir (EK 1). Ayrıca, tez sahasındaki jeolojik birimler, Şekil 4.1’de Genelleştirilmiş Stratigrafik Dikme Kesitte de gösterilmişlerdir.

4.1 Hamzalar Formasyonu

Hamzalar Formasyonu proje sahasının güneyinde yüzlek vermekte olup, bölgenin en yaşlı birimini oluşturmaktadır. Formasyon ismini proje sahası dışında olan Hamzalar köyünden almıştır. Formasyon siyah - koyu kül rengi şeyl ve silttaşı kayaçlarından oluşmaktadır, yaşının ise Alt Kambriyen olduğu belirlenmiştir (Özgül 1997) ve Çaltepe Formasyonu tarafından uyumlu olarak örtülmektedir (Şekil 4.1, EK 1).

4.2 Çaltepe Formasyonu

Çaltepe Formasyonu Seydişehir ilçesinin batısında ve Suğla Gölü kuzeybatısında yüzlek vermektedir (Şekil 4.1, EK 1). Formasyon dolomit, dolomitik kireçtaşı, kireçtaşı ve ince şeyl ara katkılıdır (Dean ve Monod 1970). Formasyon Hadim Birliği içinde tanımlanmıştır (Özgül 1976). Seydişehir yöresinde Dolomitli kireçtaşı üyesinin üst yarısının altındaki bölümü Alt Kambriyen, üst bölümü ise Orta Kambriyeni gösteren Trilobit fosillerini içermektedir (Dean ve Monod, 1970).

(23)

13

Şekil 4.1 Tez sahasına ait genelleştirilmiş stratigrafik dikme kesit (Özgül 1997 ve Çallı 2017'den değiştirilerek alınmıştır)

(24)

14 4.3 Seydişehir Formasyonu

Seydişehir Formasyonu Suğla Gölü güneybatısında, karbonatlı kayaçların tabanında ince bir şerit şeklinde Seydişehir boyunca KB-GD doğrultusunda uzanmaktadır (EK 1).

Formasyon şeyl, silttaşı, kuvarsit, kumtaşı ve yumrulu kireçtaşlarından oluşmaktadır (Şekil 4.2). Formasyon 1947 yılında Blumenthal tarafından Seydişehir şistleri olarak tanımlanmıştır. Genellikle boz, gri, açık pembe ve yeşilimsi renklerdedir. Formasyonun yaşı Orta Triyas olarak bilinmektedir (Alan vd. 2012).

Seydişehir şistlerinden herhangi bir su boşalımı, çekim yapılan bir kuyu ve herhangi bir su noktası bulunmamaktadır. Bu nedenle karbonatlı kayaçların geçirimsiz tabanı konumundadır (Şekil 4.10, Şekil 4.11).

Alttan Orta-Geç Kambriyen yaşlı Çaltepe Formasyonu ile geçişli olan formasyonun üzerinde Jura-Kretase yaşlı Polat Formasyonu uyumsuz olarak, tektonik dokanakla yer almaktadır (Şekil 4.1).

Şekil 4.2 Seydişehir Formasyonu (kiltaşı, kireçtaşı, şeyl oluşumları, Gölyüzü güneyi)

(25)

15 4.4 Polat Formasyonu

Polat Formasyonu Suğla Gölü güneyi ve batısında KB-GD doğrultusunda uzanmaktadır (Şekil 4.1, EK 1). Formasyon Susuz köyü dolayında, Gölyüzü güneybatısında yüzlek vermektedir. Formasyon Özgül (1997) tarafından Kaplanlı grubu adı altında Polat kireçtaşı adıyla tanımlanmıştır (Alan vd. 2012). Polat Formasyonu, Karadağ (1987) tarafından İçerikışla Formasyonu olarak adlandırılmıştır. Formasyon dolomitik kireçtaşı ve kireçtaşlarından oluşmaktadır. Dolomitik kireçtaşları Polat Formasyonunun tabanında, Gölyüzü güneyinden itibaren başlayarak Seydişehir dolayına doğru yine aynı doğrultuda (KB-GD) uzanmaktadır. Dolomitik kireçtaşları ve üzerine gelen kireçtaşları uyumludur.

Polat Formasyonu karstik bir morfoloji sunmaktadır (Şekil 4.3). Formasyonda düdenler, uvalalar, mağaralar, düzensiz karst şekilleri, karren yapıları ve lapyalar gözlenmiştir.

Formasyon birimleri tabanda koyu gri renkte, üzerinde gri, bej ve beyazımsı renklerde gözlenmiştir. Birimler tabakalı olup, orta-kalın tabakalıdır. Birimde karstlaşma nedeniyle alüminyumlu kırmızı toprak oluşumu çok yaygındır. Tabakalar yataya yakın konumlu, az eğimli, faylı ve çatlaklıdır (Şekil 4.4). Çatlaklarda kalın kalsit dolguları, özellikle su çıkışları olan kaynak bölgelerinde belirlenmiştir. Formasyon bindirme ile Seydişehir Formasyonu üzerinde yer almaktadır. Bu nedenle bindirmenin uç bölgesini oluşturan Susuz ve dolayında diğer yüzeylendiği yerlere göre çatlakların açıklığının daha fazla olduğu dikkat çekmektedir.

Şekil 4.3 Polat kireçtaşlarında farklı kalınlıkta tabakalar ve karstlaşma oluşumu (Susuz köyü güneybatısı)

(26)

16

Polat Formasyonu Jura yaşlı olup, üzerine uyumsuzlukla Çataloluk Formasyonu gelmektedir. Polat Formasyonunun sığ şelf ortamında çökeldiği ifade edilmektedir (Özgül 1997).

