Tarım Đşletmelerinin Ekonomik Analizi Đçin Bir Bilgisayar Yazılımı Geliştirilmesi
Fuat YILMAZ1 Đ.Hakkı ĐNAN1 Harun HURMA1
ÖZET
Đşletmelerin analizinde temel amaç, işletmenin bütününe ve işletme faaliyetlerine ilişkin başarının ölçülmesidir. Đşletme analizi yapılabilmesi için işletme ile ilgili detaylı verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu veriler işletmelerin tutmuş oldukları muhasebe kayıtlarından çıkarılmaktadır.
Ancak ülkemizdeki tarım işletmelerinin büyük bir kısmı küçük aile işletmesi olduğundan muhasebe kayıtları bulunmamaktadır. Bu tip işletmelerden analiz için gerekli veriler özel anketler yardımıyla toplanmaktadır. Elde edilen bu anketleri değerlendirmek yoğun işgücü ve zaman gerektirmektedir. Bu nedenle işletmelerden veri toplama amacıyla uygulanan anketlerin değerlendirilmesinde kullanılabilecek, analizin etkinliğini artırabilecek işlevsel bir yazılıma ihtiyaç duyulmaktadır.
Bu araştırmada tarım işletmelerinin ekonomik analizinin yapılması, tarım işletmelerine ait performans verilerinin (kar-zarar tablosu, brüt kar analizi, bilanço tablosu ve oranları, tüm işletme analizi) hesaplanması ve diğer işletmelerle karşılaştırılması amacıyla kullanılabilecek bir bilgisayar yazılımı geliştirilmiştir. Bu yazılım yardımıyla anket formundaki veriler bilgisayara girilerek, bir veritabanına kaydedilmektedir. Kaydedilen anketlere ait ekonomik analizler anında yapılarak örnek işletmelerin, çeşitli etkinlik standartları kapsamında diğer işletmelere göre performansları da ölçülebilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Tarım Ekonomisi, Đşletme Analizi, Yazılım, Bilgisayar Programı, Delphi, Pascal, Veritabanı, Firebird.
Software Development For The Economıc Analysıs Of Farms ABSTRACT
The main purpose of business analysis is to measure the success of whole enterprise or its each activity. To do the analysis, we need detailed data for the enterprise. Normally, the data source is the accounting data of these businesses. However, many of the farm businesses are small family farms and they have no accounting data, that’s why the analysis data are collected through the special surveys. Analysis of these surveys is labor intensive and requires time. As a result, functional computer software is needed for analyzing these surveys and increasing the effectiveness of analysis.
In this study, we developed computer software for economic analysis (profit and loss table, gross profit analysis, balance sheet and rates, whole business analysis) of the agricultural holdings’. It’s also possible to compare the results between the other analyzed holdings. With the help of this software survey data is entered and stored to the database. The data analysis is instantly done following each of saved surveys and performances are measured in scope of several economic indicators according to other holdings.
Keywords: Agricultural Economics, Economic Analysis, Software, Application, Delphi, Pascal, Database, Firebird.
1. GĐRĐŞ
Tarımsal işletme analizi, tarım ekonomisinin temel konularından biridir. Tarımsal işletmelerdeki kıt kaynakların etkin kullanımının, hem ülke ekonomisine hem de üreticilere büyük katkılar sağlayacağı açıktır. Tarım işletmesi, tarımsal ürünlerin üretimine yönelik olarak üretim faktörleri organizasyonu ile oluşturulan bütünlüğün her bir parçasıdır(Erkuş ve ark, 1995). Çiftçi veya işletmeci, gerçek veya tüzel bir kişi olabilir. Đşletmesinde sadece ailesinin geçimini sağlayabileceği gibi aksine çeşitli düzeyde üretim faktörlerinin en iyi kombinasyonunu belirlemeyi amaç edinebilir(Aksoy, 1984).
