109
Derleme / Review
Derleme / Review
DO I:10.4274/tnd.2020.73384 Turk J Neurol 2020;26:109-111
COVID-19 ve Nöroloji
COVID-19 and Neurology
Şerefnur Öztürk
Türk Nöroloji Derneği Başkanı, Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Nöroloji Anabilim Dalı Başkanı, Konya,Türkiye
Ya z›fl ma Ad re si/Ad dress for Cor res pon den ce: Dr. Şerefnur Öztürk, Türk Nöroloji Derneği Başkanı, Selçuk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Nöroloji Anabilim Dalı Başkanı, Konya,Türkiye
Tel.: +90 332 224 40 10 E-posta: serefnur.ozturk@noroloji.org.tr ORCID: orcid.org/0000-0001-8986-155X Ge lifl Ta ri hi/Re cei ved: 04.04.2020 Ka bul Ta ri hi/Ac cep ted: 10.04.2020
©Telif Hakkı 2020 Türk Nöroloji Derneği Türk Nöroloji Dergisi, Galenos Yayınevi tarafından basılmıştır.
Nörolojik hastalıklar bütün dünyada en fazla sağlık yükü oluşturan hastalık gruplarındandır. Çoğu kronik ve iyi takip edilmesi gereken risk faktörlerine bağlı olan nörolojik hastalık alanına yeni koronavirüs hastalığı-19 (COVID-19) pandemisi ile yeni ve ağır bir yük daha eklenmiştir. Nörolojik sisteme etkileri giderek daha fazla yayımlanmakta olan Severe Acute Respiratory syndrome-Coronavirus-2’nin nörolojik tutulum yapma sıklığı ve mekanizmaları multidisipliner ekip içinde nörologların da yer alması ile daha iyi anlaşılabilecektir. Diğer bir önemli durum ise, COVID-19 nedeniyle yapılan olağanüstü düzenlemelerin kronik gidişli, sık ve düzenli kontrol gerektiren, akut müdahale gerektiren hastaların izlem ve tedavilerini aksatabilme durumudur. Nöroloji uzmanlarının bu dengeleri koruyarak sahadaki sorumluluklarını yerine getirecek düzenlemeler yapılması hayati önemdedir.
Anahtar Kelimeler: COVID-19, nöroloji, Türkiye
Neurological diseases are the most common and important health burden over the world. Coronavirus disease-19 (COVID-19) pandemic is a new and important burden for the neurological area. Information related to the neurological involvement of Severe Acute Respiratory syndrome-Coronavirus-2 infection has been increased during the last several months. Frequency and mechanisms of neurological involvement of the disease may be explained more efficiently by neurologists who are included within the multidisciplinary COVID-19 teams. Other very important point is possibility of failure of follow up and treatment of chronic neurological disorders which needed frequent and regular control and also quick action for the acute treatment. The regulations are extremely important for the neurologists to perform their responsibilities with considering all these requirements.
Keywords: COVID-19, neurology, Turkey
Öz
Abstract
Nörolojik Hastalıklar ve COVID-19
Nörolojik hastalıklar hastalar, hasta yakınları ve sağlık alanında çalışanlar için en fazla sağlık yükü oluşturan hastalık gruplarındandır ve yaşlanan dünya nüfusu ile bu durum giderek artmaktadır. Sağlıkla yaşanacak yılların kaybında nörolojik hastalıklar birinci sırada yer almaktadır. Dünya çapında sağlıkta global kayıpta %10,2’lik kısmı nörolojik hastalıklar oluşturmaktadır. Nörolojik hastalıklar global ölçekte ölümlerin ise %16,8’inin nedenidir, her yıl dünyada 9,4 milyon kişi hayatını bu nedenle kaybetmektedir (1).
Bu kadar yaygın ve önemli hastalık grubunun artık karşı karşıya kaldığı yeni bir tehdit söz konusudur; yeni koronavirüs
hastalığı-19 (COVID-19) pandemisi. İlk olgunun Aralık 2019’da Çin’de Vuhan şehrinden yayımlandığı pandemi, bugün itibariyle bütün dünyada çok ciddi bir sağlık problemine dönüşmüştür.
