İki gece, bu y ıld ız la r , bıı kolaı llu tepeden tırnağa çiçek açm ış ağaç
ll$ İݧ § P f:
A D A M Y A Y IN L A R I
©
A dam Yayıncılık ve M atbaacılık A.Ş.
Birinci Basım : Eylül 1997 İkinci Basım : A ralık 1997
K apak T asarım ı : M ehm et U lusel K apak Fotoğrafı : A ra G üler
97.34.Y.0016.633 ISBN 975-418-441-0
D erleyen : M em et Fuat
Orhan Veli
Seçme Şiirler
/III
Gemliğe doğru D en izi göreceksin;
Sakın şaşırm a.
ROBENSON
H am innem dir en sevgilisi Çocukluk arkadaşlarımın Zavallı Robenson'u ıssız adadan Kurtarmak için çareler düşündüğüm üz Ve birlikte ağladığımız günden beri Biçare Güliver'in
Devler m em leketinde Çektiklerine.
İNSANLAR
Ne kadar severim o insanları!
O insanlar ki, renkli, silik D ünyasında çıkartmaların
Tavuklar, tavşanlar ve köpeklerle beraber Yaşayan insanlara benzer.
BAYRAM
Kargalar, sakın annem e söylemeyin!
Bugün toplar atılırken evden kaçıp Harbiye Nezaretine gideceğim.
Söylemezseniz size m acun alırım, Simit alırım, horoz şekeri alırım;
Sizi kayık salıncağına bindiririm kargalar, Bütün zıpzıplarımı size veririm.
Kargalar, ne olur annem e söylem eyin!
DEDİKO DU
Kim söylemiş beni
Süheylâ'ya vurulm uşum diye?
Kim görmüş, ama kim, Eleni'yi öptüğüm ü,
Yüksekkaldırımda, güpegündüz?
Melâhat'i almışım da sonra Alemdara gitmişim, öyle mi?
O nu sonra anlatırım, fakat
Kimin bacağını sıkmışım tramvayda?
Güya bir de Galataya dadanmışız;
Kafaları çekip çekip O rada alıyormuşuz soluğu;
Geç bunları, anam babam , geç;
Geç bunları bir kalem;
Bilirim ben yaptığımı.
Ya o, Muallâ'yı sandala atıp,
R u h u m d a hicranındı söyletm e hikâyesi?
KİTABE-İ SENG-Î MEZAR I
Hiçbir şeyden çekm edi dünyada Nasırdan çektiği kadar;
Hattâ çirkin yaratıldığından bile O kadar m üteessir değildi;
Kundurası vurmadığı zamanlarda Anmazdı am a Allahın adını, G ünahkâr da sayılmazdı.
Yazık oldu Süleym an E fendi'ye
KİTABE-İ SENG-İ MEZAR II
Mesele falan değildi öyle, 7o be or not to be kendisi için;
Bir akşam uyudu;
Uyanmay iverdi.
Aldılar, götürdüler.
Yıkandı, namazı kılındı, göm üldü.
Duyarlarsa öldüğünü alacaklılar Haklarını helâl ederler elbet.
Alacağına gelince...
Alacağı yoktu zaten rahmetlinin.
KİTABE-İ SENG-İ MEZAR III
Tüfeğini deppoya koydular, Esvabını başkasına verdiler.
Artık ne torbasında ekm ek kırıntısı, Ne matrasında dudaklarının izi;
Öyle bir rûzigâr ki, Kendi gitti,
İsmi bile kalmadı yadigâr.
Yalnız şu beyit kaldı, Kahve ocağında, el yazısiyle
"Ölüm Allahın emri,
"Ayrılık olmasaydı."
7
N eden liman diyince Hatırıma direkler gelir Ve açık deniz diyince yelken?
Mart diyince kedi, Hak diyince işçi
Ve neden ihtiyar değirm enci Allaha inanır düşünm eden?
Ve rüzgârlı havalarda Yağmur iğri yağar?
HARBE GİDEN
Harbe giden sarı saçlı çocuk!
G ene böyle güzel dön;
Dudaklarında deniz kokusu, Kirpiklerinde tuz;
Harbe giden sarı saçlı çocuk!
NE KADAR GÜZEL
Çayın rengi ne kadar güzel, Sabah sabah,
Açık havada!
Hava ne kadar g ü ze l!
Oğlan çocuk ne kadar g ü z e l!
Çay ne kadar g ü ze l!
SABAHA KADAR
Şu şairler sevgililerden beter;
Nedir bu adam lardan çektiğim?
Olur mu böyle, bütün bir geceyi Bir mısraın m ahrem iyetinde geçirmek?
Dinle bakalım, işitebilir misin Türküsünü damların, bacaların
Yahut da karıncaların buğday taşıdıklarını Yuvalarına?
Beklem esem olmaz mı güneşin doğmasını Kullanılmış kafiyeleri yollamak için, Kapıma gelecek çöpçülerle, Deniz kenarına?
Şeytan diyor ki "Aç pencereyi;
"Bağır, bağır, bağır; sabaha kadar."
GEMİLERİM
Elifbamın yapraklarında Gemilerim, yelkenli gemilerim.
Giderler yamyamların m em leketlerine Gemilerim, yan yata yata;
Gemilerim, kurşunkalem iyle çizilmiş;
Gemilerim, kırmızı bayraklı.
Elifbamın yapraklarında Kız Kulesi,
GÜZEL HAVALAR
Beni bu güzel havalar mahvetti, Böyle havada istifa ettim Evkaftaki memuriyetimden.
Tütüne böyle havada alıştım, Böyle havada âşık oldum;
Eve ekm ekle tuz götürmeyi Böyle havalarda unuttum ; Şiir yazma hastalığım
H ep böyle havalarda nüksetti;
Beni bu güzel havalar mahvetti.
ANLATAMIYORUM
(moro rom ántico)
Ağlasam sesimi duyar mısınız, Mısralarımda;
D okunabilir misiniz, Gözyaşlarıma, ellerinizle?
Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel, Kelimelerinse kifayetsiz olduğunu Bu derde düşm eden önce.
Bir yer var, biliyorum;
Her şeyi söylem ek m ümkün;
Epiyce yaklaşmışım, duyuyorum;
Anlatamıyorum.
KUŞLAR YALAN SÖYLER
İnanma, ceketim, inanma Kuşların söylediklerine;
Benim m ahrem-i esrarım sensin.
İnanma, kuşlar bu yalanı Her bahar söyler.
İnanma, ceketim, inanma!
KASİDE
Elinde Bursa çakısı, Boynunda kırmızı yazma;
Değnek soyarsın akşamlara kadar, Filya tarlasında.
Ben sana hayran, Sen cama tırman.
EFKÂRLANIRIM
M ektup alır, efkârlanırım;
Rakı içer, efkârlanırım;
Yola çıkar, efkârlanırım.
Ne olacak bunun sonu, bilmem.
"Kâzım'ım" türküsünü söylerler, Üsküdar'da;
söz
Aynada başka güzelsin, Yatakta başka;
Aldırma söz olur diye;
Tak takıştır, Sür sürüştür;
İnadına gel, Piyasa vakti, Mahallebiciye.
Söz olurmuş, Olsun;
Dostum değil misin?
DELİ EDER İNSANI BU DÜNYA;
BU GECE, BU YILDIZLAR, BU KOKU, BU TEPEDEN TIRNAĞA ÇİÇEK AÇMIŞ AĞAÇ
TREN SESİ
Garibim;
Ne bir güzel var avutacak gönlüm ü, Bu şehirde,
Ne de bir tanıdık çehre;
Bir tren sesi duym ayagöreyim , İki gözüm,
İki çeşme.
ISTANBUL TÜRKÜSÜ
İstanbul'da, Boğaziçi'nde, Bir fakir O rhan Veli'yim;
Veli'nin oğluyum, Târifsiz kederler içinde.
Urumelihisarı'na oturm uşum ; O turm uş da bir türkü tutturm uşum
"Istanbulun m erm er taşları;
Başıma da konuyor, konuyor am an, martı kuşları;
G özlerim den boşanır hicran yaşları;
Edalı'm,
Senin yüzünden bu hâlim."
"Istanbulun orta yeri sinama;
Garipliğim, m ahzunluğum duyurm ayın anama;
El konuşur, sevişirmiş; bana ne?
Sevdalı'm,
Boynuna vebalim!"
İstanbul'da, Boğaziçi'ndeyim;
Bir fakir O rhan Veli;
Veli'nin oğlu;
Târifsiz kederler içindeyim.
DEĞİL
Bilmem ki nasıl anlatsam;
Nasıl, nasıl, size derdimi!
Bir dert ki yürekler acısı, Bir dert ki düşm an başına.
Gönül yarası desem...
D eğil!
Ekmek parası desem...
D eğil!
Bir dert ki...
Dayanılır şey değil.
KEŞAN
21. 8. 1942,
Cumhuriyet Hanı'nda;
Ne güzel bir geceydi!
Sabaha karşı yağm ur yağdı.
Güneş doğdu, ufuk kana boyandı;
Çorbam geldi, sıcak sıcak;
Kamyon geldi kapımıza dayandı.