Bir tarım işletmesini yakından tanıyabilmek için, onun sermaye yapısının ve yıllık faaliyet sonuçlarının bilinmesi gerekmektedir. Diğer yandan tarım işletmeciliğinin ana konularından olan tarım işletmelerinin analizi için de onların sermaye yapılarının ve
1 Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Tekirdağ
yıllık faaliyet sonuçlarının düzenli ve sistematik bir şekilde belirlenmesi ve analizi gerekmektedir (Rehber,1993). Đşletmelerin ekonomik analizleri ne kadar düzgün ve güvenilir şekilde yapılırsa, o kadar sağlıklı kararlar alınabilmektedir.
Tarımsal işletme analizi, işletmenin genel karlılığının ortaya konulması, işletmenin her bir faaliyeti için karlılığın ortaya konulması, çeşitli kriterlere göre işletme faaliyetlerinin başarısının ölçülmesi, işletmenin diğer işletmelerle karşılaştırılması ve işletmenin zayıf ve güçlü yönlerinin ortaya konulması gibi amaçlara hizmet etmektedir.
Đşletme analizi ile ayrıca planlama için gerekli olan verilerin toplanması ve düzenlenmesi kolaylaşmaktadır (Đnan, 1999).
Tarım işletmelerinin ekonomik analizlerinin yapılabilmesi için mikro ekonomik verilere ihtiyaç duyulmaktadır. Tarım işletmeleri ve diğer işletmelere yönelik ekonomik araştırmalarda en doğru bilgiler işletmelerin tuttukları muhasebe kayıtlarından elde edilir (Demirkol, 2001). Ancak tarım işletmelerinin çoğunda muhasebe kayıtları tutulmamaktadır. Ayrıca, muhasebe kayıtlarından elde edilen veriler, işletmenin etkinlik düzeylerini tam olarak incelemeye imkân tanıyacak yapıda olmadığından yetersiz kalabilmektedir. Bu nedenle, tarım işletmelerinin analizini yapmak amacıyla özel anketler oluşturulmakta ve bu sayede tarım işletmelerinin verileri işletmenin etkinliğini hesaplamak amacıyla standart bir formda saklanabilmektedir. Bu anketler çok detaylı bilgiler içerdiğinden her bir anketin incelenerek değerlendirilmesi için çok sayıda hesaplama aşaması gerekmekte, bu da çok fazla işgücü ve zaman kaybına neden olmaktadır. Aynı zamanda hata yapma olasılığı da artmaktadır.
Günümüzde bilgisayarlar ve bilgisayar programları hayatımızın her alanına girmiş bulunmaktadır. Ekonomik analiz gibi birçok matematiksel formül içeren konularda ise bilgisayarların hızlı ve güvenilir olarak hesaplama yetenekleri göz ardı edilemez.
Ancak, Türkiye’de tarım işletmelerinin ekonomik analizlerini yapmak üzere hazırlanan özel yazılımlar ya yetersiz kalmakta ya da sadece bulundukları kurumun ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde olmaktadırlar. Bu nedenle genel olarak akademisyenlerin, tarımsal üreticilerin ve araştırma kuruluşlarının kolaylıkla kullanabileceği kapsamlı yazılımlara ihtiyaç duyulmaktadır.
Araştırmanın amacı; tek veya çok sayıda tarım işletmelerinin ekonomik analizinde kullanılabilecek işlevsel ve etkin bir bilgisayar yazılımı hazırlamaktır.
Hazırlanan bu yazılım ile işletmelerin basit olarak analizi, tüm işletme analizi, bilanço analizi ve brüt kâr analizi yapılacaktır. Bununla birlikte işletme faaliyetlerine ilişkin verilerin bilgisayar ortamında saklanabilmesine olanak veren bu yazılım ile işletmenin geçmişteki finansal durumu da her zaman erişilebilir olacaktır. Bu durum işletmenin gelecekte alacağı kararların başarısını etkileyebilecektir.
2. MATERYAL VE YÖNTEM
Yazılım geliştirme ortamı olarak Delphi ve Firebird veritabanı sunucusu kullanılmıştır. Delphi geniş bir kullanım alanına sahip, güvenilir ve bir hızlı uygulama geliştirme ortamıdır(embarcadero.com, 2010). Delphi programlama dilinin, temeli Pascal’dır. Özellikle nesne yönelimli programlama anlayışıyla yapılandırılmış Turbo Pascal dilinin görsel sürümü denilebilmektedir. (tr.wikipedia.org, 2010).
