Pınarbaşı Kaynağı beslenme alanı olarak tahmin edilen alanlardan toplanan kar örnekleri Konya yağışları doğrusu üzerinde çıkmaktadır. Konya yağışları Sayın ve Eyüpoğlu (2005) tarafından yapılan çalışmada “D = 8 × 18O + 16” denklemi ile ifade edilmiş olup, döteryum fazlası 16’dır (Şekil 8.1). İnceleme yapılan kaynaktan üç farklı dönemde yapılan örneklemeler Konya Meteorik Su Doğrusu (KMSD) üzerine düşmektedir.
Diyagram üzerinde gösterilen Doğu Akdeniz Meteorik Su Doğrusu (D = 8 × 18O + 22) görüldüğü gibi lokal olarak çalışmanın olduğu yeri temsil etmemektedir. Bunun anlamı,
59
Konya’nın da bulunduğu bölgesel ölçeğin içerisinde kendine özgü iklim ve topografyaya sahip olduğunu göstermektedir (Schoetterer vd. 1996).
Şekil 8.1 Doğu Akdeniz Meteorik Su Doğrusu ve Konya Meteorik Su Doğrusu
Şekil 8.2 Oksijen – 18 ve kot ilişkisi
60
Kar örneklerinden yapılan oksijen-18 izotop analizleri ve yüksekliğe bağlı elde edilen denkleme göre her 100 metrelik yükseklik artışında oksijen-18 değeri ‰3.45 oranında azalmaktadır (Şekil 8.2). Numune sayısı arttırılarak bu denklemin yeniden oluşturulması daha sağlıklı olacaktır.
Çizelge 8.2 Çalışma alanındaki iki örneğe ait trityum analiz değerleri
Örnek Kodu İlksel ÖEİ 1.Damıtma Sonrası ÖEİ Elektrolizde kullanılan hacim (cm³) Zenginleştirme Oranı ÖrnekNet Sayım Sonucu (cpm) Örnekleme Tarihindeki Trityum Oranı (TU) Toplam Analiz Hatası (+/- 1 sigma)
SK-1 (15.01.2015) 399 26 249.34 9.52 0.59 5.35 0.46
Kar-2 246 15.5 248.98 9.82 0.62 5.45 0.45
61 9. KİRLİLİK ÇALIŞMALARI
Kirlilik çalışmaları kapsamında su örneklerinde üç farklı dönemde azot bileşikleri ve iz elementler analiz edilmiştir (Çizelge 9.1). Azot bileşiklerinden NO3- değeri kaynaklarda 1.76 ile 2.89 mg/l arasında değişmektedir. Diğer azot bileşiklerinin konsantrasyonları ise daha düşüktür.
*Sınıf 2 sular Tip 2 (içme ve kullanma suları) (TS266, 2005)
62
TS - 266 (2005) dikkate alındığında mevcut nitrat ve nitrit verilerinin yeraltı suyu geçiş yollarındaki kanal ve mağara sistemlerindeki yarasa gübreleri (guano) ile ve/veya organik maddelerden kaynaklanabileceği düşünülmektedir. İz elementlerden kurşun (Pb) değerleri Pınarbaşı Kaynağı’nda (SK1) Şubat ve Mart 2015 tarihlerinde TS - 266 (2005) içme ve kullanma suyu standardının üzerinde bulunmuştur. Sulardaki kurşun kirliliğinin Konya-Manavgat karayolundan (D695) kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. SK1 kaynağının beslenme yüksekliğinin yaklaşık 1490 metre olması, yol kotunun Susuz Yayla'nın hemen üzerinde 1495 metre civarında olması bu hipotezi doğrulamaktadır. İz elementlerden Alüminyum ve Demir değerleri suda TS-266 standardı limit değerlerine çok yakındır. Mortaş boksit yatağı kayaçlarında ölçülen verilerde Al ve Fe değerleri, sırasıyla %57 ve %16 oranındadır (Çizelge 9.2). Ayrıca, kaynağın beslenme bölgesinde karstik kireçtaşlarının ayrışma ürünleri içerisinde kırmızı toprakların yaygın olması, Demir ve Alüminyum için kaynak oluşturabilecektir. Yani, Demir ve Alüminyumun kaynağının karstik kireçtaşları olabileceği gibi, boksit madeni de olabilecektir. Tez kapsamında mobil elementlerden Demir ve Alüminyum iyonlarının orijinini kesin olarak ifade etmek yanıltıcı olacaktır.
Çizelge 9.2 Madenli (Mortaş) boksit yatağından alınan numunelerin ana oksit (%) ve iz element (ppm) içerikleri (MT 1 - 5 numune numaraları) (Erkan 1995)
MT1 MT2 MT3 MT4 MT5
63 10. SONUÇLAR ve ÖNERİLER
Tez çalışmasında elde edilen sonuçlar aşağıda özetlenmiştir.