Karnım tok, Sırtım pek;
Ver elini Edirne şehri.
MİSAFİR
D ün fena sıkıldım akşam a kadar;
İki paket cigara bana mısın dem edi;
Yazı yazacak oldum , sarmadı;
Keman çaldım öm rüm de ilk defa;
Dolaştım,
Tavla oynayanları seyrettim,
Bir şarkıyı başka makamla söyledim;
Sinek tuttum, bir kibrit kutusu;
Allah kahretsin, en sonunda, Kalktım, buraya geldim.
ESKİLER ALIYORUM
Eskiler alıyorum Alıp yıldız yapıyorum Musikî ruhun gıdasıdır Musikîye bayılıyorum
Şiir yazıyorum
Şiir yazıp eskiler alıyorum Eskiler verip Musikîler alıyorum
Bir de rakı şişesinde balık olsam
TAHATTUR
Alnımdaki bıçak yarası Senin yüzünden;
Tabakam senin yadigârın;
"İki elin kanda olsa gel" diyor Telgrafın;
Nasıl unuturum seni ben, Vesikalı yârim?
ALTIN DİŞLİM
Gel benim canımın içi, gel yanıma;
İpek çoraplar alayım sana;
Taksilere bindireyim, Çalgılara götüreyim seni.
Gel,
Gel benim altın dişlim;
Sürmelim, ondüle saçlım, yosmam;
Mantar topuklum , bopsitilim, gel.
ŞANOLU ŞİİR
Kadehlerin biri gelir, biri gider;
Mezeler çeşit çeşit;
Bir sevdiğim şanoda şarkı söyler;
Biri yanıbaşımda;
İçer içer, ötekini kıskanır.
Kıskanma, güzelim, kıskanma;
Senin yerin başka, O nun yeri başka.
İÇİNDE
Denizlerimiz var, güneş içinde;
Ağaçlarımız var, yaprak içinde;
Sabah akşam gider gider geliriz, Denizlerimizle ağaçlarımız arasında, Yokluk içinde.
AH! NEYDİ BENİM GENÇLİĞİM!
N erde böyle hüzünlenm ek o zaman;
İçip içip ağlamak,
Uzaklara dalıp şarkı söylemek;
Hafta sekiz ben eğlentide;
Bugün saz, yarın sinema, B eğenm edin Aile Bahçesi;
O nu da beğenm edin, parka;
Sevdiğim dillere destan;
Sevdiğim, Meyil verdiğim;
Ben dizinin dibinde elpençe divan, Samanlık seyran.
Nerde, Nerde,
N e/de böyle hüzünlenm ek o zaman!
DENİZİ ÖZLİYENLER İÇİN
Gemiler geçer rüyalarımda,
Allı pullu gemiler, dam ların üzerinden;
Ben zavallı,
Ben yıllardır denize hasret,
"Bakar bakar ağlarım".
Hatırlarım ilk görüşüm ü dünyayı, Bir midye kabuğunun aralığından Suların yeşili, göklerin mavisi, Lâpinaların en hârelisi...
Hâlâ tuzlu akar kanım İstiridyelerin kestiği yerden.
Neydi o deli gibi gidişimiz, Bembeyaz köpüklerle, açıklara!
K öpükler ki fena kalpli değil, Köpükler ki dudaklara benzer;
Köpükler ki insanlarla Zinaları ayıp değil.
Gemiler geçer rüyalarımda,
Allı pullu gemiler, dam ların üzerinden;
Ben zavallı,
Ben yıllardır denize hasret.
KAPALI ÇARŞI
Giyilmemiş çamaşırlar nasıl kokar bilirsin, Sandık odalarında;
Senin de dükkânın öyle kokar işte.
Ablamı tanımazsın,
Hürriyette gelin olacaktı, yaşasaydı;
Bu teller o nun telleri, Bu duvak onun duvağı işte.
Ya bu camlardaki kadınlar?
Bu mavi mavi, Bu yeşil yeşil fistanlı...
Geceleri de ayakta mı dururlar böyle?
Ya şu pem bezar gömlek?
O nun da bir hikâyesi yok mu?
Kapalı Çarşı diyip te geçme;
Kapalı Çarşı, Kapalı kutu.
SERE SERPE
Uzanıp yatıvermiş, sere serpe;
Entarisi sıyrılmış, hafiften;
Kolunu kaldırmış, koltuğu görünüyor;
Bir eliyle de göğsünü tutmuş.
İçinde kötülüğü yok, biliyorum;
Yok, benim de yok ama...
Olmaz ki!
Böyle de yatılmaz k i!
GÜN OLUR
Gün olur, alır başımı giderim,
Denizden yeni çıkmış ağların kokusunda Şu ada senin, bu ada benim,
Yelkovan kuşlarının peşi sıra.
Dünyalar vardır, düşünem ezsiniz;
Çiçekler gürültüyle açar;
Gürültüyle çıkar dum an topraktan.
Hele martılar, hele martılar, Her bir tüylerinde ayrı bir telâş!..
Gün olur, başıma kadar mavi;
Gün olur, başıma kadar güneş;
Gün olur, deli gibi...
BİR DUYMA DA GÖR
Bir duym a da gürültüsünü
Dallarda çıtırdayarak açılan fıstıkların, Gör bak ne oluyorsun.
Bir duym a da gör şu yağan yağmuru;
Çalan çanı, konuşan insanı.
Bir duyma da kokusunu yosunların, İstakozun, karidesin,
Denizden esen rüzgârın...
SİZİN İÇİN
Sizin için, insan kardeşlerim, Her şey sizin için;
Gece de sizin için, gündüz de;
G ündüz gün ışığı, gece ay ışığı;
Ay ışığında yapraklar;
Y apraklarda merak;
Y apraklarda akıl;
G ün ışığında bin bir yeşil;
Sarılar da sizin için, pem beler de;
Tenin avuca değişi, Sıcaklığı,
Yumuşaklığı;
Yatıştaki rahatlık;
M erhabalar sizin için;
Sizin için lim anda sallanan direkler;
Günlerin isimleri, Ayların isimleri,
Kayıkların boyaları sizin için;
Sizin için postacının ayağı, Testicinin eli;
Alınlardan akan ter,
Cephelerde harcanan kurşun;
Sizin için mezarlar, m ezar taşları, Hapishaneler, kelepçeler, idam cezaları;
Sizin için;
Her şey sizin için.
İSTANBUL'U DİNLİYORUM
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Ö nce hafiften bir rüzgâr esiyor;
Yavaş yavaş sallanıyor Yapraklar, ağaçlarda;
Uzaklarda, çok uzaklarda,
Sucuların hiç durm ıyan çıngırakları;
İstanbul'u dinliyorum gözlerim kapalı.
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Kuşlar geçiyor, derken;
Y ükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık.
Ağlar çekiliyor dalyanlarda;
Bir kadının suya değiyor ayakları;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Serin serin Kapalı Çarşı;
Cıvıl cıvıl M ahmutpaşa;
Güvercin dolu avlular.
Çekiç sesleri geliyor doklardan, Güzelim bahar rüzgârında, ter kokuları;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Başında eski âlemlerin sarhoşluğu, Loş kayıkhaneleriyle bir yalı;
Dinmiş lodosların uğultusu içinde İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Bir yosma geçiyor kaldırımdan;
Küfürler, şarkılar, türküler, laf atmalar.
Bir şey düşüyor elinden yere;
Bir gül olmalı;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Bir kuş çırpınıyor eteklerinde;
Alnın sıcak mı değil mi, biliyorum;
D udakların ıslak mı değil mi, biliyorum;
Beyaz bir ay doğuyor fıstıkların arkasından Kalbinin vuruşundan anlıyorum;
İstanbul'u dinliyorum.
BAHARIN İLK SABAHLARI
Tüyden hafif olurum böyle sabahlar;
Karşı dam da bir güneş parçası, İçimde kuş cıvıltıları, şarkılar;
Bağıra çağıra düşerim yollara;
D öner döner durur başım havalarda.
Sanırım ki günler hep güzel gidecek;
Her sabah böyle bahar;
Ne iş güç gelir aklıma, ne yoksulluğum.
Derim ki "Sıkıntılar duradursun!"
Şairliğimle yetinir, Avunurum.
GALATA KÖPRÜSÜ
Dikilir Köprü üzerine, Keyifle seyrederim hepinizi.
Kiminiz kürek çeker, siya siya;
Kiminiz midye çıkarır dubalardan;
Kiminiz düm en tutar mavnalarda;
Kiminiz çımacıdır halat başında;
Kiminiz kuştur, uçar, şairane;
Kiminiz balıktır, pırıl pırıl;
Kiminiz vapur, kiminiz şamandıra;
Kiminiz bulut, havalarda;
Kiminiz çatanadır, kırdığı gibi bacayı, Şıp diye geçer K öprü'nün altından;
Kiminiz düdüktür, öter;
Kiminiz dum andır, tüter;
Ama hepiniz, hepiniz...
Hepiniz geçim derdinde.
Bir ben miyim keyif ehli, içinizde?
