Hayvan Yetiştiriciliği Temel
Bilgileri
Zootekni;
• Çiftlik hayvanlarından daha fazla verim elde etmek ve verimli ve karlı bir
hayvancılık yapmak için gerekli olan
hayvan yetiştiriciliği ile ilgili (çoğaltma , bakım, ıslah) yeni bilgiler ve teknikler geliştirmeye çalışan bilim alanıdır.
Bu amaçla;
Çiftlik hayvanlarının;
morfolojik ve fizyolojik özelliklerini, verimlerini
verimlerinin genetik düzeylerini verimleri geliştirme yollarını
bakım ve yetiştirme esaslarını inceler.
• Zootekninin temel gayesi, hayvansal ürün elde etmek ve bu amaçla hayvan yetiştiriciliği
yapmaktır. Bunun için de en verimli hayvanı en kolay şekilde ve en ucuza yetiştirmek önem
taşımaktadır.
• Karlı bir hayvan yetiştiriciliği için hem yüksek verimli hayvanlara sahip olmak ve onlara en uygun bakım-besleme sağlayarak onlardan yüksek verim elde etmek hem de elde edilen ürünleri en iyi şekilde değerlendirmek gerekir.
Karakter
Canlıların morfolojik ve fizyolojik
özelliklerinden herbirine karakter denir.
Morfolojik Karakterler
Canlının dış yapısında görülebilen (anatomik yapılış, renk, boynuz ve kuyruk şekli vb),
genellikle çevre faktörlerinden etkilenmeyen, özelliklerdir. Genelde kalitatif özellikleri kapsar.
Bu grup karakterlerde;
-ırklar içindeki bireyler benzer (bu karakterler bakımından ırklar içindeki bireylerin
genotipleri benzer olduğu için) -ırklar arası farklar büyüktür.
Bu grup karakterler,türlerin birbirinden ayırt edilmesinde büyük önem taşır.
Fizyolojik Karakterler
Fizyolojik faaliyetlerle beliren, genellikle verimler şeklinde ortaya çıkan ve çevre faktörlerinden etkilenen özelliklerdir. Genelde kantitatif özellikleri kapsar.
Bu grup karakterlerde;
-ırklar içindeki bireyler benzemez, -ırklar arası farklar büyüktür.
Ancak ırklar arası farklar, ırklar içindeki farklardan daha fazladır. Bu grup karakterler bakımından bir ırk içindeki bireylerin benzer olması için genetik yapılarının benzer olması ve çevre faktörlerinden aynı şekilde etkilenmeleri gerekir.
Karakterlerin morfolojik ve fizyolojik olarak incelenmesi tür, ırk vb grupların tanımlanmasında ve birbirinden ayırt edilmesinde önem taşır.
Evcil Hayvanın Tarihçesi
Evciltme
• Evciltme, çeşitli verimlerinden ve
hizmetlerinden yararlanmak üzere yabani hayvanların insana alıştırılması ve insan kontrolünde çoğaltılmasıdır .
• Evciltme kavramı çeşitli anlamları kapsadığı için anlamların hiçbiri tek başına evciltmeyi anlatmaya yeterli değildir.
Evcil hayvan,
• Ürünleri ve hizmetleri ile insana fayda sağlayan, insan çevresinde yaşayan,
yabani formlarına göre davranış biçimleri değiştirilmiş ve insan kontrolünde
yetiştirilebilen hayvandır.
Evciltme Yerleri
• Evciltme olayı çeşitli zamanlarda ve farklı yerlerde meydana gelmiştir.
• Evcil hayvanların çoğu Asya'da evciltilmiştir.
• İlk evciltme yeri Güneybatı Asya’dır.
Evciltme Yöntemleri
• Evciltmede etkili olan faktörler ; kutsal hayvanları yetiştirme isteği, dini amaçlarla kurban edilecek hayvan elde etme düşüncesi, besin kaynağı ve güç aracı olarak kullanma arzusu gibi
hususlardır.
• Evciltmenin ilk defa dini duygularla (kutsal saydıkları hayvanlara sahip olmak veya
inandıkları tanrılara kurban vermek) başlatıldığı sanılmaktadır.
• Muhtemelen bu amaçla yabani hayvanları
yakalayıp yanlarında barındırmaya başlamışlar ve böylece evciltme olayı başlamıştır.
• Hayvan türleri psikolojik olarak insana
alıştırılabilen ve alıştırılamayan olarak iki gruba ayrılır.
• Evciltme insana alıştırılabilen hayvan türlerinde başarılmış ve evciltilmede iki yöntem
uygulanmıştır.
a- çok genç yaşta alınıp insan yanında bakılıp beslenme. Yabani hayvanların yavrularının çok küçük yaşlarda yakalanarak insanlar tarafından bakılıp beslenmesi ve bunların insana
alıştırılması evciltmede önemli rol oynamıştır.