Susuz Fay zonunun daha çok karstlaşmış olması ve önünde yer alan alüvyonun bariyer şeklinde durması Susuz kaynaklarının boşalmasını kolaylaştırmıştır (Şekil 4.11).

Susuz köyü civarında yer alan karstik kaynaklar nedeniyle, çalışma sahasında Polat Formasyonu’nun karstlaşabildiği en alt noktalardan biri olduğu tahmin edilmektedir. Bu hipotezi destekleyen, Susuz karstik kaynaklarının boşalım alanından alınan numunelerde, Polat Formasyonu’nun geçirimsiz tabanını oluşturan Seydişehir Formasyonu’na ait kırıntılı malzemelerin (çakıl ve kum boyutu) bulunmasıdır. Sedimanlarda ve beslenme bölgesinde yer alan jeolojik birimlerde petrografik kesitler yapılarak karşılaştırılmalı olarak değerlendirilmiştir (Çallı 2017, Çelik vd, 2018).

Şekil 4.4 Susuz köyü güneyi tabakalı kireçtaşları

(27)

17 4.5 Dipsiz Göl Ofiyoliti Birimleri

Tez sahasında Susuz Yayla ve Ağaçlı Tepe civarında gözlenen ofiyolitli birimler yaygın olarak, tez sahası dışında ve güneydoğusunda yer alan Dipsiz Göl civarında yaygın olup, ismini Dipsiz Gölden almaktadır (Özgül 1997). Ofiyolitli birimler; serpantinit, peridotit, bazik volkanit, az oranda karbonat kaya blokları ve kırıntılıları kapsamaktadır (Özgül 1997). Birim Maastrihtiyen yaşlı olup, yayılımı az olmasına rağmen bölgenin tektonik gelişiminde önemli bir role sahiptir. Dipsiz Göl ofiyolit melanjı bindirme yaptığı süre boyunca sığ denizel bir ortamda, üzerine Kampaniyen-Maastrihtyen yaşlı Çataloluk kireçtaşları (Gürer ve Aldanmaz 2002) çökelmeye devam etmiştir (Şekil 4.1, Şekil 4.11, EK 1).

4.6 Çataloluk Formasyonu

Çataloluk Formasyonu genellikle Susuz köyünün batısında, Susuz köyünün Susuz Yayla dolayında yer almaktadır (EK 1). Formasyonun yayılımı Polat Formasyonuna paralel, Madenli bölgesine doğru uzanmaktadır. Kireçtaşlarından oluşan formasyon ilk kez Özgül (1997) tarafından Çataloluk kireçtaşı olarak tanımlanmıştır. Kireçtaşları Alan vd. (2012) tarafından Çataloluk Formasyonu olarak tanımlanmıştır. Başlıca kireçtaşlarından oluşan birimin tabanında çakıltaşlarının olduğu ifade edilmektedir (Alan vd. 2012). Tez sahasında çakıltaşlarına rastlanmamıştır. Oldukça karstik olan bu birimler Geç Kretase yaşlı olanları grimsi renklerdedir. Birim üzerinde Susuz düdenleri çok yaygındır (Şekil 4.5). Ayrıca, lapya türü karstik oluşumlar kayaçların üzerinde oluklar şeklinde sıklıkla görülmektedir. Susuz Yayla civarında Paleosen yaşlı, formasyonun üst katmanlarında pembemsi renkte, sert, ince tabakalı ve karstik kireçtaşları yaygındır (EK 1, Şekil 4.6, Şekil 4.7).

Çataloluk Formasyonu Polat Formasyonu’nu uyumsuz olarak üzerlemektedir. Ayrıca, Orta Eosen yaşlı Çobanağacı Formasyonu tarafından uyumsuz olarak örtülmektedir (Şekil 4.10, Şekil 4.11). Formasyonun giderek derinleşen şelf ortamında çökeldiği belirtilmektedir (Özgül 1997).

(28)

18

Şekil 4.5 Çataloluk Formasyonu Geç Kretase kireçtaşlarında karstik oluşumlar (Madenli yolu yakını)

Şekil 4.6 Çataloluk Formasyonu Paleosen kireçtaşları (Susuz Yayla kuzeyi)

Şekil 4.7 Çataloluk Formasyonu kireçtaşları (Susuz Yayla yolu kenarı)

(29)

19 4.7 Çobanağacı Formasyonu

Formasyon, Susuz Yayla civarında sınırlı bir alanda yüzlek vermektedir (Şekil 4.1, Şekil 4.10, EK 1). Formasyon kireçtaşı ve kırıntılılardan oluşmaktadır (Şekil 4.8). Kırıntılı birimleri kumtaşı, ince çakıltaşı seviyeleri ve şeyler oluşturmaktadır. Birimler kahverengi, sarı ve boz renklerde, ince-orta tabakalıdır. Kırıntılı birimlerle kireçtaşlarının geçişli olduğu belirtilmektedir (Özgül 1997).

Şekil 4.8 Çobanağacı Formasyonunu oluşturan kumtaşı, çakıltaşı, kiltaşı ardalanması (Susuz Yayla mevkii)

4.8 Kuvaterner Birimleri

Susuz köyü doğusu ve Seydişehir güneyi Suğla Gölü genç sedimanları ile kaplıdır (Şekil 4.9). Çakıl, kum ve kilden oluşan sedimanlar incelemeye konu olan Susuz kaynaklarının doğu sınırını oluşturmaktadır (EK 1, Şekil 4.10, Şekil 4.11).