Bakmayın, gün olur, ben de Bir şiir söylerim belki sizlere dair;
Elime üç beş kuruş geçer;
Karnım doyar benim de.
AYRILIŞ
Bakakalırım giden gem inin ardından;
Atamam kendimi denize, dünya güzel;
Serde erkeklik var, ağlıyamam.
HÜRRİYETE DOĞRU
Gün doğm adan,
Deniz daha bem beyazken çıkacaksın yola.
Kürekleri tutm anın şehveti avuçlarında, İçinde bir iş görm enin saadeti,
Gideceksin;
Gideceksin ırıpların çalkantısında.
Balıklar çıkacak yoluna, karşıcı;
Sevineceksin.
Ağları silkeledikçe
Deniz gelecek eline pul pul;
Ruhları sustuğu vakit martıların, Kayalıklardaki mezarlarında, Birden,
Bir kıyamettir kopacak ufuklarda.
Denizkızları mı dersin, kuşlar mı dersin;
Bayramlar seyranlar mı dersin, şenlikler cüm büşler mi?
Gelin alayları, teller, duvaklar, donanm alar mı?
Heeeey!
Ne duruyorsun be, at kendini denize;
Geride bekliyenin varmış, aldırma;
G örm üyor m usun, her yanda hürriyet;
Yelken ol, kürek ol, düm en ol, balık ol, su ol;
Git gidebildiğin yere.
DALGACI MAHMUT
İşim gücüm budur benim, G ökyüzünü boyarım her sabah, Hepiniz uykudayken.
Uyanır bakarsınız ki mavi.
Deniz yırtılır kimi zaman, Bilmezsiniz kim diker;
Ben dikerim.
Dalga geçerim kimi zam an da, O da benim vazifem;
Bir baş düşünürüm başımda, Bir mide düşünürüm m idemde, Bir ayak düşünürüm ayağımda, Ne halt edeceğim i bilemem.
İÇERDE
Pencere, en iyisi pencere;
Geçen kuşları görürsün hiç olmazsa;
Dört duvarı göreceğine.
KARŞI
Gerin, bedenim , gerin;
Doğan güne karşı.
Duyur duyurabilirsen, Elinin, kolunun gücünü, Ele güne karşı.
B ak! dünya renkler için d e!
Bu güzel dünya içinde Sevin sevinebilirsen, İnsanlığın haline karşı.
D urm adan işliyen saatlerde Dişli dişliye karşı;
Dişlilerin arasında, Güçsüz güçlüye karşı.
Herkes bir şeye karşı.
Küçük hanım, yatağında, uykuda, Rüyalarına karşı.
Gerin, bedenim , gerin, Doğan güne karşı.
BEDAVA
Bedava yaşıyoruz, bedava;
Hava bedava, bulut bedava;
Dere tepe bedava;
Yağmur çam ur bedava;
Otom obillerin dışı, Sinamaların kapısı, Cam ekânlar bedava;
Peynir ekm ek değil ama Acı su bedava;
Kelle fiyatına hürriyet, Esirlik bedava;
Bedava yaşıyoruz, bedava.
GELİRLİ ŞİİR
İstanbul'dan ayva da gelir, nar gelir, D öndüm baktım, bir edalı yâr gelir, Gelir desen dar gelir;
Gün aşırı alacaklılar gelir.
Anam anam, Dayanamam, Bu iş bana zor gelir.
Bozuk Düzen PİRELİ ŞİİR
Bu ne acaip bilmece!
Ne gündüz biter, ne gece.
Kime söyleriz derdimizi;
Ne hekim anlar, ne hoca.
Kimi işinde gücünde, Kiminin donu yok kıçında.
Ağız var, burun var, kulak var;
Ama hepsi başka biçimde.
Kimi peygam bere inanır;
Kimi saat köstek donanır;
Kimi kâtip olur, yazı yazar;
Kimi sokaklarda dilenir.
Kimi kılıç takar böğrüne;
Kimi uyar dünya seyrine Karı hesabına geceleri, Gündüzleri baba hayrına.
Bu düzen böyle mi gidecek?
Pireler filleri yutacak;
Yedi nüfuslu haneye Üç buçuk tayın yetecek?
Karışık bir iş vesselam.
Deli dolu yazar kalem.
Yazdığı da ne? Bir sürü İpe sapa gelmez kelâm.
DALGA
Mesut sanm ak için kendimi Ne kâğıt isterim, ne kalem;
Parmaklarımda cıgaram, Dalar giderim mavisinden içeri Karşımda duran resmin.
Giderim, deniz çeker;
Deniz çeker, dünya tutar.
İçkiye benzer bir şey mi var, Bir şey mi var ki havada Deli eder insanı, sarhoş eder?
Bilirim, yalan, hepsi yalan;
Taka olduğum , tekne olduğum yalan;
Suların kaburgalarım daki serinliği, İskotada uğuldayan rüzgâr, Haftalarca dinm eyen m otor sesi, Yalan.
Ama gene de,
G ene de güzel günler geçirebilirim;
Geçirebilirim bu mâvilikte,
Suda yüzen karpuz kabuğundan farksız, Ağacın gökyüzüne vuran aksinden, Her sabah erikleri saran buğudan, Buğudan, sisten, ışıktan, kokudan...
II
Ne kâğıt yeter ne kalem, Mesut sanm am için kendimi.
Bunların hepsi... hepsi fasafiso.
Ne takayım, ne tekneyim.
Öyle bir yerde olmalıyım, Öyle bir yerde olmalıyım ki, Ne karpuz kabuğu gibi, Ne ışık, ne sis, ne buğu gibi...
İnsan gibi.
RAHAT
Şu kavga bir bitse dersin, Acıkmasam dersin, Yorulmasam dersin;
Çişim gelm ese dersin, Uykum gelm ese dersin;
Ölsem desene!
KUYRUKLU ŞİİR
Uyuşamayız, yollarımız ayrı;
Sen ciğercinin kedisi, ben sokak kedisi;
Senin yiyeceğin, kalaylı kapta;
Benimki aslan ağzında;
Sen aşk rüyası görürsün, ben kemik.
Ama seninki de kolay değil, kardeşim;
Kolay değil hani,
Böyle kuyruk sallamak Tanrının günü.
CEVAP
- Ciğercinin kedisinden sokak kedisi
Açlıktan bahsediyorsun;
Demek ki sen komünistsin.
Demek bütün binaları yakan sensin.
İstanbul'dakileri sen, Ankara'dakileri sen...
Sen ne dom uzsun, sen!
MACERA
Küçüktüm, küçücüktüm , Oltayı attım denize;
Bir üşüşüverdi balıklar, Denizi gördüm.
Bir uçurtm a yaptım, telli duvaklı;
Kuyruğu ebem kuşağı renginde;
Bir salıverdim gökyüzüne;
Gökyüzünü gördüm.
Büyüdüm, işsiz kaldım, aç kaldım;
Para kazanm ak gerekti;
Girdim insanların içine, İnsanları gördüm.
Ne yârdan geçerim, ne serden;
Ne denizlerden, ne gökyüzünden ama.
Bırakmıyor son gördüğüm , Bırakmıyor geçim derdi.
Oymuş, diyorum, zavallı şairin G örüp göreceği.
BİRDENBİRE
Her şey birdenbire oldu.
Birdenbire vurdu gün ışığı yere;
Gökyüzü birdenbire oldu;
Mavi birdenbire.
Her şey birdenbire oldu;
Birdenbire tütm eye başladı dum an topraktan;
Filiz birdenbire oldu, tom urcuk birdenbire.
Yemiş birdenbire oldu.
Birdenbire, Birdenbire;
Her şey birdenbire oldu.
Kız birdenbire, oğlan birdenbire;
Yollar, kırlar, kediler, insanlar...
Aşk birdenbire oldu, Sevinç birdenbire.
YOKUŞ
Öteki dünyada akşam vakitleri Fabrikamızın paydos saatinde Bizi evlerimize götürecek olan yol Böyle yokuş değilse eğer
Ölüm hiç de fena bir şey değil.
DENİZ KIZI
D enizden yeni mi çıkmıştı neydi;
Saçları, dudakları
Deniz koktu sabaha kadar;
Yükselip alçalan göğsü deniz gibiydi.
Yoksuldu, biliyorum
- Ama boyna da yoksulluk sözü edilm ez ya - Kulağımın dibinde, yavaş yavaş,
Aşk türküleri söyledi.
Neler görmüş, neler öğrenmişti kim bilir, Denizle buğaz buğaza geçen hayatında!
Ağ yam amak, ağ atmak, ağ toplam ak,
Olta yapm ak, yem çıkarmak, kayık temizlemek...
Dikenli balıkları hatırlatm ak için Elleri ellerime değdi.
O gece gördüm , onu gözlerinde gördüm;
G ün ne güzel doğarm ış m eğer açık d en iz d e ! O nun saçları öğretti bana dalgayı;
Çalkandım durdum rüyalar içinde.
1943
AŞK RESMİGEÇİTİ
Birincisi o incecik, o dal gibi kız, Şimdi galiba bir tüccar karısı.