Pınarbaşı Kaynağının anlık olarak incelendiği bir yıllık süreçte, kaynak yaklaşık 7 ay aktif olarak boşalım yapmakta, 5 ay ise kurudur. Bu nedenle mevsimlik bir kaynak olarak tanımlanmıştır. Kaynağın aktif olduğu dönemlerde kuruyup kurumaması doğrudan yağışla ilişkilidir. Kaynağın maksimum veriminin yaklaşık olarak 7 m³/s’ye kadar ulaştığı tespit edilmiştir.
Pınarbaşı Kaynağı (SK1), Yağini Kaynağı (SK2a) ve Böğet Kaynağı (SK 2b) Susuz normal fayından boşalan mevsimlik karstik kaynaklardır. SK1’in yanında SK2a ve SK2b kaynaklarında da bundan sonraki çalışmalarda kalite ve miktar ölçümleri yapılması önerilmektedir.
Pınarbaşı Kaynağında baskın olarak kanal akımın gerçekleştiği, ince çatlak ve gözenek (matriks) akımının ise oldukça az olduğu tahmin edilmektedir.
Tez sahasındaki litolojik birimler geçirimlilik özelliklerine göre üç gruba ayrılmışlardır.
Geçirimli birimler; Polat Formasyonu ve Çataloluk Formasyonu olup, Susuz kaynaklarının genellikle bu formasyonlardan beslendiği tahmin edilmektedir. Tez sahasında olmasına rağmen, Pınarbaşı Kaynağını doğrudan ilgilendirmeyen Çaltepe Formasyonu da geçirimli ve derin yeraltı rezervuarı oluşturabilecek özelliktedir.
Yarı Geçirimli birimler; Dipsiz Göl Ofiyoliti ve Çobanağacı Formasyonu’dur. Bu formasyonların Susuz kaynaklarının boşalımında sınırlı etkiye sahip olabilecekleri tahmin edilmektedir.
Geçirimsiz birimler; Seydişehir Formasyonu Susuz kaynaklarının geçirimsiz tabanını oluşturmaktadır. Tez sahasında yer alan Hamzalar Formasyonu da geçirimsiz olup, derin Çaltepe Formasyonu akiferinin geçirimsiz tabanını oluşturabilir.
64
Susuz kaynakları Ca-HCO3 ve Ca-Mg-HCO3 su tiplerinde olup, genellikle Polat Formasyonu kireçtaşlarından, Dipsiz Göl Ofiyolitlerinden ve dolomitik kireçtaşlarından beslendiği değerlendirilmiştir. Mineralojik çalışmalarla bu kanı güçlendirilecektir.
Pınarbaşı Kaynağının beslenme yüksekliği 1490 m dolayında olup, Susuz Yayla ve civarına karşılık gelmektedir. Bununla beraber Susuz Yayla civarında düdenler bulunmaktadır. Beslenme alanının sınırlarının belirlenebilmesi için ilave hidrojeolojik ve izleme çalışmalarına ihtiyaç duyulmaktadır.
Pınarbaşı kaynağı Konya-Manavgat karayolu (D695) trafiğinden kaynaklı kurşun kirliliğine maruz kalmaktadır. Kaynağın suda askı madde içermesi ve kurşun içeriği nedeniyle, TS266 (2005)’ya göre içme suyu olarak kullanılmaması önerilmektedir
Susuz kaynaklarının Madenli boksit yatakları ile bağlantılı olup olmadığı eldeki verilere göre kesin olarak belirlenememesine rağmen hidrojeolojik sistemin içinde yer aldıkları tahmin edilmektedir.
Pınarbaşı Kaynağının beslenme bölgesine düşen yağışlar, kaynağın aynı gün içinde debisini artırabildiği gibi birkaç günlük gecikme ile de etkiyebilmektedir. Kaynağın çekilme eğrisinin uzadığı dönemlerdeki yağışlar kaynak debisini birkaç günlük gecikme ile etkilemektedir. Rezervin dolu olduğu dönemlerde yağan yağışlar ise gün içinde kaynağın debisi üzerinde etkili olmaktadır.
Pınarbaşı kaynağının yağış-boşalım ilişkisi, jeomorfolojik ve jeolojik çalışmalar ve mağara içi çalışmalar Polat Formasyonu kayaçlarındaki karstlaşmanın ileri aşamada olduğunu göstermektedir.
Çalışma sahasında karstik topografya oldukça yaygındır. Sadece tez alanında değil, Orta Torosların da en büyük karstik sistemlerinden olan Tınaztepe Mağara Sistemi ve Susuz Güvercinlik Mağarası yüksek derece karstlaşabilir kireçtaşından oluşan Polat Formasyonu içinde meydana gelmişlerdir.