(30)

20

Şekil 4.9 Susuz köyü güneybatısından Suğla Gölü’ne bakış

Şekil 4.10 Gidengelmez Dağları ile Suğla Gölü arasında çizilen jeolojik enine kesit

Polat Formasyonu Polat Formasyonu

Kuvaterner Birimleri

(31)

21

Şekil 4.11 Gidengelmez Dağları ile Susuz Kaynakları arasında çizilen jeolojik enine kesit

(32)

22 5. HİDROLOJİ ÇALIŞMALARI

5.1 Yağış ve Sıcaklık

Tez sahası dolayında, çalışma alanına en yakın ve kot olarak da en yakın olan istasyon Seydişehir Meteoroloji İstasyonudur. Seydişehir Meteoroloji İstasyonu verilerine göre inceleme döneminde aylık toplam yağış ve ortalama sıcaklık verileri; Aralık 2014’te 160 mm ve 5°C, Ocak 2015’te 158 mm ve 1.1°C, Şubat 2015’te 145 mm ve 2.2°C, Mart 2015’te 126 mm ve 6.5°C, Nisan 2015’te ise 32.2 mm ve 8.9°C’dir. Yağışların aylara göre dağılımı farklılık göstermekle birlikte en fazla yağış 160 mm ile Aralık 2015’te düşmüştür (Çizelge 5.1 – Çizelge 5.3).

Çizelge 5.1 Aralık 2014 – Ocak 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi

Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C

3.12.2014 0 7.7 1.1.2015 68.2 3.9

4.12.2014 0 8.7 2.1.2015 2.8 2.5

5.12.2014 0 7.9 3.1.2015 0.2 2.3

6.12.2014 0 7.2 4.1.2015 0 0.3

7.12.2014 0 8.5 5.1.2015 13.2 3.8

8.12.2014 0 9.2 6.1.2015 34.4 -2.4

9.12.2014 0 7 7.1.2015 13.6 -5.7

10.12.2014 18.8 7 8.1.2015 0.4 -11

11.12.2014 0 7.2 9.1.2015 0 -15.5

12.12.2014 0.4 6 10.1.2015 0 -13.6

13.12.2014 45.4 4.8 11.1.2015 0 -6.4

14.12.2014 0.6 5.9 12.1.2015 0 0

15.12.2014 0 3.6 13.1.2015 2.4 4.3

16.12.2014 0 0.2 14.1.2015 0.4 2.7

17.12.2014 0 0.7 15.1.2015 0 2.5

18.12.2014 0 6.8 16.1.2015 0.6 3.1

19.12.2014 2.8 5.4 17.1.2015 0 2.6

20.12.2014 0 5.2 18.1.2015 0 0.6

21.12.2014 0 0.5 19.1.2015 0 1.6

22.12.2014 3.8 0.4 20.1.2015 0 3

23.12.2014 0 -0.8 21.1.2015 0 4.4

(33)

23

Çizelge 5.1 Aralık 2014 – Ocak 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi (devam)

Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C

24.12.2014 0 1.1 22.1.2015 0 4.4

25.12.2014 0 1.4 23.1.2015 0 4.9

26.12.2014 0 1.7 24.1.2015 0 6.5

27.12.2014 13.8 5.3 25.1.2015 9.8 6.6

28.12.2014 29.8 5.7 26.1.2015 0.2 6.7

29.12.2014 5.4 7.7 27.1.2015 0 3.8

30.12.2014 9.8 7.4 28.1.2015 10 3.7

31.12.2014 29.4 6.3 29.1.2015 0 3.5

ARALIK 2014 30.1.2015 0 4.5

Toplam yağış (mm) 160 31.1.2015 1.6 6.6

Ortalama sıcaklık °C 5 OCAK 2015

Toplam yağış (mm) 158 Ortalama sıcaklık °C 1.1 Çizelge 5.2 Şubat – Mart 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi

Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C

1.2.2015 5 8.1 1.3.2015 0.4 7

2.2.2015 0 8.2 2.3.2015 0.2 5.5

3.2.2015 11.6 6.5 3.3.2015 1.2 3.5

4.2.2015 10 3 4.3.2015 0.2 5.6

5.2.2015 0 5.6 5.3.2015 0 3.6

6.2.2015 0 6 6.3.2015 0 6.9

7.2.2015 0 9.1 7.3.2015 0 10

8.2.2015 0 4.9 8.3.2015 0 10.5

9.2.2015 6 4.4 9.3.2015 0 10.6

10.2.2015 20.6 0.4 10.3.2015 0 11.4

11.2.2015 41.4 -1.6 11.3.2015 0 11

12.2.2015 9.4 -1.2 12.3.2015 2 5.8

13.2.2015 0.2 0 13.3.2015 21.8 5.5

14.2.2015 0 1 14.3.2015 0 4.6

15.2.2015 1.4 1.8 15.3.2015 15.6 5.7

16.2.2015 1.2 2.1 16.3.2015 0 5.3

17.2.2015 0 -0.4 17.3.2015 0 3.3

18.2.2015 15.8 -7 18.3.2015 0 4.2

19.2.2015 3 -6.7 19.3.2015 3 3.4

20.2.2015 3 -3.5 20.3.2015 1.6 3.9

21.2.2015 0 -3 21.3.2015 6.2 -0.2

(34)