Firebird, Borland'ın Interbase 6.0 veri tabanını açık kaynak kodlu hale getirmesinden sonra bu kaynak kodlardan yola çıkılarak geliştirilmiş olan, açık kaynak
Veritabanı yapısı anketler ve analiz sonuçları ile birlikte anketör ve proje bilgilerini saklayabilecek şekilde hazırlanmıştır. Bu sayede her yeni proje için yeni bir veritabanı dosyası oluşturma gereksinimi ortadan kalkmıştır.
Analiz yazılımı, veritabanı dosyası ile programı kullanan kişi arasında bir arayüz olarak da düşünülebilir. Ayrıca karmaşık hesapların da üstesinden gelerek işletme analizinin yapılmasını sağlayarak kullanıcıya analiz sonuçlarını grafik ve tablo olarak dökmektedir.
Đşletme analizi ile ilgili hesaplamalar aşağıdaki formüller kullanılarak programlanmıştır(Đnan,1999);
GSÜD (Gayri Safi Üretim Değeri) = (Satışlar + Evde ve Đşletmede Kullanılan + Kapanış Envanteri ) – ( Satın alınan + Açılış Envanteri )
Brüt Kâr = GSÜD – Değişken Masraflar Net Kâr = Brüt Kâr – Sabit Masraflar
Tarımsal Gelir = Net Kâr + Çiftçi ve ailesinin işgücü karşılığı Saf Hasıla = Net Kâr + Borç Faizleri ve Kiralar
Nakdi Gelir = Net Kâr + Amortismanlar
Cari Oran = Döner Varlıklar / Kısa Vadeli Borçlar Likidite Oranı = Likit Varlıklar / Kısa Vadeli Borçlar
Borç Ödeme Kapasitesi = Öz Sermaye / Uzun Vadeli Borçlar
Ekonomik Rantabilite = ( Net Kâr + Borç Faizleri ) / Yatırım Sermayesi x 100 Mali Rantabilite = Net Kâr / Öz Sermaye x 100
Verimlilik Đndeksi = Đşletmenin Ürün Verimi / Diğer Đşl. Verim Ortalaması x 100 Hayvancılık Entansitesi = Toplam Hayvan Birimi / Yem Bitkileri Alanı
Sermaye Devir Oranı = GSÜD / Yatırım Sermayesi x 100 Bitkisel Üretim Đçin;
Birim GSÜD = Toplam GSÜD(TL) / Ekilen Arazi (da) Birim Brüt Kâr = Toplam Brüt Kâr (TL) / Ekilen Arazi (da) Hayvansal Üretim Đçin;
Birim GSÜD = Toplam GSÜD(TL) / Toplam Hayvan Birimi (HB) Birim Brüt Kâr = Toplam Brüt Kâr (TL) / Toplam Hayvan Birimi (HB)
3. YAZILIMIN KULLANIMI 3.1 Kurulum
Yazılımın kurulacağı bilgisayarda Windows’un herhangi bir sürümünün kurulu olması gerekmektedir. Ayrıca eğer özel bir güvenlik duvarı yüklüyse 3050 nolu TCP/IP Portunun açık olması gerekmektedir. ANALIZ.EXE dosyasına çift tıklanarak kurulum işlemine başlanır. Programın kurulacağı klasör seçilerek install düğmesine tıklanarak kurulum tamamlanır. Kurulumun ardından programın masaüstü simgesi çift tıklanarak çalıştırılır.
3.2 Ana Ekran
Bu ekran; pencere başlığı, menü seçenekleri, proje bilgileri, araç çubukları, gruplandırma bölümü, projeye ait anketler tablosu olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır.
Şekil 1.Ana Ekran
Pencere başlığında çalışmakta olduğumuz veri dosyasının hangi sürücüde, klasörde ve hangi dosya ismine sahip olduğu gösterilmektedir. Eğer başka bir bilgisayardaki dosya kullanılıyorsa o bilgisayarın IP (Internet Protocol) numarası da bu başlıkta görünecektir.