Ne kadar şişmanlamıştır kim bilir.
Ama yine de görmeyi çok isterim, Kolay mı? ilk göz ağrısı.
İkincisi Münevver Abla, b enden büyük Yazıp yazıp bahçesine attığım m ektupları Gülm ekten katılırdı, okudukça.
Bense bugünm üş gibi utanırım O m ektupları hatırladıkça.
çıkar
dururduk m ahallede halde ... yan yana yazılırdı duvarlara ...yangın yerlerinde.
D ördüncüsü azgın bir kadın, Açık saçık şeyler anlatırdı bana.
Bir gün de önüm de soyunuverdi Yıllar geçti aradan, unutam adım , Kaç defa rüyama girdi.
Beşinciyi geçip akıncıya geldim.
O nun adı da Nurinnisa.
Ah güzelim Ah esmerim Ah
Canımın içi Nurinnisa.
Yedincisi, Aliye, kibar bir kadın.
Ama ben pek varam adım tadına.
Bütün kibar kadınlar gibi Küpe fiyatına, kürk fiyatına.
Sekizinci de o bokun soyu.
Elin karısında nam us ara, K endinde arandı mı küplere bin.
Üstelik
Yalanın düzenin bini bir para.
Ayten'di dokuzuncunun adı.
İş başında şunun bunun esiri, Ama bardan çıktı mı,
Kiminle isterse onunla yatar.
O nuncusu akıllı çıktı gitti
Ama haksız da değildi hani.
Sevişmek zenginlerin harcıymış İşsizlerin harcıymış.
İki gönül bir olunca Samanlık seyranmış ama, İki çıplak da, olsa olsa, Bir ham am a yakışırmış.
İşine bağlı bir kadındı on birinci.
Hoş, olmasın da ne yapsın, Bir zalimin yanında gündelikçi.
leksandra Geceleri odam a gelir, Sabahlara kadar kalır.
Konyak içer, sarhoş olur, Sabahı da işbaşı yapardı şafakla.
Gelelim sonuncuya.
Hiçbirine bağlanm adım Ona bağlandığım kadar.
Sade kadın değil, insan.
Ne kibarlık budalası, Ne malda mülkte gözü var.
Hür olsak der, Eşit olsak der.
İnsanları sevmesini bilir Yaşamayı sevdiği kadar.
ÇOK ŞÜKÜR
Bir insan daha var, çok şükür, evde;
Nefes var, Ayak sesi var;
Çok şükür, çok şükür.
YAŞAMAK I
Biliyorum, kolay değil yaşamak, Gönül verip türkü söylem ek yâr üstüne;
Yıldız ışığında dolaşıp geceleri, Gündüzleri gün ışığında ısınmak;
Şöyle bir fırsat bulup yarım gün, Yan gelebilm ek Çamlıca tepesine...
- Bin türlü mavi akar Boğaz'dan - Her şeyi unutabilm ek maviler içinde.
II
Biliyorum, kolay değil yaşamak;
Ama işte
Bir ölünün hâlâ yatağı sıcak, Birinin saati işliyor kolunda.
Yaşamak kolay değil ya kardeşler, Ölmek de kolay değil;
Kolay değil bu dünyadan ayrılmak.
ŞİİR ÜSTÜNE YAZILARINDAN
GARİP
Şiir, yani söz söylem e san'atı, geçmiş asırlar içinde birçok değişikliklere uğramış; en sonunda da, bugünkü noktaya gelmiş.
Bu noktadaki şiirin doğru dürüst konuşm adan bir hayli farklı ol
duğunu kabul etm ek lâzım. Yani şiir bugünkü hâliyle, tabiî ve alelâde konuşm aya nazaran bir ayrılık gösterm ekte, nisbî (göreli) bir garabet (gariplik) arzetm ektedir. Fakat işin hoş tarafı, bu şi
irin b irçok h am leler n e tic e sin d e k en d in i kabul ettirm iş, bir an'ane (gelenek) kurm ak suretiyle de m ezkûr (anılan) acayipliği ortadan kaldırmış olması. Yeni doğup bugünün münevveri tara
fından terbiye edilen çocuk kendini d o ğ ald an doğaıya bu nok
tada idrâk ediyor (algılıyor). Şiiri, kendine öğretilen şartlar içinde aradığından, bir tabiîleşme arzusunun mahsulü olan eserleri hay
retle karşılıyor. Garip telâkkisi, öğrendiklerini tabiî kabul edişin
den gelm ekte. O na buradaki izafîliği (göreliliği) gösterm eli ki, öğrendiklerinden şüphe edebilsin.
An'ane, şiiri nazım dediğim iz bir çerçeve içinde muhafaza etmiş. Nazmın belli başlı unsurları (öğeleri) vezinle kafiyedir. Ka
fiyeyi ilk insanlar ikinci satırın kolay hatırlanmasını temin için, yani sadece hafızaya yardımcı olmak maksadiyle kullanmışlardı.
Fakat onda sonradan bir güzellik buldular. Onu, hikmeti vücudu (varlık nedeni) aşağı yukarı aynı olan vezinle birlikte kullanmayı bir maharet (beceri) saydılar. Şiirin de m enşeinde (kökeninde), diğer san'atlarda olduğu gibi, böyle bir oyun arzusu vardır. Bu
güzellik bulm ayacaktır. Nitekim bu rahatsız edici hakikati gör
müş olanlar, vezinle kafiyeye "ahenk" denilen yeni bir şiir unsu
runun ebeveyni nazariyle bakmışlar, bu yeni nim ete dört elle sa
rılmışlar. Bir şiirde eğer takdir edilmesi lâzımgelen bir ahenk var
sa, onu temin eden şey, ne vezindir, ne de kafiye. O ahenk ve
zinle kafiyenin dışında da, vezinle kafiyeye rağm en de m evcut
tur (vardır). Fakat onu şiirde şuurlu (bilinçli) hâle getirip anlayış
ları en kıt insanlara bile bir ahengin mevcut olduğunu haber ve
ren şey vezinle kafiyedir. Bu suretle farkına varılan, yani vezinle, kafiye ile temin edilen bir âhenkten zevk duyabilm ek yahut da lâkırdıyı bu basit ölçüler içinde söylemeyi m aharet sayabilmek;
safdilliklerin herhalde en m uhteşem i olmalıdır. Bunun haricinde bir âhenge inanmaksa, onun şiir için ne kadar lüzumsuz, hattâ ne kadar zararlı olduğunu biraz sonra anlatacağım.
Vezinle kafiyenin her şeye rağm en birer kayıt (sınırlama) ol
duğunu da kabul edelim. Bunlar şairin düşüncesine, hassasiyeti
ne (duyarlığına) hükmettikleri gibi lisanın şeklinde de değişiklik
ler yapıyorlar. Nazım dilindeki nahiv (sözdizimi) acaiplikleri ve
zinle kafiye zaruretinden doğm uş. Bu acaiplikler belki de, ifade
yi genişletmesi itibariyle, şiir için faydalı olmuştur. Hattâ onların, nazım endişelerinin dışında dahi baş tacı edilmeleri ihtimali var
dır. Fakat bu kuruluş bazılarının kafalarına "şiir dilinin kendine hâs yapısı" diye dar bir telâkki (anlayış) getirmiş. Bu çeşit insan
lar birtakım şiirleri reddederlerken "Konuşma diline benzemiş"
diyorlar. Köklerini vezinle kafiyeden alan bu telâkki, hakikî m ec
rasını (akış yolunu) arayan şiirde hep aynı İzafî garabeti bulacak, onu kabul etm ek istemiyecektir.
Lâfız (söz) ve m âna san'atları çok kere zekânın tabiat üzerin
deki değiştirici, tahrip edici hassalarından (özelliklerinden) istifa
de eder. Bilgisini, terbiyesini geçmiş asırlara borçlu olan insan için bundan daha tabiî bir şey yoktur. Teşbih (benzetm e), eşya
yı, olduğundan başka türlü görm ek zorudur. Bunu yapan insan acaip karşılanmaz, kendine hiçbir gayri tabiîlik (olağan dişilik)
isnat edilmez (yüklenm ez). Halbuki teşbihle istiareden (eğretile
m eden) kaçan, gördüğünü herkesin kullandığı kelimelerle anla
tan adamı bugünün m ünevveri garip telâkki etmektedir. Hatâsı, m uhtelif sapıtm alarla gelinm iş bir şiir anlayışını k endine çıkış noktası yapmasıdır. Yazının peyda olduğu (ortaya çıktığı) gün
den beri yüz binlerce şair gelmiş, her biri binlerce teşbih yapmış.
Hayran olduğum uz insanlar bunlara birkaç tane daha ilâve et
m ekle acaba edebiyata ne kazandıracaklar? Teşbih, istiâre, m ü
balâğa (abartm a) ve bunların bir araya gelm esinden m eydana çı
kacak bir hayal zenginliği, ümit ederim ki, tarihin aç gözünü ar
tık doyurm uştur.