24

Çizelge 5.2 Şubat – Mart 2015 aylarının yağış ve sıcaklık verisi (devam)

Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C

22.2.2015 0 -5.7 22.3.2015 0.6 2.9

23.2.2015 0 0.5 23.3.2015 0 4.2

24.2.2015 1.8 2.9 24.3.2015 1 6.7

25.2.2015 9.8 4.7 25.3.2015 0.2 6.6

26.2.2015 1.4 7.4 26.3.2015 0 10.4

27.2.2015 0 7.6 27.3.2015 0 12.6

28.2.2015 3.4 7.8 28.3.2015 48.6 9.4

ŞUBAT 2015 29.3.2015 13.2 8.6

Toplam yağış (mm) 145 30.3.2015 10 7.6

Ortalama sıcaklık °C 2.2 31.3.2015 0.4 7.6

MART 2015

Toplam yağış (mm) 126 Ortalama sıcaklık °C 6.5 Çizelge 5.3 Nisan 2015 ayının yağış ve sıcaklık verisi

Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C Tarih Yağış (mm) Sıcaklık°C

1.4.2015 0 8 16.4.2015 0 10.3

2.4.2015 0 10.7 17.4.2015 0 12.3

3.4.2015 0 8 18.4.2015 0 13.3

4.4.2015 0 7.5 19.4.2015 0

5.4.2015 0 7.1 20.4.2015 0

6.4.2015 0 9.4 21.4.2015 5.6 10.1

7.4.2015 0 12.3 22.4.2015 1.4 3.8

8.4.2015 0 9.9 23.4.2015 2.4 1.3

9.4.2015 12.4 4.3 24.4.2015 0 5

10.4.2015 8 1.7 25.4.2015 0 8.8

11.4.2015 2.4 1.8 26.4.2015 0 10.9

12.4.2015 0 27.4.2015 0 12.1

13.4.2015 0 28.4.2015 0 15

14.4.2015 0 7.6 29.4.2015 0 18.1

15.4.2015 0 9.1 30.4.2015 0 15.1

Toplam yağış (mm) 32.2

Ortalama sıcaklık °C 8.9

Tez sahasında, Pınarbaşı Kaynağı’nın 3 Aralık 2014 - 27 Nisan 2015 arasında, anlık su seviye verileri yağışla karşılaştırıldığında, yağış pikleri ile seviye piklerinin aynı anda oluştuğu ve bire bir çakıştığı görülmekle birlikte yağış verilerinin kümülatif etkisinin

(35)

25

zamanla görüldüğü durumlar da olmaktadır. Grafikte; 28 Aralık 2014, 30 Aralık 2014, 6 Ocak 2015, 1 Şubat 2015 ve 10 Şubat 2015 yağışlarından hemen sonra-aynı gün içinde boşalım yüksekliği de artmıştır (Şekil 5.1). Ancak, 11 - 21 Şubat 2015 tarihlerinde yağan 75.4 mm'lik yağışın etkisi 25 Şubat 2015'te görülmeye başlamış ve 28 Şubat’ta maksimum pik elde edilmiştir. Görüldüğü gibi iki farklı durumla karşılaşılmıştır.

Yağışlarla birlikte boşalım yüksekliği/debinin artış göstermesi, kaynağın beslenme bölgesinde yer alan akifer rezervinin dolu olması ve yağış miktarının fazlalığı ile açıklanabilmektedir. Yağışlardan sonra 4 - 5 günlük su seviyesi değişimlerindeki gecikme ise yağış miktarının azlığı ve kaynak rezervinin boşalım kotunda olmaması ile açıklanmaktadır. 28 Mart 2015'te yağan yoğun yağışın olduğu ay içinde ölçüm cihazında meydana gelen kısa süreli ölçüm eksikliği nedeniyle olması gereken pik elde edilememiştir. Şekil 5.1’de görülen kırmızı eğrideki kopukluk bu nedenledir.

Şekil 5.1 Pınarbaşı kaynağı yağış – boşalım yüksekliği ilişkisi

Pınarbaşı Kaynağı boşalım yüksekliğine yağışla birlikte sıcaklık verilerinin eklenmesi, kaynak boşalımı üzerinde bölgeye düşen ve ölçülmeyen kar yağışlarının da etkili olduğunu ve ilave değerlendirmelerin yapılabileceğini göstermektedir (Şekil 5.2).

(36)

26

Şekil 5.2 Pınarbaşı kaynağı seviye – yağış – sıcaklık ilişkisi

Grafiğe (Şekil 5.2) göre; a) 2-12 Ocak 2015 tarihlerinde hava sıcaklığının sıfırın altında olması nedeniyle kaynağın çekilme eğrisi üzerinde kar erimesinden ziyade yağışın etkili olduğu ve 13 Ocak'ta çekilme eğrisi üzerinde yükselti oluşturduğu, b) 12 Ocak - 1 Şubat tarihleri arasında kayda değer yağış verisi olmamasına rağmen su seviyesinin 26 Ocak ve 2 Şubat'ta pikler oluşturması kar erimesiyle (hava sıcaklığı yaklaşık +5°C dolayındadır) ilişkilendirilebilecektir. c) 22 Şubat - 1 Mart 2015 tarihleri arasında sıcaklık artışı ile su seviyesi yükselmesi paralellik göstermekte olup, yağış + kar erimesi etkisi olabilecektir.

d) 13 Mart 2015 tarihinde meydana gelen su seviyesi artışının 5 - 6 gün önce hava sıcaklığının 5 - 12 derecelere (pozitif) yükselmesi ile kar erimesi sonucunda oluşabileceği anlaşılmaktadır (Şekil 5.2).