Menü çubuğu, formdaki en üstte yer alan seçeneklerin bulunduğu bölümdür. Ana ekran formundaki menü çubuğu üç adet ana seçenekten oluşmaktadır. Bunlar; Veritabanı, Proje ve Anketler olarak adlandırılmışlardır.
Programda Kayıtlı olan şehir, ilçe ve köylerin tanımlanabilmesi için veritabanı menüsünden adresleri düzenle seçilir. Burada kayıt eklemek için insert, düzeltme yapmak için F2, seçili kaydı silmek için ise Ctrl+Del tuşuna basılır.
Program parametreleri penceresinde anket girişinde kullanılan bütün listeler bulunmaktadır. Listede programın hesaplama amacıyla kullandığı bazı katsayılar da değiştirilebilmektedir. Bu bölümde değişiklik yapmadan önce mutlaka verilerin bir yedeği alınmalıdır. Ayrıca bu parametrelerde değişiklik yapıldıktan sonra programın kapatılıp tekrar açılması, programın sağlıklı çalışmasını sağlayacaktır.
Proje menüsü; yeni proje, proje aç, proje bilgileri, seçili projeyi sil olmak üzere dört adet alt menüden oluşmaktadır. Burada proje hakkında genel bilgiler bulunmaktadır.
Gerekli bilgiler yazıldıktan sonra kaydet düğmesine basılarak bilgiler veritabanına kayıt edilebilir.
Anketler menüsü; yeni anket girişi, anketi düzenleme ve analiz bölümlerinden oluşmaktadır.
Araç çubukları ana menünün altında yer almaktadır. Bu araç çubukları proje ve anket için ayrı ayrı gösterilmektedir. Menüdeki karşılıklarıyla aynı göreve sahiptirler.
Gruplandırma bölmesi, listedeki verilerin istenilen kolona göre gruplandırılması için kullanılmaktadır. Gruplandırma, çok fazla veri içeren tablolarda görselliği arttırarak kullanım kolaylığı ve hızı sağlamaktadır. Gruplandırma yapılacak kolon başlığı
“Gruplandırma için kolon başlığını buraya sürükleyin” yazılı alana sürüklenmelidir.
Anket Listesi bölümünde, projeye ait kayıtlı anketlere ait; anket numarası, işletme adı, anket tarihi, işletmenin bulunduğu il, ilçe, köy bilgileri listelenmektedir.
Kolonların yerlerinin değiştirilmesi gerektiğinde, kolon fare ile istenilen yere sürüklenmelidir. Tablolar ile ilgili bu özellikler yazılımda bulunan diğer bütün tablolar için kullanılabilir.
3.3. Anket Giriş Penceresi
Bu ekran kullanıcının tercihine göre fare veya klavye yardımıyla kullanılabilir.
Anket giriş ekranı altı ana sayfadan ve bu sayfalara ait alt sayfalardan oluşmaktadır.
Sayfalar fare yardımı ile seçilebilir. Klavyeden Ctrl + PageUp ile, Ctrl + PageDn tuşları önceki ve sonraki sayfaya geçiş için kullanılabilir. Sayfaya ait alt sayfaların seçimi yine fare yardımı ile yapılabilir veya klavyeden Alt tuşuna basılı tutarken istenen sayfa numarasına basılır. Alt kısımdaki düğmelerden Đptal düğmesi yapılan değişiklikler kayıt edilmeden ana ekrana dönmek için, yanındaki Kaydet düğmesi, anket üzerinde o ana kadar yapılan değişikliklerin kaydedilmesi, Kapat düğmesi ise o ana kadar yapılan değişiklikleri kaydederek ana ekrana dönmek için, Analiz düğmesi ise işletme analizi ekranını göstermek için kullanılabilir.