Edebiyat tarihinde pek çok şekil değişiklikleri olmuş, yeni şekil her defasında, küçük garipsem elerden sonra kolayca kabul edilmiştir. Güç kabul edilecek değişiklik, zevke ait olanıdır. Böy
le değişm elerin pek seyrek vukua geldiğini (olageldiğini); üste
lik, bu suretle m eydana çıkan edebiyatlarda da her şeye rağm en değişm eyen, yine devam eden, hepsinde m üşterek (ortak) olan bir taraf b u lu n d u ğ u n u görüyoruz. B ugüne kadar burjuvazinin malı olmaktan, yüksek sanayi devrinin başlam asından evvel de dinin ve feodal züm renin köleliğini yapm aktan başka hiçbir işe yaramamış olan şiirde, bu değişm eyen taraf; m üreffeh sınıfların zevkin e hitap etmiş olm ak şeklinde tecelli ediyor (beliriyor). Mü
reffeh (bolluk içinde yaşayan) sınıfları yaşam ak için çalışmaya ihtiyacı olm ayan insanlar teşkil ederler (oluştururlar). O insanlar geçmiş devirlerin hâkimidirler. O sınıfı temsil etmiş olan şiir lâyık olduğundan daha büyük bir m ükem m eliyete erişmiştir. Ama yeni şiirin istinat edeceği (yaslanacağı) zevk, artık akalliyeti (azınlığı) teşkil eden o sınıfın zevki değil. Bugünkü dünyayı dolduran in
sanlar yaşam ak hakkını m ütem adi (sürekli) bir didişm enin so nunda buluyorlar. H er şey gibi, şiir de onların hakkıdır, onların
hâkim kılmaktır.
Yeni bir zevke ancak yeni yollarla, yeni vasıtalarla varılır.
Birtakım nazariyelerin söylediklerini bilinen kalıplar içine sıkştır- makta hiçbir yeni, hiçbir san'atkârane ham le yoktur. Yapıyı te
m elinden değiştirmelidir. Biz senelerden beri zevkimize, irademi
ze hükmetmiş, onları tâyin etmiş (belirlemiş), onlara şekil vermiş edebiyatların, o sıkıcı, o bunaltıcı tesirinden kurtulabilm ek için, o edebiyatların bize öğretm iş olduğu her şeyi atmak m ecburiye
tindeyiz. Mümkün olsa da "şiir yazarken bu kelimelerle düşün
mek lâzımdır" diye yaratıcı faaliyetimizi tahdit eden (sınırlayan) lisanı bile atsak. Ancak bu suretledir ki, kendimizi alışkanlıkların sürüklediği gayri tabiî inhiraftan (sapm adan) kurtarmış; safiyeti
mize, hakikatimize irca etmiş (döndürm üş) oluaız.
Tarihin beğenerek andığı insanlar daima dönüm noktaların
da bulunanlardır. O nlar bir an'aneyi yıkıp yeni bir an'ane kurar
lar. Daha doğrusu kurdukları şey içlerinden gelen yeni bir kayıt
lar (sınırlamalar) sistemidir. Ancak ileriki nesillere intikal ettikten sonra an'ane olur. Büyük san'atkâr nâm ütenahi (sonsuz) kayıtla
rın içindedir. Fakat bu kayıtlar, hiçbir zaman, evvelkiler tarafın
dan vazedilm iş (konm uş) değildir. O; kitapların öğrettiğinden d ah a fazlasını arayan, sa n 'a ta yeni kayıtlar sokm aya çalışan adamdır. 17 nci asır Fransız klasisizmi kaideci (kuralcı) olmuş, fakat an'aneperest (gelenekçi) olmamıştır. Zira kaidelerini kendi getirmiştir. 18 nci asır yazıcıları daha çok an'aneperest oldukları halde sanatkârlıkları bakım ından an'aneyi kuranlar seviyesine yiikselememişlerdir. Çünkü kayıtları hissetmemişler, öğrenm işler
dir. Bir şeyin ya lüzum unu, yahut da lüzum suzluğunu hissetmeli, fakat herhalde hissetmelidir. Lüzumu hissedenler kurucular, lü
zum suzluğu h issedenler yıkıcılardır. H er ikisi de cem iyetlerin (toplum ların) fikir hayatı için devam ettirici insanlardan daha faydalıdırlar. Bu çeşit insanlar belki her zaman muvaffak olam az
lar. Yaptıkları işin tutunabilm esi, işin İçtimaî bünyedeki (toplum sal yapıdaki) tebeddüllerle (değişm elerle) olan m ünasebetine ve bu tebeddüllerin ehem m iyetine tâbidir (bağlıdır). Ademimuvaffa- kiyetin (başarısızlığın) sebeplerinden biri de yapm anın yapılması lâzım geleni bilm ekten farklı oluşudur. Bir insan kurduğunu mü-
kem meleştiremeyebilir. Fakat kendisini hem en takip edecek ola
na kıymetli bir temel tevdi eder (bırakır). Ya bir yol gösterir, ya
hut bir yolun yanlış olduğunu söyler. Bu insan bir davanın bay
raktarı, sıra neferi veya fedaisi dem ektir. Bir fikir uğrunda fedai olmayı göze almış insan takdirle, m innetle karşılanmalıdır. Bu
nunla beraber fedai olmayı göze almış insanın ne takdire ihtiyacı vardır, ne de teşvike. Çünkü bunlar ondaki em niyet hissine hiç
bir şey ilâve etmiyecektir. En koyu irtica hareketlerinin, cesare
tinden hiçbir şey eksiltemiyeceği gibi...
Ben, san'atlarda tedahüle (birbirinin içine girmeye) taraftar değilim. Şiiri şiir, resmi resim, musikiyi musiki olarak kabul et
meli. Her san'atın kendine ait hususiyetleri, kendine ait ifade va
sıtaları var. Meramı (anlatılm ak isteneni) bu vasıtalarla anlatıp bu hususiyetlerin içinde kapalı kalm ak hem san'atın hakikî kıymet
lerine hürm etkar olmak, hem de bir cehde (çabaya), bir em eğe yer verm ek değil mi? G üzel olanı tem in ed ecek (sağlayacak) güçlük herhalde bu olmalı. Şiirde musiki, musikide resim, resim
de edebiyat bu güçlüğü yenem eyen insanların başvurdukları bi
rer hileden başka bir şey değil. Ayrıca bu san'atlar, öteki san'atla- rın içine girince hakikî değerlerinden de birçok şeyler kaybedi
yorlar. M eselâ bir şiirde â h e n k ta r (uyum lu) birkaç kelim enin yan yana gelm esinden m eydana çıkmış bir musikiyi, nağm elerin
deki tenevvü (çeşitlilik) ve akorlarındaki zenginlikle m uazzam bir san'at olan sahici musiki yanında küçüm sem em eye imkân var mı? Mahreçleri (çıkış yerleri) aynı olan harflerin bir araya toplan- masiyle vücuda gelen "âhengi taklidî" de ("taklit uyum" da) bu kadar basit, bu kadar âdi bir hile. Ben bu gibi hilelerden zevk duym anın, o âhengi şiirde hissetm ekten gelen bir m em nuniyet olduğuna kaniim. İnsan anlaşılmaz sandığı bir şeyi anladığı vakit m em nun olur. Bu memnuniyeti, anlaşılmaz sanılan eserin m uvaf
fakiyeti addetm ek, insanın kendini muharrirle (yazarla) bir tut
san'atıdır. Yani tamamiyle m ânadan ibarettir. Mâna insanın beş d u y g u su n a değil, kafasına h itab ed er. B inaenaleyh d o ğ ru d a n doğruya insan ruhiyatına hitabeden ve bütün kıymeti m ânasında olan hakikî şiir unsurunun musiki gibi, bilm em ne gibi tâlî (ikin
ci derecede) hokkabazlıklar yüzünden dikkatim izden kaçacağını da hatırdan çıkarmamalı. Tiyatro için çok daha lüzumlu olan d e
kora itiraz ediyorlar da, şiirdeki musikiye itiraz etmiyorlar.
(...)
Musikiden istifadeyi kabul eden şair neden resim den, hattâ daha ileri gidilirse, heykelden yahut mim ariden de istifadeyi dü
şünmesin? (...) Bir de resmi şiire mâna halinde sokan şairler, bu şairleri tutan büyük de kalabalıklar var. O nlar bütün meziyetleri tasvir olm aktan ibaret yazıları şiir addetm ekte güçlük çekm iyor
lar. Halbuki o yazıların şiirliğini kabul etm em ek lâzım. Bu noktai nazarı (görüşü) m üdafaa edenler, fazla ileriye gitm edikleri za
man, fikirleri akla yakınmış gibi görünür. Kendilerine hak ver
mek isteriz. Zannederiz ki, tasvir şiirin şartlarındandır, her şiir de az çok tasvirîdir. Bu yanlış düşünce şiirin ifade vasıtasının lisan oluşundan ileri geliyor. Lisanın cüzü'leri (parçaları) olan kelim e
ler ya doğrudan doğruya eşyanın, yahut da fikirlerimizin ifadele
ridir. Mücerret (soyut) fikirler tekem m ül etmiş (olgunlaşmış) ka
falara haricî âlemle (dış dünyayla) alâkasızmış gibi görünür. Hal
buki, insan denilen m ahlûkun en mücerret fikirleri bile bir m ü
şahhasla (somutla) beraber düşünm ek yani onu daima m addeye, daima eşyaya irca etm ek (döndürm ek) temayülü (eğilimi) vardır.