5.2 Tez Sahasının Su Noktaları

Tez sahasındaki su noktaları; kaynaklar, mağaralar ve düdenlerdir. Teze konu olan saha içerisinde yer alan Tınaztepe Mağara Sistemi ve Güvencin İni Mağarası (Susuz Güvercinlik Mağarası) 1981 yılında MTA Genel Müdürlüğü Karst ve Mağara Araştırmaları Birimi çalışanları tarafından incelenmiştir.

(37)

27 5.2.1 Kaynaklar

Susuz köyü civarındaki kaynaklar Pınarbaşı Kaynağı (SK1), Yağini Kaynağı (SK2a) ve Böğet Kaynağı (SK2b) olarak belirlenmiş olup, Susuz köyü ve kaynakların ilişkisi aşağıda sunulmuştur (Şekil 5.3).

Şekil 5.3 Susuz kaynaklarının konumları

Pınarbaşı Kaynağı (SK1):

Tez sahasında Susuz kaynaklarından Pınarbaşı kaynağı (SK1) boşalım noktalarından en fazla boşalım yapan ve en uzun süre boşalan kaynak olarak bilinmektedir (Şekil 5.4).

Dağın eteğinden, 1100 m kotundan, K45B doğrultulu normal fay kuşağından boşalmaktadır. Fay kuşağında kalın (yaklaşık 30 cm) kalsit dolguları ve fay breşleri tespit edilmiştir. Susuz köyünün hemen güneyinde yer alan kaynağın boşalım noktası ile Suğla Gölü arasında bir dere mevcuttur. Dere yatağının taşla örülmesi ve bakımının yapılmış olması, derede su akışının gerçekleştiğini göstermektedir. SK1 kaynak noktasında yaklaşık 4 m derinlikte, 4 m² ağız çapı olan kare kesitli, taş örme su alma yapısını oluşturan, kuyu - kaptaj yer almaktadır. Kaynak boşalımı bu kaptajdan ve çevresindeki fay kuşağından olmaktadır (Şekil 5.4).

(38)

28 Şekil 5.4 Pınarbaşı kaynağı (SK1) boşalım noktası

Şekil 5.5 Yağini (a) ve Böğet (b) kaynak noktaları

SK2 Kaynakları: SK1 kaynağı ile aynı hat üzerinde iki adet boşalım noktası daha bulunmaktadır. Bunlar Yağini Kaynağı (SK2a) ve Böğet Kaynağı (SK2b) olarak isimlendirilmiştir (Şekil 5.5) ve sırası ile 1109 m ve 1107 m kotlarından boşalmaktadırlar.

Aralarında yaklaşık 30 m mesafe olan bu kaynakların boşalım alanlarında da kum sedimanların çökeldiği belirlenmiştir. Yağini ve Böğet kaynakları Pınarbaşı Kaynağı’ndan farkı olarak, aynı dereye boşalım yapmaktadırlar.

SK2 kaynak noktası düşey şaft şeklinde karstik bir düden ağzıdır. Düdenin genişliği 1 m²’lik dairesel bir boşalım alanına sahiptir. Düdenin derinliği ile ilgili bir bilgi

a

b

(39)

29

bulunmamakla birlikte, beslenme bölgesindeki bir mağara sistemine bağlandığı tahmin edilmektedir.

Ancak, SK2 kaynaklarının dere yatağı düzensiz olup, SK1 kaynağının boşaldığı dereden farklı bir güzergahta yer almaktadır. Susuz köylülerinin ifadesine göre bu kaynaklar nadiren boşalım yapmakta ve boşalım miktarlarının dikkate değer olmadığı belirtilmiştir.

Bu gözlemler ve ipuçları değerlendirilerek, SK1 kaynağına yoğunlaşılmış ve ölçü noktası da bu doğrultuda yerleştirilmiştir. Tez dönemi içinde SK2 kaynaklarında boşalım tespit edilmemiştir. Ancak, bu kaynaklarda fırtına dönemlerinde kısmen, günlük de olsa boşalım olabileceği tahmin edilmektedir.

SK3 Kaynağı: Bu kaynak Susuz köyünden Seydişehir’e giden kara yolu üzerindedir.

SK3 kaynağından yalnızca su kimyası ve izotop amaçlı örnekleme yapılmıştır. Kaynakta debi ölçümü bulunmamaktadır.

KS1: Susuz köyü önündeki alüvyon içinde açılan bir kuyu noktasıdır. Kuyudan yalnızca su kimyası ve izotop amaçlı örnekleme yapılmıştır.

Tnz: Tınaztepe Mağara Sistemi’nin parçalarından biri olan Tınaztepe Dolini’ne akan dere üzerinden yalnızca su kimyası ve izotop amaçlı örnekleme yapılmıştır.

5.2.2 Tınaztepe Mağara Sistemi

Tınaztepe Mağara Sistemi, Orta Toroslar’da, Giden Gelmez Dağları’nda karstlaşmanın son derece yoğun olduğu bölgenin kenarında yer almaktadır. MTA tarafından Üst Seviye (1533 m), Orta Seviye (1500 m) ve Alt Seviye (?) olarak üç bölümde tanımlanmıştır.