65 KAYNAKLAR
Alan, İ, Şahin, Ş., Elibol, H., Altun, İ., Keskin, H., Bakırhan, B., Balcı, V., Böke, N., Esirtgen, T., Kop, A. ve Hanilçi, N. 2012. “Orta Torosların jeodinamik evrimi:
Hadim-Taşkent (Konya)-Ayrancı (Karaman) Yöresi”. MTA Jeoloji Etütleri Dairesi, Ankara.
Anonim. 2018. Web Sitesi: https://magara.org/ (https://magara.org/cave/susuz/) Erişim Tarihi: 21.01.2020
Aydın, H. ve Ekmekçi, M. 2005. Sızır (Gemerek-Sivas) kaynakları akiferinin hidrojeolojik ve hidrokimyasal özellikleri. Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi 26(2): 15-32.
Bakalowicz, M. 1970. Hydrodinamique karstique: Etüde du bassin d’alimentatin de la Manavgat (Taurus Occidental, Turquie). These Presentee a la Pakulte des Science de Paris.
Bayram, A. F. 1992. Seydişehir ve Kaşaklı Sıcaksu Kaynaklarının Hidrojeoloji İncelemesi. Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Sayfa 70, Konya.
Blumenthal, M. M. 1944. Bozkır Güneyinde Toros Sıradağlarının Serisi Ve Yapısı.
İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, Seri B, IX, 2 95-125.
Blumenthal, M. M. 1947. Seydişehir-Beyşehir Hinterlandındaki Toros Dağlarının Jeolojisi. Maden Tetkik Arama Enstitüsü Yayını, Seri D, No 2, 242.
Bonacci, O. 2001. Monthly and annual effective infiltration coefficients in Dinaric karst:
example of the Gradole karst spring catchment. Hydrological Sciences-Journal-des Sciences Hydrologiques, 46 (2), 287-299.
Çallı, S. S., 2017. Pınarbaşı Karst Kaynağının (Seydişehir, Konya) Hidrograf-Kemograf Analizleriyle İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi (basılmamış), Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, 135 Ankara.
Çallı, S. S., Arslan, Ş., Karakaş, Z. S. and Çelik, M. 2017. An Approach to Identify Karstifiction Basement: Analyses of Spring Sediments Mineralogy., GSA Annual Meeting in Seattle, Washington, USA. Paper No. 57-11.
Çallı, S. S. ve Çelik, M. 2018. Pınarbaşı Kaynağı (Seydişehir - Konya) Boşalımının Çekilme Eğrisi Analizleri ile İncelenmesi HİDRO’2018: Ulusal Hidrojeoloji ve Su Kaynakları Sempozyumu, 27-29 Eylül 2018, s.10 HÜ-UKAM, Ankara.
66
Çelik, M., Deneri, A. H. and Çallı, S. S. 2015. Analysis of Pınarbaşı Estavelle Discharge, Central Taurus Belt, Seydişehir, Turkey. AQUA2015, 42nd. IAH Congress, 14-19 September, Abstract Book, Rome.
Çelik, M. 2017. Karstik kaynakların ani boşalım ölçümleri ile kaynak sularının değerlendirilmesi, Susuz kaynakları, Seydişehir, Türkiye. Tübitak 1002 projesi, 114Y709, s.65 (yayımlanmamış).
Çelik M., Çallı S.S., Karakaş Z. S., Arslan Ş. ve Çelik M., 2018. Pınarbaşı Karst Kaynağı Beslenme ve Boşalım İlişkilerinin Hidrojeokimyasal ve Mineralojik İncelemesi.
Ankara Üniversitesi, BAP.
Çetin, A. 1997. Çaltepe (Seydişehir-Konya) Dolomitlerinin Oluşumu ve Petrografisi.
Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, 46, Konya.
Dean, W. T. and Monod, O. 1970. The lower Paleozoic stratigraphy and faunas of the Taurus Mountains near Beyşehir, Turkey. 1. Stratigraphy, Bull. Brit. Mus. Nat.
Hist. (geol), 19, 8, 411, England.
Desmarais, K. and Rojstaczer, S. 2002. Inferring source waters from measurements of carbonate spring response to storms. Journal of Hydrology, 260: 118-134.
Doğan, U. ve Koçyiğit, A. 2018. Morphotectonic evolution of Maviboğaz canyon and Suğla polje, SW central Anatolia, Turkey. Geomorphology 306, 13-27.
Erkan, A. N. 1995. Seydişehir-Akseki Yöresi Boksitlerinin Mineralojik-Kimyasal Özelliklerinin İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, 88, Konya.
Fiorillo, F., Revellino P. and Ventafridda G. 2012. Karst aquifer drainage during dry periods. Journal of Cave and Karst Studies. 74(2):148–156.
Goldscheider, N. ve Drew, D. 2007. Methods in Karst Hydrogeology. Taylor & Francis Group, 264, Wallingford.