•
b- aç bırakma
• Evciltmenin ilk aşaması olan "insana yakınlaştırma"
bazen zora başvurmadan kolayca olmuştur. İnsana alıştırılabilen yabani hayvanlar yiyecek imkanları
azalınca beslenmek için insan barınakları civarına
gelmişler, böylece insanlarla irtibat kurmuşlar, insana yakınlaşmış ve alışmışlardır.
• Bu durum evciltmede önemli rol oynamıştır.
• Köpeğin evciltilmesinde bu durumun büyük rolü
olmuştur. Köpeklerin insana yaklaşma özelliği, onların daha kolay evciltilmesine imkan vermiştir.
Evciltmenin Etkileri
Evcil hayvanlar, evciltildikten itibaren çevre şartları ve
insan etkisi ile, önemli düzeylerde morfolojik,
fizyolojik ve
psikolojik değişikliklere uğramışlardır.
Tür
• Bir hayvan grubunun tür olarak kabul edilebilmesi için grubu teşkil eden
bireylerin diğer grupların bireylerinden
farklı olduğunu gösteren ortak karakterlere sahip olması ve gruptaki bireyler
birleştiklerinde dölverme yeteneğinde (fertil) döller verebilmesi gerekir.
• Türler belirgin olan morfolojik ve fizyolojik karakterleri ile birbirinden ayrılırlar.
• Kalıtsal nitelikli ortak karakterlere sahip olan ve birleştiklerinde döl verme
yeteneğinde (fertil) döller elde edilen
bireylerin oluşturduğu gruplara tür denir.
• At, eşek, sığır, manda, koyun, keçi, köpek, kedi, tavuk vb. hayvan grupları tür için
örnek gösterilebilir.
• Zoolojik sınıflandırmada tür, en fazla karakter bakımından benzer olan bireylerin oluşturduğu gruptur ve
• zoolojide hayvanlar türe kadar gruplandırılır.
• Türlerin daha küçük gruplara ayrılması yoluna gidilmez. Dolayısıyla tür zoolojide son
basamaktır.
• Zooteknide ise tür başlangıçtır. Zootekni, konusu içine giren hayvan türlerini ırk denilen alt
gruplara ayırır ve onlar üzerinde çalışır.
Hibridasyon
• Türler arasında yapılan birleştirmelere hibridasyon, elde edilen döllere de hibrit (bastard) denir.
• Erkek hibritlerin meydana getirdikleri
spermatozoitler, yaşama gücünden yoksundur.
• Dişi hibritler kendilerini meydana getiren türlerin erkekleri ile birleştirilirse döllenme meydana
gelebilir, fakat şekillenen embriyolar çoğunlukla atılır. Doğanlar ise genelde yaşama gücünden yoksundur.
• Hibridasyonla döl alınan türler kromozom sayısı ve yapıları bakımından benzer
değilse, elde edilen döller (hibritler) de genelde üreme yeteneği yoktur.
• Kromozom sayısı ve yapıları benzer ise yavru elde edilir. Ancak elde edilen
hibritlerin erkekleri genelde kısır,
dişilerinde üreme kabiliyeti sınırlıdır.
Equidae türlerinin hibritleri
• At türü ile eşek türü arasındaki birleştirmeden katır ve bardo olmak üzere iki tip hibrit elde edilir.
• Erkek eşek ile kısrak birleşmesinden katır (ester), erkek at ile dişi eşek birleşmesinden bardo elde edilir.
• Her iki tip hibritin erkeklerinde canlı spermatozoit meydana gelmez.
• Dişilerinde ise yumurtanın meydana gelmesinde önemli aksaklıklar oluşur.
• Bunun nedeni at ve eşeğin kromozomlarının sayı ve yapı bakımından farklı olmasıdır. Atta 31 çift, eşekte ise 30 çift otozomal kromozom vardır.
• Zebranın at ve eşek türü ile birleştirilmesinden zebroit denilen hibrit elde edilmektedir.
• Zebroitlerin erkekleri kısır oldukları, dişilerinin ise ebeveyn türlerinin erkekleri ile birleştirildiklerinde döl verdikleri bildirilmektedir.
• Zebroitlerin donu zebraya benzer fakat çubukluluk durumu daha az belirgindir.
Bu hibritler;
dayanıklı hayvanlardır. Katır tarım işlerinde
özellikle dağlık bölgelerde kullanmaya elverişli, kanaatkar ve yaşama gücü yüksek bir hibrittir.
Katırın dayanıklı ve yaşama gücünün yüksek olması farklı genetik yapıların birleştirilmesi ile yavrularda görülen hibrit azmanlığı ile
ilgilidir.
Ancak katırlar inatçı ve sert mizaçlı oldukları için kullanımı zordur. Soğuk ve nemli şartlar katır yetiştirilmesine elverişli değildir.