Böyle olunca kelimelerin yan yana gelmesile m eydana çıka
cak san'atın gözüm üzün önüne tabiattan birçok şeyler getireceği
ni de tabiî karşılamak. Fakat bu tabiî karşılama hiçbir zaman şi
irin bütün servetinin bu kelimelerle hatırlanan bir dünyadan, b ü tün kıymetinin de bu dünyanın güzelliğinden ibaret olacağı neti
cesine varm am ak. Şiirde tasvir bulunabilir. Ama tasvir - hattâ san'atkârın tam am en kendine hâs görüş adesesinden dahi geç
miş olsa - şiirde esas unsur olmamak. Şiiri şiir yapan, sadece, edasındaki hususiyettir; o da mânaya aittir.
Fransız şairi P aul Eluard'm dediği gibi, "Bir gün gelecek, o;
sadece kafa ile okunacak, edebiyat da böylece yeni bir hayata kavuşacak."
Edebiyat tarihinde her yeni cereyan şiire yeni bir hudut g e
tirdi. Bu hududu azam î derecede genişletm ek, daha doğrusu, şi
iri huduttan kurtarm ak bize nasiboldu.
Oktay Rifat, bir m ektubunda, bu fikri m ektep m efhum u üze
rinde izaha çalışıyor. Diyor ki "Mektep fikri; zam an içinde bir fasılayı, bir duruşu temsil ediyor. Sür'at ve harekete mugayir (ay
kırı). Hayatın akışına uyan, dialectique zihniyete aykırı düşm iyen cereyan sadece mektepsizlik cereyanı."
Fakat hudutsuzluk yahut mektepsizlik vasfı şiirde tek başına, ayrı bir şekilde bulunabilir mi? Şüphesiz hayır. Bu vasfın insana birçok yeni sahalar keşfettireceğini, şiiri birçok ganim etlerle (bir savaşım sonucu ele geçirilen şeylerle) zenginleştireceğini tabiî addetmeli. Bizim, kendi hesabım ıza, bu hudut genişletm e işinde ele geçirdiğimiz ganim etlerin başlıcaları arasında saflıkla basitlik var. Şiirlik güzeli bunlardan çıkarma arzusu, bizi şiirin en büyük hâzinesi olan, insanı hayatının bütün safhalarında kurcalayan bir âlemle yakından temasa sevkediyor. Bu âlem de tahteşşuur (bi
linçaltı). Tabiat, zekânın m üdahalesi ile (araya girmesi ile) değiş
tirilmemiş halde, ancak burada bulunabiliyor. Keza insan ruhu burada bütün giriftliği, bütün kompleskleriyle, fakat ham ve ipti
daî halde yaşıyor. İptidaîlikle basitliğin bir hususiyeti de bu gi
riftlik olsa gerek. Hislerin, yahut heyecanların, tecrit edilmişlerine (soyutlanıp ayrılmışlarına) ancak ruhiyat kitaplarında rastgeliriz.
(...) Safiyetle basitliği çocukluk hâtıralarımızda aynı zenginlik, ay
nı giriftlik ve tecride karşı duyulan aynı düşmanlıkla buluyoruz.
Allahın sakallı bir ihtiyar, cinlerin kırmızı cüceler, perilerin beyaz entarili kızlar şeklinde tasavvuru, bozulm am ış çocuk kafasının m ücerret fikre taham m ülü olmadığını gösteriyor.
"Şiiri en saf, en basit halde bulm ak için yapılan insan tahteş
şuurunu karıştırma ameliyesi"nin symboliste'lerin kabul ettiği gibi içimizdeki birtakım gizli tellere dokunm a, yahut Valéry'nin, ya
ratıcı faaliyeti izah eden, "gayri şuurda olma" nazariyeleriyle ka- rıştırılmamasını isterim. Bu hususta bizim arzum uza en çok yak
laşan san'at cereyanı (akımı) surréalisme (gerçeküstücülük) cere
vazıh (anlamı açık) şekilde ortaya koyan ve "b ütü n kıym eti m â nasında olan şiir" için bu küçük hokkabazlıkları fedadan çekin
m eyen sürrealisteler elbette takdire lâyık görülmeli.
(...) Tabiî şartlar içinde tahteşşuuru yazı haline getirmemiz imkânsızdır. O halde im kânsız olan bu hâli m elekeleştirm eye (yetileştirmeye, alışkanlık haline getirm eye) kalkm ak büsbütün lüzum suz bir gayret sayılmaz mı? M uhakkak ki, bu m eleke tah
teşşuuru boşaltmak melekesi değildir. Olsa olsa tahteşşuuru tak
lit etm e melekesidir. Tahteşşuurda bulunan şeyler nasıl şeyler?
O nu bir san'atkâr bir âlimden çok daha iyi, çok daha derin his
seder. Eseri de bu hissedişin taklidinden başka bir şey değildir.
San'atkâr m ükem m el bir taklitçidir.
Usta san'atkâr, taklitçi değilmiş gibi görünür. Çünkü taklit et
tiği şey orijinaldir. 19 uncu asırda yaşamış realist m uharririn an
lattığı tabiat orijinal değildir; zekâ tarafından taklit edilmiştir.
O nun için eser kopyenin kopyesidir. Basitlikle iptidaîlik, ikisi de, san'at eserine hakikî güzelliği getirirler. İyi bir san'atkâr onları çok güzel taklit eder. Bu işi yapan adam a "basit adam, iptidaî adam" dem em ek lâzımdır. San'atın senelerce çilesini çekmiş, nâ- m iitenahi (sonsuz) m erhalelerden (aşam alardan) geçmiş bir şairi günün birinde acemi bir eda ile karşınıza çıkmış görürseniz, bir
d en b ire menfi hüküm ler verm eyiniz. Böyle bir şair "acemiliği taklit"te güzellik bulm uş olabilir. Bu takdirde o, acemiliğin ustası olm uş demektir. (...)
Şiirde hücum edilmesi lâzım geldiğine inandığım zihniyetler
den biri de mısracı zihniyettir. Bir şiirde bir tek berceste (güzel) mısraın kifayetine (yeterliğine) itikat (inanm a) şeklinde tezahür eden (beliren) ve ilk bakışta insana basit görünen bu zihniyeti, şiirin kötü bir hususiyetine bağlanışın gizli bir ifadesi olduğu için mühim buluyorum. Şiirde bir "bütün"ün lüzum una inananlar bile mısralar arasında birtakım aralıklar kabul eder, bu aralıkları bir
birine rapteden mâna yakınlıklarını şiirdeki örülüşiin m ükem m e
liyeti için kâfi sayarlar. Bu telâkki (anlayış) belki de hücum edil- jn e y e değecek kadar sakat bir telâkki değildir. Fakat insanı şimdi bahsedeceğim hususiyete ve o hususiyetten zevk alma tehlikesi
ne götürdüğü için buna da m eydan verm em ek lâzımdır. Şiir öyle
bir bütündür ki, bütünlüğünün farkında bile olunmaz.
Sıvanmış, boyanm ış bir binanın tuğlaları arasındaki harcı gö
remeyiz. Bina tamamiyetini ancak bu harçla temin ettiği zam an
dır ki, onu teşkil eden tuğlaları teker teker görm ek, onların vasıf
ları üzerinde düşünm ek fırsatını elde ederiz.
Mısracı zihniyet, bize, mısraların olduğu gibi, onun parçaları olan kelimelerin de tetkiki, tahlili (çözüm lenm esi) imkânını verir.
Kelime üzerinde düşünm ek, o nun güzelliğini, yahut çirkinliğini tesbite çalışmak; şiire, kelime halinde, m ücerret bir "şiir unsuru"
telâkkisi getirmiştir. Yüz kelimelik bir şiirde yüz tane güzellik arayan insan vardır. Halbuki bin kelimelik bir şiir bile bir tek gü
zellik için yazılır. Tuğla güzel değildir. Sıva güzel değildir. Fakat bunlardan terekküp eden (oluşan) bir mimari eseri güzeldir. Bu
na mukabil agat, helyotrop, güm üş gibi m addelerden bir bina yapılabileceğini farzedelim. Eğer bu bina, m addelerin taşıdığı gü
zellik dışında bir güzelliğe malik değilse san'at eseri sayılmaz.
G örülüyor ki haddizatında (aslında) güzel olan kelim enin şiire malzemelik etmesi şiir için bir kazanç değil. Eğer söyleniş tarzla
rını, kullanılış şekillerini de beraber getirmiş olmasalardı, bu keli
melerin şiire bir zararı da olmazdı. Fakat ne yazık ki o kelimeler ancak muayyen şekillerde söylenebiliyor. Yani, kendi edalarını kendileri tâyin ediyorlar. İşte eski şiirin yukarda bahsettiğim hu
susiyeti bu edadır, ismi de "şairâne"dir.