Anketin işletme bilgileri bölümünde; anket no, anketin hangi tarihte yapıldığı, anketteki verilerin hangi tarihte başladığı, işletme adı, il, ilçe, köy, adresi, ek bilgi girişi yapılabilmektedir. Đl ve ilçe kutuları bilgisayar tarafından doldurulacağından dolayı koyu renkle gösterilmektedir. Sadece anketin yapıldığı köyün seçilmesi, il ve ilçenin otomatik olarak doldurulmasını sağlayacaktır.
Bitkisel üretim sayfasında işletmeye ait bitki yetiştiriciliği ile ilgili verilerin girilmesi için dört adet alt sayfa bulunmaktadır. Bu sayfalar; arazi varlığı, bitkisel üretim, bitkisel GSÜD.ve bitkisel değişken masrafları içermektedir.
Şekil 2. Arazi Varlığı
Đşletmeye ait arazi sayısı ve bunlara ait; parsel numarası, arazi nevi, arazinin mülkiyeti, parsel büyüklüğü (da),eğer kiralanmış bir araziyse birim kirası (TL/da),birim değeri (TL /da),kira bedeli (TL),toplam değer (TL) verileri kayıt edilebilmektedir. Kira bedeli ve toplam değer kolonları koyu renkle gösterilmiştir ve ilgili verilerin girilmesi sonucu bilgisayar tarafından otomatik olarak hesaplanmaktadır. Tablonun en alt satırında rakamlardan oluşan kolonlara ait değerlerin toplamları bulunmaktadır (Şekil 4). Tablonun üzerinde sağ düğmeye tıklayarak yeni kayıt giriş, seçili kaydı silme ve listeyi Excel’e gönderme işlemleri yapılabilir.
Bitkisel üretim bölümünde; parsel no,arazi cinsi, üretilen bitki,üretim alanı, verim,toplam ürün ve hasat edilmemiş ürün varsa bu ürünün maliyeti kaydedilir. Eğer girilecek bitki çeşidi burada bulunmuyorsa, anket kapatılarak ana ekrandaki program parametreleri bölümünden eklenebilir.
Arazi varlığında girilen satırlar otomatik olarak bitkisel üretim tablosuna aktarılmaktadır. Eğer arazi varlığı tablosunda başka değişiklikler yapılırsa, tablonun sol üst kısmında Parselleri Aktar düğmesi kullanılmalıdır. Bu düğme daha önceki sayfada girilmiş olan arazilerin bu sayfaya aktarılmasını sağlamaktadır.
Bitkisel Gayrisafi Üretim Değeri Sayfasında kolon sayılarının fazla olması nedeni ile diğer tablolardan farklı bir görünüm bulunmaktadır. Her kayıt iki satırdan oluşmaktadır. Her kaydın üst satırında tutar, alt satırında ise miktar haneleri bulunmaktadır. Arazi varlığı ve bitkisel üretim sayfalarında girilen bitkisel üretim faaliyetlerinin listesi bu bölüme aktarılmıştır. Eğer bitkisel üretim sayfasındaki listede herhangi bir değişiklik yapılırsa, bu değişikliğin aktarılması için tablonun sol üst kısmındaki bitkileri tanımla düğmesine basılmalıdır.
Bitkisel değişken masraflar sayfasında bitkisel faaliyetlere ait değişken masraflar gösterilmektedir. Tablo üzerine doğrudan giriş yapılamamasına rağmen farenin sağ düğmesi yardımıyla açılan menüden Düzenle seçeneği ya da klavyeden Ctrl + D tuşuna basılması ile bütün bitkisel faaliyetlere ait değişken masrafların düzenlenebildiği bir pencere ekrana getirilebilir.
Hayvansal üretim sayfası Hayvansal GSÜD, Hayvansal Değişken Masraflar ve Hayvansal Ürünler sayfalarından oluşmaktadır ve işletmenin hayvancılık faaliyetine yönelik bilgileri içermektedir.
Varlıklar sayfasında, işletmeye ait bina ve tesis varlığı, ekipman varlığı, ambar varlığı, toprak ıslahı varlığı bilgileri girilebilmektedir.
Sabit masraflar sayfasında, işletmenin sürekli personel giderleri ile diğer sabit masrafları kaydedilebilmektedir.