Bovidae türlerinin hibritleri;
• Sığır ile zebu arasındaki birleştirmeden döl alınabilmektedir.
• Elde edilen erkek ve dişi döller normal üreme yeteneğine sahiptir.
• Zebular sıcak ve kurak iklim şartlarına ve
hastalıklara dayanıklıdır. Bu özelliklerin önemli olduğu bölgelerde zebular ile çeşitli sığır ırkları arasında birleştirmeler yapılarak dayanıklı ve verim gücü iyi yeni tipler elde edilmektedir.
• ABD’de zebu (Brahman) ların Shorthorn, Angus, Hereford, Charolais sığır ırkları ile birleştirilmesi ile sırası ile Santa Getrudis, Brangus, Braford ve Charbray adı verilen tipler elde edilmiştir.
• Zebu, Hereford ve Shorthorn birleştirmesi ile Beefmaster denen etçi sığır elde
edilmiştir.
• Sığır ile Yak, Gayal ve Banteng arasındaki birleştirmelerden döl alınabilmektedir.
• Elde edilen hibritlerin erkekleri kısır, dişileri ise fertildir.
• Erkek sığır ile dişi bizon ve sığır ile manda birleştirmesinden döl alınamadığı bildirilmiştir.
• Erkek bizon ile dişi sığır birleştirmesinden döl
alınabilmekte ve elde edilen erkek hibritler kısır, dişi hibritler fertil olmaktadır. Dişi hibritler erkek bizonla
birleştirildiğinde cattalo adı verilen hibrit oluşmaktadır. Bu hibritlerin çevre şartlarına çok dayanıklı olduğu
bildirilmiştir
Ovinae Türlerinin Hibritleri;
• Koyun ile keçi türleri benzerlik gösterse de aralarında önemli genetik farklar vardır.
• Koyunun kromozom sayısı 27 çift, keçininki ise 30 çifttir.
• Bu genetik farklılık nedeniyle 2 türün birleşmesi ile genelde döllenme meydana gelmemekte,
döllenme meydana gelse bile embriyo gelişmenin başında ölmektedir
Irk
• Bir tür içindeki hayvanlar birçok temel karakter bakımından birbirlerine benzer, bazı karakterler bakımından benzer değildir.
• Böylece türler içinde bazı karakterler
bakımından benzer gruplar olduğu görülür.
• Bir tür içinde ortak karakterlere sahip olan ve bu karakterlerini kalıtım yolu ile yavrularına geçiren hayvan gruplarına ırk denir.
• At türü içinde Arap atı, Haflinger, İngiliz atı, Nonius atı, ....;
• sığır türü içinde Holştayn, Jersey, Yerli Kara,...;
• koyun türü içinde Merinos, İvesi, Akkaraman… ;
• keçi türü içinde Ankara keçisi, Maltız, Saanen,.;
• tavuk türü içinde Leghorn, Denizli, Gerze… gibi ırklar vardır.
• Evcil hayvan türleri genelde kolayca birbirinden ayırt edilebilir. At eşekten, sığır mandadan,
koyun keçiden, köpek kediden, tavuk hindiden kolayca ayırt edilir.
• Irkları birbirinden ayırmak ise o kadar kolay değildir. Çünkü ırklar arasındaki farklar türler arasındaki farklar kadar belirgin değildir.
• Ancak evcil hayvan türlerinin bazı ırkları belirgin özellikleri sayesinde kolaylıkla ayırt edilebilir.
• Mesela sığır türü içinde Holştayn, Jersey, Simental, Hereford, ırkları;
• koyun türü içinde Merinos, İvesi, Suffolk, Akkaraman ırkları;
• Keçi türü içinde Tiftik, Toggenburg ve Nubi ırkları birbirinden kolay ayırt edilebilirken
• Merinos ve Rambouillet gibi koyun ırkları çok benzer olduğu için birbirinden ayırt etmek
güçtür. Ancak konu ile ilgili kişiler pratikte ırkları kolayca birbirinden ayırt edebilir.
Melezleme ve Melez
• Irklar arasındaki birleştirmeye melezleme,
• elde edilen döllere de melez adı verilir.
Irkların Oluşumu
Irkların meydana gelmesinde
• doğal şartlar,
• insan emeği ve
• genetik olaylar etkili olmuştur.
Irk Karakterleri
Irklar temel karakterler bakımından benzer
oldukları halde bazı karakterler bakımından birbirlerinden ayrılırlar.
Irkları birbirinden ayıran bu karakterlere ırk karakterleri denir.
Tür içindeki ırkların belirgin şekilde farklılığı ve ırk içindeki bireylerin belirgin şekilde benzerliği
hayvan yetiştiriciliğinde önemlidir. Irk karakterleri bu bakımından önem taşır.
Irk karakterleri morfolojik ve fizyolojik ırk karakterleri olmak üzere iki gruba ayrılır.