Bu edaya bizi kelimeler getirmiş. Fakat şiir zevkini, şiir te
lâkkisini bugünkü cemiyetten alan insan çok kere aksi cihetten hareket etmekte, yâni o kelim elerden evvel şaiıâneyi tanım akta
dır. Bu edayı getirebilecek kelim elerden müteşekkil lügat; yazar
ken şairâne olmak isteyen, okurken de şairâneyi arayan insanın kafasında zaruri olarak m eydana gelir. O lügatin çerçevesinden kurtulmadıkça şairâneden kurtulmaya da imkân yok. Şiire yeni bir dil getirme cehdi (çabası) işte böyle bir kurtulma arzusundan doğuyor. "Nasır" ve "Süleyman Efendi" kelimelerinin şiire sokul
masını hazm edem iyenlerse şairâneye tahamm ül edebilenler, hat
tâ onu arayanlar, hem de bilhassa arayanlardır.
SANAT İÇİN SANAT
"Sanat için sanat" sözü san attan b u g ü n k ü m anada fayda um an insanlara boş bir p aradoxe gibi görünür. Halbuki, yanlış söylenmiş ve yanlış tefsirlere yol açmış bir söz olmasına rağmen, gerçek bir tarafı da yok değildir. Sanatta fayda meselesinin on dokuzuncu asırda ortaya atılmış olan böyle bir söz üzerine mey
dana çıktığını sananlar, sanatla fayda arasındaki tarihi m ünasebe
ti de ihtimal bilmezler. Sanat arzusu ilk insanlarda bugünün sa
natkârı tarafından da aynı şekilde duyulan ve ne olduğu bir türlü bilinem eyen bir ruh haleti, daha doğrusu bir hastalık halinde doğdu. İnsanın güzel eser yaratma arzusu yanında ardı arkası gelm eyen ihtiyaçları vardı. Ve insan hem onun için, hem de öte
ki için çalışıyordu. Sanat ihtiyacını karşılayan faaliyetleri zamanla birçok ifade vasıtası buldu. İfade vasıtalarının çoğalması ve ge
nişlem esi hayatının bütü n cepheleri üzerinde m üessir olm aya başladı. Hayati ihtiyaçları karşılayan faaliyetler sadece fayda esa
sına müstenittir. Halbuki bediî heyecanın ne olduğunu anlatm ak için, öm rünü asırların bile tüketem ediği bir "hasbi" (nedensiz, karşılıksız) kelimesi icat ettiler. Sanatın hayati faaliyetlere yeni m üdahale ettiği zam anlarda - bu hakikati anlayışımız her ne ka
dar yeni ise de - sanatla fayda birbirinden tam am en ayrı şeyler
di. Bu ayrılığı ilk ortadan kaldıran ve sanatla faydayı birbirine yaklaştıran, öyle sanıyorum ki, mimari olmuştur. İskemlenin üze
rine yapılan nakışların sanat kıymeti iskemlenin iskemleliği dışın
dadır. Halbuki binanın; hacm ine, nisbetlerine, kısacası bütünlü
ğüne taallûk eden (ilişkin) sanat kıymeti binadan beklenen fay
danın dışında değildir. Güzellik, içinde oturm ak için yapılmış bi
naya, sonradan, iğreti bir halde ilave edilemez.
Mimaride güzellikle faydanın çok daha eski zam anlarda bir
biri içine geçmiş olması diğer birtakım faaliyetlerde yekdiğerinin dışında kalm alarına mani olmadı. Bu yabancılık ve anlaşam a- mazlık, m edeniyetin ilerlemesi ve bu ilerlemenin hayata getirdiği çeşitli hadiselerin birbiriyle haşrüneşr (kaynaşm ış) olması saye
sindedir ki, az çok giderilebildi. Bu m üddet zarfında ise insan kafası durmamış; ilim merakı, felsefe merakı, falan merakı, filan merakı gibi birtakım enayice saiklerle (güdülerle) bazı tecritler (ayırmalar) yapmış; m ezkûr (anılan) tecritler neticesinde de, kim
seye çaktırm adan bir anlaşm aya doğru gitm enin yolunu tutm uş
olan, sanatla faydayı birbirinden tutup ayırmıştı. Buna rağm en plastique sanatların Fransa'da geçirdiği tekâm ülü tetkik eden sa
nat tarihçisi - güzelliğin gayesinin bizde sadece hasbi bir heye
can yaratmak olduğunu bildiği halde - bu memlekette, geçmiş asırlarda yapılmış olan koltukları, perdeleri, masaları, şamdanları, kadehleri ele alıp birer birer incelem ekten ve bu eşyanın birbir- leriyle olan benzerlik ve ayrılıklarını ve bunların devirleriyle olan m ünasebetlerini m eydana çıkarm aya çalışm aktan geri kalmadı.
Halbuki bardak içki içmek, perde pencereyi kapatm ak, koltuk üstüne oturm ak için yapılmıştır.
Söylediklerimizi şöylece hülasa edelim
Sanatla fayda ilkin birbirinin dışındaydı. Yavaş yavaş arala
rında bir kaynaşma oldu. Fakat o sırada, dünyayı asgari dört asır evvelinden öğren en âlimler, feylezoflar ve tarihçiler m eydana çıktı. Allem ettiler, kallem ettiler; bu iki hadiseyi birbirinden ayır
dılar, arkalarından Théophile Gautier adında daha az zavallı bir adam türedi ve devrinin patlak noktası vazifesini gördü. Devri, faydayı sanata yanlış şekilde mal eden; başka bir tabirle faydayı feda eden bir cereyana aksülam el (tepki) m ahiyetinde idi. Filha
kika faydayı sanata bu tarzda mal etm elerine mani olm ak lazım
dı. Bu da ya faydayı yahut sanatı kabul edip ötekini atmak sure
tiyle kabil olacaktı.
Koskoca bir romantik devrin içinde gelen ve zam anın edebi hareketlerine mihrak (odak) vazifesi gören mahfillerde (toplantı yerlerinde) en nüktedan artist diye tanınmış bir adam dan daha fazlası beklenem ezdi. Sanatla alakası olm ayan sanatkârların "fay
da, fayda" diye bağırdıkları gibi.
Théophile Gautier'nin sözüne itiraz etm ek, onda telif edici (uzlaştırıcı) bir taraf bulunduğunu söyleyen sözün sahibini bile şaşırtm ak kabildi. "Bu nasıl olurdu?" diyeceksiniz. İşte benim yaptığım gibi. Zaten işin doğrusu da bu.
Fayda sanatın içine o tarzda girmiştir ki onu sanatın kendin
den ayırt etm ek güçtür. Afiş ve reklam sanatını sanat saym ayan
lar, musikideki faydayı bilmem nasıl inkâr ederler. Yahut işi ters tarafından alalım Bir edebi eseri propaganda vasıtası olmadığı
ri ileri sürm ekten çekinecektim. Bugünkü dünyanın içinde yaşa
yan bir adam olmak sıfatıyla beşeriyette (insanlıkta) kuru sanat
tan daha faydalı şeyler m evcut olduğunu biliyorum. Amma diğer taraftan yaradılışım yani uzviyetim beni sanatla uğraşmaya sev- kediyor. Ne cemiyet için beslediğim hayırlı niyetleri, ne de sanatı feda ederim. İnsanların refahı için söyleyeceğim üç beş sözün faydası olacaksa, sanatımı bu fayda uğruna kullanabilirim. Fakat dikkat ediyorsunuz ya, sanatımı diyorum. Çünkü sanatın ne ol
duğunu bilm eyen insanlar bu işin ne olduğunu yine anlayam a
yacaklardır.
(İnkılapçı Gençlik, 22 8 1942)
GENÇ BİR ŞAİRLE KONUŞMA
G eçenlerde genç bir şairle konuştum . Hayatını alnının teriy
le kazanan, yirmi yıllık geçmişi yalnız kahırla dolu bir Türk köy
lüsü. Yeryüzünde bir tek sahici değer tanımış, o da, el emeği.
Bana şiirlerini okudu, ve "Bu şiirleri bir m ecm uada bastırabilir miyim?" diye sordu. Saf, temiz duyuşları yanında birkaç okurya
zar tarafından öğretilmiş bazı iğreti hususiyetleri olmasaydı hiç düşünm eden "elbette" diyecektim; diyemedim. Enikonu güzel şi
irler olduğu halde m ecm ualarda çıkan şiirlerin alayından güzel olduğunu gördüğüm halde diyemedim. Nasihati sevmem; kim se
ye nasihat etm ek istemem. Daha doğrusu buna hakkım yoktur.