Mağara sisteminin en alt katından akan suların Suğla Polyesi’nin kenarından karstik kaynaklar vasıtasıyla boşalım yaptığı tahmin edilmektedir.

Mağara sisteminin batısındaki fliş fasiyesi ile Suğla Polyesi arasındaki yeraltısuyu bağlantısının daha önce de var olduğu bilinmektedir. Bu bölgede bir zamanlar düzenli

(40)

30

vadi oluşumlarını gösteren çok sayıda karst vadisi bulunmaktadır (Güldalı ve Nazik 1984). Bunlar, Konya - Manavgat Yolu (D695) üzerinden ulaşılabilen Polat Formasyonu’na ait kireçtaşlarında oluşan karstik sistemlerdir (Şekil 5.6).

Kotu 1533 m olan Küçük Tınaztepe Mağarası iki ana koldan oluşmaktadır. Orta Seviye’de yatay uzunluğu 1015 m olarak ölçülen Büyük Tınaztepe Mağarası, 100 metreden daha kısa şekilde haritalanmış Çoban Yatağı Mağarası ve Koyun Yatağı Mağarası bulunmaktadır. Yüzey sularının toplanıp yutulduğu, kot olarak net bir şekilde belirlenemeyen seviyede ise Tınaztepe Dolini bulunmaktadır (Şekil 5.7).

Şekil 5.6 Tınaztepe Mağara Sistemi’nin uzaktan görüntüsü (MTA 1981)

5.2.3 Susuz Yayla Düdenleri

Susuz Yaylası, Pınarbaşı Kaynağı’nın 7 km güneyinde ve Konya - Manavgat Yolu’na çok yakın (200 m) bir lokasyonda yer almaktadır (Şekil 5.8). Düdenlerin kireçtaşlarının çatlak sistemleri içinde, formasyon dokanaklarındaki süreksizlik düzlemlerinde oluştuğu gözlenmiştir (Şekil 5.9 ve Şekil 5.10).

(41)

31

Şekil 5.7 Tınaztepe Dolini (solda) ve Büyük Tınaztepe Mağarası girişi (sağda)

Şekil 5.8 Susuz Yayla göletleri (resimdeki sarı renkli her iki gölet de suludur)

Şekil 5.9 Susuz Yayla göletinin yakından görünüşü

(42)

32

Şekil 5.10 Susuz Yayla batısındaki düden (kuru)

Susuz Yayla düdenlerinin olduğu bölge yaklaşık 1450 m kotundadır. Susuz Yayla’nın hemen güneyinden geçen Konya - Manavgat Yolu (D695) kotu ise 1495 metredir. İzotop verileriyle elde edilen, Pınarbaşı Kaynağı’nın beslenme yüksekliği yaklaşık 1490 m kotundadır.

Susuz Yayla’daki düdenlerden, karların erimesi ile suların kaybolduğu Muharrem Düdeni’nde ani enjeksiyon metodu ile yapılan izleme testinin ardından düdenin; Pınarbaşı kaynağı, Fası Boğazı ve Konya - Manavgat Yolu üzerinde bulunan ve ters faydan boşalan kaynakların İçerikışla ile ilişkili oldukları belirlenmiştir. Düden ile Pınarbaşı Kaynağı arasında hesaplanan yeraltısuyu akım hızı 1820 m/gün olarak bulunmuştur. Test esnasında Pınarbaşı Kaynağı, Fası Boğazı ve İçerikışla kaynağındaki en yüksek izleyici derişimi sırası ile; 0.231 ppb, 0.191 ppb ve 0.097 ppb’dir (Çelik vd, 2018).

5.2.4 Suğla Gölü kıyı düdenleri

Suğla Gölü’nün eski taşkın alanı sınırlarında, alüvyon ile kireçtaşları arasında muhtelif düdenler yer almaktadır. Bu düdenler Susuz köyü doğusunda, Çatmakaya'nın hemen kuzeyinde yer almaktadır (Şekil 5.11). Vadi ve kanal morfolojisinin graben ile kesiştiği

(43)

33

noktalar düden oluşumu için elverişli yerlerdir. Alüvyon dokanağında yer alan düdenlerin inceleme dönemi içinde kuru ve aktif olanların bulunduğu görülmüştür.

Şekil 5.11 Suğla Gölü kıyı düdenleri çizilen hatlar üzerinde yer almaktadırlar

5.2.5 Susuz Güvercinlik Mağarası ve Karstik Vadisi

Susuz Güvercinlik Mağarası, Susuz Köyü’nün güneybatısındadır. Susuz Yayla’ya giden dağ yolu ile ulaşım sağlanan karstik vadidedir. Mağaranın iki girişi bulunmaktadır (Şekil 5.12). Ana girişi karstik vadi tabanında yer almaktadır. İkinci giriş ise yine aynı vadide tabandan 37 m yukarıda; yamaçta gelişmiş derin ve genişçe açılmış bir dolin şeklindedir.

Bu giriş, kısmen erimelerle kısmen de çökme ile ana galeriye açılmış baca şeklindedir.

Girişinden sonuna kadar kondüit (mağara içerisinde kanallar boyu su akımını yönlendiren oluşum) morfolojisi sergilemektedir.