Nörolojik hastalıklara neden olan çok sayıda değiştirilemeyen ve değiştirilebilen risk faktörleri bütün dünyada hızla artmakta iken, son aylarda bütün dünyada ciddi sağlık problem durumunda olan ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından pandemi olarak kabul edilen COVID-19 [Severe Acute Respiratory syndrome-Coronavirus-2 (SARS CoV-2)] salgını başlangıç ve devam sürecinde bildirilen raporlar, hastalığın sadece solunum yollarını etkileyerek SARS neden olmadığını fakat birlikte ve hatta bazen sadece nörolojik sistemleri de etkilediğini ortaya koymaktadır (2,3,4).
Turk J Neurol 2020;26:109-111 Şerefnur Öztürk. COVID-19 ve Nöroloji
110
COVID-19 Hastalarında Nörolojik Bulgular
COVID-19 hastalarında nörolojik semptom ve bulguların hiç de az olmayarak yaklaşık %30 civarında tespit edildiği bilinmektedir (5,6).
COVID-19’un nörolojik sistemlerde etkisinin farklı mekanizmalarla ortaya çıktığı öne sürülmektedir. Bu mekanizmalar;
1. Virüsün nörotropik etkiyle nörolojik sisteme invazyonu; 2.
Virüsün neden olduğu enflamatuvar yanıtın nörolojik sistemlerde sekonder hasara neden olduğu, 3. Özellikle solunum sistemi ve kardiyak sistemlerdeki etkilenmenin beyinde hipoksemiye neden olabileceği, 4. Virüs enfeksiyonu ve enflamasyonun koagülasyon parametrelerinde etkilenmeye neden olarak özellikle de serebrovasküler hastalık tablosunun ortaya çıkmasına neden olabileceği şeklinde özetlenebilir (7,8). Nörolojik semptom ve bulguların bu hastalarda sorgulanması ve tespit edilmesi ise bu durumun farkındalığı ile değişebilir. Özellikle izole edilmiş ve muayene koşulları zorlaşmış bu hastaların bazı semptom ve bulgularının gözden kaçırılması çok olasıdır. Mevcut durumda bildirilen en yaygın belirtiler baş ağrısı, bulantı ve kusmadır.
Vertigo, uyku bozuklukları, görme bozuklukları, miyaljiler, nöbet, bilinç değişiklikleri bildirilen semptomlardandır. Erken nörolojik bulgular koku alma ve tad almada bozukluk olarak en sık ortaya çıkmaktadır ve virüsün nörotropik etkileri yanısıra genetik ekspresyon değişiklikleri ile de açıklanmaya çalışılmaktadır (9,10).
Daha ciddi olgularda ve özellikle de yaşlı ve hipertansiyon, diyabet, kronik akciğer hastalığı, obezite gibi risk faktörü olan hastalarda yaklaşık %6 oranında, akut inme komplikasyonu da bildirilmektedir (11).
Sinir sistemi tutulumunun solunum yetmezliğinin artışına neden olabileceği belirtilmektedir. Ayrıca respiratuvar merkezin virus tarafından etkilenmesinin de solunum yetmezliği, öksürük, gag refleksi ve oluşumunu etkileyebilecek ve hipoksiyi artırabilecek bir durum olabileceği ileri sürülmektedir (12).
COVID-19 ve Nörolojik Tutulumlarda Tanı Zorluğu
Hastalığın tanısında virüse yönelik rutin laboratuvar tetkikleri yanısıra özellikle solunum sistemine yönelik tetkikler yapılmakta ve direkt akciğer grafisi ve toraks tomografisi tanıda en önemli araçları oluşturmaktadır. Tanı sürecindeki yoğunluk hastaların kraniyal incelemelerine genellikle izin vermemekte ve bu hastalar nörolojik tutuluma sahip olsalar bile bu durum ortaya konulamamaktadır. Hastaların nörolojik tutulumlarının gösterildiği kraniyal görüntülemelere ilişkin raporlar ise giderek artmaktadır (13). Yine aynı şekilde bu hastalarda beyin omurilik sıvı incelemeleri de genellikle yapılamamakta bu da hastalığın ansefalit ve menengial tutulumunun tespitini zorlaştırmaktadır.