Parasal Durum Sayfası, işletmenin parasal durumu hakkındaki verilerin kaydedildiği bölüm olup, para varlığı, alacaklar ve borçlar olmak üzere üç sayfadan oluşmaktadır.
3.4. Đşletme Analizi Penceresi
Đşletme analizi penceresini ekrana getirmek için, işletmeye ait anket verileri bilgisayara aktarıldıktan sonra kayıtlı anketler listesinden herhangi bir işletme seçilerek analiz düğmesine tıklanmalıdır.
Programdaki analizi penceresi Kar-Zarar Hesabı, Bilanço, Grafikler, GSÜD, Etkinlik Değerleri ve Karşılaştırma Tablolarından oluşmaktadır(Şekil 3,4,5,6,7,8).
Şekil 3. Đşletme Analizi Amacıyla Hazırlanan Kâr Zarar Tablosu
Şekil 5. Đşletmedeki Faaliyetlere Ait Gayrisafi Üretim Değeri Grafiği
GSÜD tabloları sayfasında (Şekil 6) bulunan pencerenin üst yarısında seçili işletmeye ait veriler gösterilmekte ve alt yarısında ise tüm işletmelerin faaliyetlerden elde ettiği birim GSÜD. ile birim brüt kâr sonuçlarının ortalamalarını gösteren tablo bulunmaktadır.
Şekil 6. Đşletmenin GSÜD ve Brüt Kâr verilerinin Diğer Đşletmelerle Karşılaştırılması
Karşılaştırma tablosunda bulunan açılır kutudan aşağıdaki ortalamalar seçilebilir;
• Tüm Đşletmeler,
• En Kârlı %25 (net kârı en yüksek),
• En Düşük karlı %25 (net kârı en düşük)
Seçilen tablodaki işletmeler ortalamaları etkinlik değerleri sayfası ve karşılaştırma tablosunda da gösterilmektedir.
Şekil 7. Etkinlik Kriterleri ve Karşılaştırılması
Şekil 8. Tüm Verilerin Karşılaştırılması
4. SONUÇ
Yazılıma daha önce yapılmış anketler kaydedilerek analiz sonuçlarının doğruluğu kontrol edilmiş ve sonuçların el ile yapılan hesaplamalarla tutarlı olduğu gözlenmiştir.
Ayrıca yazılım Microsoft Windows’un tüm sürümlerinde ( Windows 98, XP, Vista ve Windows 7 ) test edilerek tamamen işlevsel olarak çalıştığı tespit edilmiştir.
Yazılım esnek bir yapıda olduğundan geleceğe yönelik eklenebilecek özellikler, kaynak kodunda yapılabilecek değişiklikler yoluyla sağlanabilmektedir. Bu bağlamda kullanıcılar yazılım ile ilgili soru ve talepleri fuatyilmaz@nku.edu.tr adresine e-mail gönderebilirler.
KAYNAKLAR
AKSOY,S. 1984, Tarım Hukuku, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları:907, Ankara, Sayfa 396
DEMĐRKOL Celal, Kırklareli ve Tekirdağ Đlleri Damızlık Hayvan Yetiştiricileri Birliklerine Üye Đşletmelerde Muhasebe Kayıtlarının Đncelenmesi ve Đşletme Performansına Etkisi,Yüksek Lisans Tezi,T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, 2001.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Delphi_programlama_dili
http://tr.wikipedia.org/wiki/Firebird_%28veri_taban%C4%B1%29 http://www.embarcadero.com/products/delphi
ĐNAN,Đ. Hakkı, 1999,Çiftlik Yönetimi ve Planlaması, T.Ü. Tekirdağ Ziraat Fakültesi, Tekirdağ
REHBER, Erkan, 1993, Tarımsal Đşletmecilik ve Planlama, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa,
ERKUŞ, A., M.BÜLBÜL, T.KIRAL, A.F. AÇIL, R.DEMĐRCĐ, 1995, Tarım Ekonomisi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Eğitim Araştırma ve Geliştirme Vakfı Yayınları, No:5 Sayfa 298, Ankara.