Ama, bu genç şaire birkaç söz olsun söylem enin cazibesinden de kendimi alamadım. Birtakım cevherler yumurtlayıp, bir sürü büyük hakikatler söylediğimi sanmayın. Hayır! Ben ona sadece o cevherler yum urtlayan insanlardan şüphe etmesini, o büyük ha
kikatlere körü körüne inanmam asını söyledim. "Büyük hakikatler şiir üstüne midir, bil ki çoğu şiirden anlam ayan insanlar tarafın
dan söylenmiştir. Sen şairsin. Belki de öm rünün sonuna kadar şi
iri düşünecek, en çok onun çilesini çekeceksin. Sahici şiirin han
gisi olduğunu anlamak, onu sanat yapan cehdin (çabanın) nasıl bir ceht olduğunu bulup m eydana çıkarmak, senin mi daha çok hakkındır, yoksa o laf ebelerinin, o çene kavaflarının mı?" d e
dim.
Genç dostum kendisine öğretilen kıym etlerden şüphe etm e
yi o zamana kadar düşünm em işti. Öyle olduğu halde hayatının büyük bir kısmının kitaplar dışında geçm esinden midir, nedir, şi
irinde o zehirleyici edebiyatların tesirini pek az buldum . Hani o, senelerden beri ardı arkası kesilm eyen bir şair kalabalığı vardır;
yazılarını okudukça kimimiz onları sahiden şair zanneder, kimi
miz de, "İllallah, yeter artık," diye bağırırız. Çoğu "pem be akşam lardan, mavi hülyalardan, elem li ruhun kem an sesini andıran hıçkırıklarından" falan bahsederler. Bu şairde bu çeşit sözlere pek rastlamadım.
Nelerden şüphe edebilir, körü körüne inanılan kıymetler ne
lerdir, bunları anlatıyordum. Nasılsa aklıma vezinle kafiye geldi.
Kendim veznin de aleyhindeydim , kafiyenin de. Bununla bera
ber vezinli kafiyeli birçok güzel şiirler olduğunu biliyorum. Bunu her vakit söylerim.
Ama, yine herhalde, vezinle kafiyeyi kötülemiş olmalıyım ki, şair arkadaşım ın bir endişesiyle karşı karşıya kaldım. Vezinsiz kafiyesiz şiirde muvaffak olam am aktan korkuyordu "İyi ama, dedi, ben vezni kafiyesi olm ayan şiirlerin nasıl yazıldığını bilmi
yorum. Benim yazdıklarım m ana itibariyle o kadar güzel olmasa bile vezniyle, kafiyesiyle göz boyuyor. Halbuki vezin, kafiye, or
tadan kalktı mı iş yalnız şairliğe kalacak. Güç bir iş." Bu sözü uzun zaman unutm ayacak, bir sürü aydınımızın ömürleri boyun
ca öğrenebildikleri bütün hakikatlerden üstün tutacağım. Güçlü
ğün nerede olduğunu bu kadar iyi anlayıp, bu kadar iyi anlata
bilmek az şey değildir.
Hep umumi şeylerden bahsetm ek istiyordum. "Ne yapm ak lazımsa onu yapacaksın, şiirse şiir, dedim; yapılacak şey güç ola
bilir. Eğer gayene ulaşma hususundaki arzun samimi ise güçlüğü de göze alman lazım. Kolaydan daima kaçınacaksın."
M üşkülpesent (güç beğenir) olmayan, işin sadece kolayına giden sanatkâr, zevkinden h er zam an için fedakârlık etm eye m ecburdur. Zevkinden fedakârlık ede ede günün birinde öyle bir hale gelir ki, zevk nam ına hiçbir şeyi kalmaz. Bir sanatkârın zevkinden olması nihayet kendine ait bir hadisedir, ama işin k o
kere zevkini geleneğin getirdiği zevkin üstüne çıkarır. O zaman halk ile kendisi arasında bir m esafe peyda olur. Bu m esafe m u
vakkattir (geçicidir). Birkaç anlayışlı insanın o sanatkârdaki kıy
metleri bulup m eydana çıkarmasıyla bu mesafe kapanır. Sanat
kârın halktan evvel vardığı zevk m erhalesi halkın da o m erhale
ye getirilmesiyle gelenek halini alır. H enüz gelenek halini alm a
mış bir zevkin kendini halka kabul ettirip ettirmeyeceği halkın bileceği şey değildir. Bunu ancak sanatkâr - o da, yaptığı işin doğruluğuna inanı nispetinde - hissedebilir. Zaten yaptığına ina
nı oldu mu kendini ergeç kabul ettirecektir. Ettirecektir ama, bu çeşit sanatkârı işin kolayına gitmiş olanlardan, kendini herhangi bir cereyana "moda"dır diye kaptırmış olanlardan, kısaca, "kalp tak litçilerden kim ayıracak? Aslı ile kalp'ı arasındaki farkı ancak o işin çilekeşleri bilir.
M eşhur bir hikâye imiş, ama ben yeni duydum ; Holivut'ta Şarlo'yu en iyi taklit eden sanatkârı bulm ak için m üsabaka aç
mışlar; m üsabakaya gizlice Şarlo da girmiş. Otuz, kırk kişinin içinde ancak dokuzuncu olabilmiş. O na dokuzunculuğu layık görenler de bu işin bütün bütün yabancısı değil, sinema âlemi
nin ileri gelenleri, mütehassısları. Ama m ütehassıs olm ak dem ek Şarlo olmak dem ek değil ki.
Şiir âleminin de mütehassısları var. Birtakım hüküm ler veri
yor, kehanetlerde bulunuyorlar. Kör değneğini beller gibi, bir
"gerçek şiir" anlayışı tutturmuşlar. O anlayışa uymayan bütün an
layışları m ahkûm ediyor, bütün hamleleri baltalamaya çalışıyor
lar. Anlamadıkları şeyi beğenm em ekte haklı olabilirler. Evet, ma
dem ki anlamıyorlar, beğenm em eleri lazım; ama onu kıym etlen
dirmeye kalkışmaları doğru mu? Bu hüküm lerini herkese kabul ettirmeyi ne hakla isteyebilirler? İşin kötüsü, bunlara inananlar da yok değil. Şimdi kendimi okuyucunun yerine koyuyorum; na
sıl inanmayayım! Bir kere patentalı mütehassıs, ondan sonra ko
nuşm a tarzı gayetle yüksekten; ayak ayak üstüne atm adan ko
nuşmuyor. Sonra bir yazı yazıyor, Allah m uhafaza, her satırında beş tane büyük adam ismi. "Baksanıza, diyorsunuz, Lemaître'i, Lalou'yu, Alain'i, Niçe'yi, Şopenhaver'i, hep bu adam dan yana."
Acaba haksızlık mı ediyorum ? Ben de tek taraflı bir görüşün adamı mıyım; ben de saçma sapan bir fikrin içinde kapanm ış kalmışım da onun için mi başkalarını kabul etm ek istemiyorum?
Zannetm em . Şimdiye kadar en çok k endine h udut tanım ayan
zevkleri, hudut tanım ayan anlayışları sevdim. Hiçbir fikrin ebedi olabileceğine inanmıyorum.
D ünün adamı ile yarının adam ı m adem ki ayrı ayrı cemiyet
lerin insanlarıdır, görecekleri iş elbette birbirinden farklı olacak.
Onları şartları ile düşünelim . Bizim bugünün adamı olmamız o n ları beğenm em ize mani mi? Bu hudut tanımayan düşünce tarzını kim de görsem hayran oluyorum . Bir aralık halk sanatkârlarından bahsetmiş, onu uzun öm ürlü yapan sebepler arasında kültürünü kitaplardan ziyade hayatına borçlu olmasını ileri sürmüştüm . Ha
yata giren her yeni m efhum u (kavramı) şiire sokm aktan çekin
meyen, bu hususta hiçbir taassup (softalık) tanım ayan halk şairi, işte o kafasının gençliğine hayran olduğum insanlardandır. Bu arada, çok sevdiğim bir şair arkadaşımı, Cahit Sıtkı'yı hatırladım.
Çocuk denecek kadar gençti; bir şiir kitabı çıkardı Ö m rüm de Sükû t adında bir kitap. O kitabı çıkarmış olduğuna sonradan ne kadar üzüldü. Çünkü kitaptan sonra bir hayli değişmiş, bir hayli olgunlaşmıştı. Daha sonra üzülm enin de boşuna olduğunu anla
dı. Dedi ki "İnsanın fikir hayatında birçok m erhaleler var. Ben o şiirleri o zam an yazmıştım." Cahit Sıtkı, bir fikir softası değildir.
İçini dünyanın gidişine uydurm uş, kafasının kapıları bütün yeni
liklere açık, bir yeni zam an adamıdır. O nun yanında fikre hudut tanımayan gençlerin günden güne çoğaldığını, buna »karşılık, bi
raz evvel birçok okuyucuyu nasıl kandırdıklarını anlattığım pa- tentalı m ütehassıslara inananların da g ü n d e n g ü n e azaldığını gördükçe seviniyorum.
(Doğuş dergisi, 1. 6. 1945)
GENÇ ŞAİRDEN BEKLENEN
Yirmi yaşımızı dolduralı bir iki seneden fazla olmamıştı; bey
lik kalıplar, beylik oyunlar, beylik dünyalar içinde bunalm ış kal
mış olan şiire yeni im kânlar arayalım dedik. Şiire yeni dünyalar, yeni insanlar sokarak, yeni söyleyişler bularak şiirin sınırlarını bi