Son zamanlarda ansefalopati ve nöbetlerle takip edilen hastalara ilişkin yayınlar ortaya çıkmaktadır. Periferik sinir sistemi tutulumları ve hareket bozuklukları da bilinmektedir. SARS- CoV-2 ACE2 aracılığı ile konak hücrelerine ulaşmaktadır. Bu enzim en fazla akciğer tip 2 alveollerinde yer almakla birlikte santral sinir sisteminde glial hücreler ve nöronlar tarafından da eksprese edilmektedir. Virüsün olfaktor sinir (bulbus) aracılığı ile transnöronal transport hipotezinden de sözedilmektedir (14,15,16,17). Bu nedenle nörolojik sistemleri inceleyecek tanı parametrelerinin de algoritmalarda yer alması gerekecektir.
COVID-19 Hastalarında Nörolojik Hastalıklar ve Risk Faktörlerinin Prognoza Etkisi
Hastalığın prognozunu belirlemede en önemli faktor olarak yaş ve kardiyovasküler risk faktörleri öne çıkmaktadır (18). Prognostik bulgular ortaya koymuştur ki serebrovasküler hastalıklardan korunmada çok önemli rol oynayan risk faktörleri ile mücadele aslında COVID-19 tedavi başarısında da en önemli unsurları oluşturmuştur. Ülkemizde alınan çok ciddi önlemler özellikle de 60 yaş üstü kişiler için riski azaltmaya yöneliktir. Altmış yaş üstü bireylerde özellikle serebrovasküler hastalık risk faktörlerinin oldukça yaygın olduğu dikkate alınırsa bu yaş gruplarında önlem ve erken tedavinin önemi daha da belirginleşmektedir. Toplumsal önlemlerin yanısıra bireysel önlemler ve enfeksiyonu önlemeye yönelik kurallara uyum, bu dönemde hayati önem taşımaktadır.
Diğer çok önemli bir nokta da bütün dünya da sağlık otoritelerince dikkat çekildiği üzere, mevcut kronik nörolojik hastalıklar ve risk faktörlerinin, bu zor sağlık ortamında da düzenli ve özenli devam ettirilmesinin çok önemli olduğudur.
COVID-19 Pandemisinin Nörolojik Hastalıklarda Sağlık Hizmetine Etkisi
Nörolojik hastalıklarla ilgili büyük bir sağlık hizmet yükü altında olan nöroloji uzmanlarının bu pandemi sırasında karşılaşabileceği riskler de ayrı bir strateji konusudur. Özellikle sürekli ve tedavi gerektiren ve enfeksiyonlara karşı bağışıklığı etkilenebilen nörolojik hastalık gruplarında, hem hastanın korunma ve tedavisinin yürütülmesi hem de mevcut pandemiden etkilenmemesinin sağlanması ciddi uğraş ve alt yapı yanısıra yeni sorumluluklar da getirmektedir. Yaşanan olağanüstü durum kronik nörolojik hastalıkların izlenmesinde sorunlar yaratabilmektedir (19). T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan genel rehberler yanısıra, uluslararası nöroloji dernek ve organizasyonları, Türk Nöroloji Derneği'de bilimsel çalışma grupları ile pek çok nöroloji alanında COVID-19 ile mücadelede rehberler ve bilgilendirici dökümanlar hazırlamıştır (20,21,22,23,24). Mevcut durumun ne kadar süreceği öngörülememekle birlikte, hizmet, eğitim ve araştırma alanlarında yeni yöntem arayışları ya da mevcut yöntemlerin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılması ile yaklaşımların değişeceği açıktır. Nöroloji uzmanlık eğitiminin de kaçınılmaz olarak etkilendiği bu dönemin telafisi için ayrıca çaba harcamak gerekecektir. Teletıp uygulamaları, uzaktan eğitim sistemleri, dijital olanakların daha etkin kullanılması, online organizasyon ve toplantılar alanımıza yeni alışkanlıklar kazandırabilecektir. Yeni duruma uygun altyapı olanaklarının da ivedi olarak kurumlara sağlanması kaçınılmazdır.