Güldalı, N. und Nazik, L. 1984. Das Tinaz-Tepe-Höhlensystem und die Geomorphologie seiner Umgebung (Türkei). Leicht verandert erschienen in “Jeomorfoloji Dergisi”, No. 12, p. 107-114, Ankara.
Gürer, Ö. F. and Aldanmaz, E. 2002. Origin of the Upper Cretaeous – Terriary sedimantary basins within the Tauride – Anatolide platform in Turkey. Geol. Mag.
139 (2): 191 – 197.
Hir, J. and Özbek, O. 1994. Review Of Karst Research In Western Taurus (Turkey). Folia Historico Naturalia Musei Matraensis, 19: 7-21.
67
Karadağ, M., M. 1987. Seydişehir bölgesi boksitlerinin jeolojik, petrografik ve jenetik incelemesi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 265, Konya.
Karakaş, Z. S., Çallı, S. S., Arslan, Ş. and Çelik, M., 2017. An Example of a Mineralogical Study in a Karst Aquifer System, Seydişehir, Konya, Turkey. 17th National Clay Symposium, Sıtkı Koçman University, Muğla, Turkey, Oral Presentation.
Karanjac. and J., Günay, G. 1980. Dumanlı Spring, Turkey-The largest karstic spring in the world? Journal of Hydrology, 45, 219-231.
Massei, N., Lacroix, M., Wang, H. Q., Mahler, B. J. and Dupont, J. P. 2002. Transport of suspended solids from a karstic to an alluvial aquifer: the role of the karst/alluvium interface. Journal of Hydrology 260: 88-101.
MTA 1981 ve 1982. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Güvercinlik I, Güvercinlik II, Ferzene, Susuz Güvercinlik, Fasih, Tınaz Tepe, Arpalık I ve Arpalık II (Seydişehir-KONYA) Mağaraları Araştırma Raporu, Ankara.
MTA 1982. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Arşiv No: 39000/1, Seydişehir Güneyinin Jeoloji ve Jeomorfoloji Haritası, Ankara (1992)
MTA 1993. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, 1/100.000 ölçekli N28 Konya paftası jeoloji haritası, Ankara (1993).
MTA 2009. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Boynuzcu ve Kovanlık (Seydişehir-KONYA), Sultanpınarı (Bozkır-KONYA), Suçıktı (Hadim-KONYA) ve Kayaönü (Ermenek-KARAMAN) Mağaraları Araştırma Raporu, 44 s., Ankara.
Özgül, N. 1976. Torosların bazı temel jeoloji özellikleri. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 19: 5-78.
Özgül, N. 1997. Bozkır-Hadim-Taşkent (Orta Toroslar'ın kuzey kesimi) dolayında yer alan tektono-stratigrafik birliklerin stratigrafisi. MTA Dergisi, 119, 113-174.
Piper, A. M. 1944. “A graphical procedure in the geochemical interpretation of water analysis”. Transactions. American Geophysical Union 25, 914–928.
Reed, T. M., McFarland, J. T., Fryar, A. E., Fogle A. W. and Taraba, J. L. 2010. Sediment discharges during storm flow from proximal, urban and rural karst springs, central Kentucky, USA. Journal of Hydrology 383: 280-290.
Salvati, R. ve Sasowsky, I. D. 2002. Development of collapse sinkholes in areas of groundwater discharge. Journal of Hydrology, 264, 1-11.
68
Sayın, M. ve Eyüpoğlu, S. Ö. 2005. Türkiye’deki Yağışların Kararlı İzotop İçeriklerini Kullanarak Yerel Meteorik Doğruların Belirlenmesi, 2.Ulusal Hidrolojide İzotop Tekniklerinin Kullanılması Sempozyumu, 26-30 Eylül, Bildiri Özetleri Kitabı, 323-344, İzmir.
Schoeller, H. 1977. “Geochemistry of groundwater. An international guide for research and practice”. UNESCO, 15, 1-18.
Schotterer, U., Oldfield, F. and Fröhlich, K “Global Network for Isotopes in Precipation”, IAEA – WMO, Bern – Switzerland, 1996.
TS266, Türk Standartları, TS 266 Nisan 2005, “Sular-İnsani Tüketim Amaçlı sular”. Türk Standartları Enstitüsü, Ankara.
Ulmer, P and Trommsdorff, V., 1995. Serpantine stability to mantle depth and subduction related magmatism: Science, v. 268, p. 858-861.
UNDP, 1983. “Strengtening DSİ Groundwater Investigative Capability”, Phase II.
DP/UN/TUR-77-015/1 Nolu Technical Report Karst Waters of Southern Turkey, p. 96, New York.
69 EKLER
EK 1 Tez sahası jeoloji haritası (MTA, 1993’ten değiştirilerek alınmıştır)