Düden

(44)

34

Speleologie Dergisi’nin 64. Sayısında bu mağaranın araştırma raporu yer almaktadır (Bakalowicz 1970). 1972 yılında M. Clarke ve M. Raimond tarafından haritası yapılmıştır. Susuz Mağarası, adının tersine oldukça sulu bir mağaradır. Yapılan boya testi ile Tınaztepe Dolini ile birleştiği tespit edilmiştir. Tınaztepe Dolini’nden giren sular mağaraya ulaşmakta ve mağara içinde akışına devam ederek mağaranın bugünkü giriş ağzından yaklaşık 70 - 80 m aşağısında bir çağlayan yapmakta ve 40 - 50 m sonra bir sifonla son bulmaktadır (https://magara.org/ 2018).

Şekil 5.12 Susuz Güvercinlik Mağarası’nın girişlerini gösterir çizim (MTA 1981)

Susuz Güvercinlik karst vadisi üzerinde 2-3 adet düden tespit edilmiştir (Şekil 5.13).

Susuz köyü sakinleri, yağışların fazla olduğu dönemlerde karst vadisinin taştığını ve Susuz köyü tarafına doğru boşalım yaptığını ifade etmişlerdir. Tez döneminde herhangi bir taşkın gözlenmemiştir.

(45)

35

Şekil 5.13 Susuz Güvercinlik karst vadisi ve üzerinde oluşan düdenler (Susuz Güvercinlik Mağarası’nın üst girişinden kuzeye, Suğla Gölü tarafına bakılmaktadır)

5.3 Pınarbaşı Kaynak Boşalımının Değerlendirilmesi

5.3.1 Anahtar eğri oluşturulması

Pınarbaşı Kaynağı Orta Toroslar’ın kuzey eteğinde yer almakta olup, derenin başlangıç noktasını oluşturmaktadır. Kaynağın boşalım miktarının ölçülebilmesi için, akış aşağısında, yaklaşık 200 m mansabında dere yatağı üzerinde yapılmış olan beton köprü noktası kaynağın debi ölçüm noktası olarak belirlenmiştir. Bu beton köprü üzerinde kulübe (depo olarak kullanılan) şeklinde bir yapı yer aldığından, üzerinden geçilen-araç ve/veya yaya tarafından kullanılan bir köprü değildir. Bu nedenle güvenli ve ideal ölçüm noktası olarak görülmektedir (Şekil 5.14, Şekil 5.15).

Düden Düden

(46)

36

Şekil 5.14 Anlık seviye ölçüm cihazı kurulum yerinde debi ölçümü (Çelik 2017)

Cihazın anlık su seviye ölçümlerinin başladığı zamandan itibaren 5 farklı zamanda arazide, farklı su seviyelerinin olduğu zamanda yerinde ACDP (Acustic Dopler Profiler) Yöntemi ile debi ölçümü yapılmıştır. Elde edilen debi değerleri ile su seviyesi eş zamanlı olacak şekilde milimetrik kağıt üzerine işlenmiş ve yüksek korelasyonda (R²=0.9991) aşağıdaki denklem elde edilmiştir.

Y = -2 × 10-6 X² + 0.024 X + 26.553 (1)

Su seviyesinin 30 cm’den fazla olması halinde doğrudan debi hesabı yapılabilmektedir.

Su seviyesi yüksekliğinin 30 cm’den az olması durumunda ise grafikteki 30 cm noktası ile grafiğin orijininin düz bir doğru ile birleştirilmesiyle, 0 - 30 cm arasındaki su seviyesi ölçümleri için debi verileri elde edilmiştir (Şekil 5.15).

(47)

37

Şekil 5.15 Pınarbaşı kaynağı ölçüm noktası anahtar eğrisi

5.3.2 Kaynak boşalım analizi

Pınarbaşı Kaynağı boşalımı için 3 Aralık 2014 tarihinde, tez çalışmasının başlaması ile kurulan cihaz ölçümlerine yıl boyu aralıksız devam edilmiş, çok kısa bir süre pil problemi yaşandığından sadece o dönemde veri alınamamıştır (EK 2, EK 3).

Tez sahasında yapılan debi ölçümleriyle elde edilen verilerin boşalım analizleri yapıldığında, farklı zaman dilimleri için alfa boşalım katsayısı hesaplanabilmiştir. Elde edilen boşalım katsayıları, zaman dilimleri ve bunlara karşılık gelen debiler ele alındığında kaynağın boşalım özelliklerinin ve akifer kayaçların geçirimlilik özelliklerinin daha iyi anlaşılması sağlanacaktır. Kaynak, ölçümü yapılan süre içinde, yaklaşık olarak yılın yaklaşık 7 ayı aktif, 5 ayı ise kurudur (EK 2). Boşalım katsayıları 1,039 ile 0,0319 gün-1 arasında değişmektedir (Çizelge 5.4). Kaynakta debinin yüksek

(48)

38

olduğu dönemlerde kanal akımı baskın akımları oluştururken, alfa katsayısı küçüldükçe karışık akım ve difüzyon akımı baskın hale gelmektedir (Şekil 5.16 - Şekil 5.24).

Boşalım grafikleri ele alındığında çarpıcı sonuçlar elde edilebilmektedir. Bunlardan, 12 Aralık 2014’de başlayan boşalım eğrisinden; 2 farklı boşalım doğrusu ele alındığında 3610 litrelik pikten itibaren gerçek rejimde boşalım miktarı, kaynak kotu üzerinde 1.16×106 m³’tür. Ocak ayının ilk gününden itibaren başlayan pikten itibaren 3 farklı boşalım doğrusu elde edilmiş olup, kaynağın boşalım kotu üzerindeki depolama gücü 2.63×106 m³ bulunmuştur. Ocak ayındaki bu boşalım kaynağın en fazla depolama gücüne ulaştığı zaman olmuştur. Yağışa bağlı olarak daha fazla su depolaması mümkün olabilecektir. Ancak 2015 yılı için elde edilen bu rakam geçerlidir. Hesaplamalarda kaynağın sifon prensibiyle çalışmadığı varsayılmıştır. Karstik arazilerde, sifon prensibiyle çalışan kaynaklarla kaynak kotu altındaki rezervden de boşalım olması söz konusudur. Haziran 2015 tarihinde kaynak boşalımı yine pik yapmış olup, bir günde kaynaktan boşalan su miktarı, gerçek rejimde 31.180 m³’tür.

Çizelge 5.4 Kaynağın boşalım katsayısı özellikleri Zaman Aralığı

(Gün) Debi Aralığı

(litre/saniye)

Boşalım Katsayısı

(gün-1)

Akım Rejimi 3 Aralık 2014 - 8 Aralık 2014

(6 gün) 1110 - 205 a = 0.56 Kanal - karışık

akım 12 Aralık 2014 - 26 Aralık 2014

(13 gün)

3610 - 205 a1 = 0.29

Karışık akım (kanal ve difüzyon) 205 - 122 a2 = 0.12 Difüzyon akım

1 Ocak 2015 - 12 Ocak 2015 (13 gün)

6920 - 3120 a1 = 0.79 Kanal baskın akım 3120 - 1770 a2 = 0.283

Karışık akım (kanal ve difüzyon) 1700 - 900 a3 = 0.0847 Difüzyon akım 14 Ocak 2015 - 24 Ocak 2015

(11 gün) 1080 - 510 a = 0.089 Difüzyon akım

(49)

39

Çizelge 5.4 Kaynağın boşalım katsayısı özellikleri (devam) Zaman Aralığı

(Gün) Debi Aralığı

(litre/saniye)

Boşalım Katsayısı

(gün-1)

Akım Rejimi 26 Ocak 2015 - 30 Ocak 2015

(5 gün) 1440 - 1110 a = 0.065 Difüzyon akım

04 Şubat 2015 - 23 Şubat 2015 (20 gün)

2330 - 1440 a1 = 0.28

Karışık akım (kanal ve difüzyon) 1310 - 410 a2 = 0.998 Kanal baskın

akım 1 Mart 2015 - 6 Mart 2015

(6 gün) 2600 - 1495 a = 0.124 Difüzyon akım

12 Mart 2015 - 22 Mart 2015

(11 gün) 1645 - 980 a = 0.067 Difüzyon akım

1 Nisan 2015 - 26 Mayıs 2015 (56 gün)

2055 - 200 a1 = 0.088 Difüzyon akım 200 - 64 a2 = 0.0358 Difüzyon akım

Şekil 5.16 3 – 8 Aralık 2014 boşalım grafiği

gün l/s

(50)

40

Şekil 5.17 12 – 26 Aralık 2014 boşalım grafiği

Şekil 5.18 1 – 12 Ocak 2015 boşalım grafiği

gün

gün l/s

l/s

(51)

41

Şekil 5.19 14 – 24 Ocak 2015 boşalım grafiği

Şekil 5.20 26 – 30 Ocak 2015 boşalım grafiği

gün

gün l/s

l/s

(52)

42

Şekil 5.21 1 – 6 Mart 2015 boşalım grafiği

Şekil 5.22 12 – 22 Mart 2015 boşalım grafiği

gün

gün l/s

l/s

(53)

43

Şekil 5.23 1 Nisan – 26 Mayıs 2015 boşalım grafiği

Şekil 5.24 6 Haziran – 23 Temmuz 2015 boşalım grafiği gün

gün l/s

l/s

Referanslar

Benzer Belgeler

Bu da ev- rende karmafl›k karbon bileflimlerinin çok daha fazla oldu¤unu, böyle olunca da en az›ndan gezegen yüzeylerinde var olan koflullarda silisyum temelli bi- yolojiler

• Düşünme, bilgileri hatırlama veya sorun çözmede güçlük yaşarsanız, daha az tetikte veya uyanık ya da düşük enerji ile çok uykulu hissederseniz

Karadağ formas- yonunun Bartlı ölçülü dikme kesitinde, diğer kesitlerde olduğu gibi egemen organik madde türü amorf olanlardır.. Bunların oranı % 70-85

Akşam üzeri sayıları 15-20 kişiyi bulan şirket çalışanları, tekrar gizlice ölçüm yapmak isteyince durumu gören köylüler tekrar toplanarak, çalışmayı bir kez

Büyükşehir Belediye Başkanı Melih Gökçek, CHP Ankara Milletvekili Zekeriya Akıncı’nın soru önergesine verdiği yan ıtta, "Ankara yazın susuz

Türkiye’nin de imzaladığı “Gıda ve Tarım İçin Bitki Genetik Kaynaklar ı Uluslararası Anlaşması” çiftçilerin kendi tohumlarını satmalarını teşvik ediyorsa da bu

Ankara’ya susuz bırakan Gökçek bazı mahallelere su dağıtımı yapmayınca mahalleli karar alarak Büyükşehir Belediyesinin özel bir şirkete sattığı bir tanker suya el

Natoyolu Caddesi’ni trafiğe kapatan Mamaklılar, “Susma, sustukça susuz kalırsın” diyerek hep bir ağızdan Melih Gökçek’i istifaya davet ettiler.. Ankara’n ın