COVID-19 Enfeksiyonunu Anlamada ve Yönetmede Nörolojinin Katkısı
Ülkemizde önemini koruyan bu süreçte COVID-19 ve nörolojik belirti ve bulgular, COVID-19 ile en sık bildirilen serebrovasküler hastalık durumları ve tedaviye yaklaşım konularında bilim alanına doğru ve etkin bilgi sağlamak, gerekli organizasyonlara destek vermek, işbirliği yapmak, kendi verilerimizi değerlendirebileceğimiz veri tabanları, anket, çalışma, proje, vb. aktivitelerle bu zor döneme yapabileceğimiz katkıları sağlamak ve süreci en kısa zamanda ve en az hasarla geçirmeye
Turk J Neurol 2020;26:109-111 Şerefnur Öztürk. COVID-19 ve Nöroloji
111 çalışmak gerekmektedir. Doğru bilgi her zaman ve her koşulda,
en çok da bilgi karışıklığı veya yokluğu olan durumlarda hayati önemdedir. Bu yeni alanda doğru bilgiyi sağlamak ve paylaşmak da bizim sorumluluğumuzdur. Mevcut COVID-19 salgını ile mücadele ve hep mevcut olan nörolojik hastalıkların risk faktörleri ile mücadelede başarı, aslında birbirini çok etkileyen iki yakın süreci oluşturur ve nöroloji uzmanlarının etkisinin yadsınamayacağı ve en kısa zamanda bu yeni gelişimlere göre düzenlenmesi gereken süreçlerdir.
Etik
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir.
Finansal Destek: Çalışmamız için hiçbir kurum ya da kişiden finansal destek alınmamıştır.
Kaynaklar
1. GBD 2016 Neurology Collaborators. Global, regional, and national burden of stroke, 1990-2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. Lancet Neurol 2019;18:439-458.
2. Mao L, Wang M, Chen S, et al. Neurological manifestations of hospitalized patients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective case series study.
SSRN Journal 2020 medRxiv. Epubaheadofprint 25 February 2020. DOI:
10.1101/2020.02.22.20026500.
3. Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet 2020;395:497-506.
4. Chen N, Zhou M, Dong X, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. Lancet 2020;395:507-513.
5. Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. The Lancet 2020;395:497-506.
6. Wang D, Hu B, Hu C, et al. Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronanavirus-infected pneumonia inWuhan, China. JAMA 2020.
7. Baig AM, Khaleeq A, Ali U, Syeda H. Evidence of the COVID-19 Virus Targeting the CNS: Tissue Distribution, Host-Virus Interaction, and Proposed Neurotropic Mechanisms. ACS Chem Neurosci 2020;11:995-998.
8. Shi S, Qin M, Shen B, et al. Association of Cardiac Injury With Mortality in Hospitalized Patients With COVID-19 in Wuhan, China. JAMA Cardiol 2020.
9. Giacomelli A, Pezzati L, Conti F, et al. Self-reported olfactory and taste disorders in SARS-CoV-2 patients: a cross-sectional study. Clin Infect Dis.
2020.
10. Bohmwald K, Gálvez NMS, Ríos M, Kalergis A M. Neurologic Alterations Due to Respiratory Virus Infections. Frontiers in Cellular Neuroscience 2018;12:386.
11. Mao L, Wang M, Chen S, et al. Neurologic Manifestations of Hospitalized Patients With Coronavirus Disease 2019 in Wuhan, China. JAMA Neurol 2020.
12. Duffin J. Functional organization of respiratory neurones:a brief review of current questions and speculations. Exp Physiol 2004;89:517-529.
13. Poyiadji N, Shahin G, Noujaim D, Stone M, Patel S, Griffith B. COVID-19- associated Acute Hemorrhagic Necrotizing Encephalopathy: CT and MRI Features. Radiology 2020:201187.
14. Baig AM, Khaleeq A, Ali U, Syeda H. Evidence of the COVID-19 Virus Targeting the CNS: Tissue Distribution, Host-Virus Interaction, and Proposed Neurotropic Mechanisms. ACS Chem Neurosci 2020;11: 995-998.
15. Netland J, Meyerholz DK, Moore S, Cassell M, Perlman S. Severe acute respiratory syndrome coronavirus infection causes neuronal death in the absence absence of encephalitis in mice transgenic for human ACE2. J Virol 2008;82:7264-7275.
16. Poyiadji N, Shahin G, Noujaim D, Stone M, Patel S, Griffith B. COVID-19- associated Acute Hemorrhagic Necrotizing Encephalopathy: CT and MRI Features. Radiology 2020:201187.
17. Filatov A, Sharma P, Hindi F, et al. (March 21, 2020) Neurological Complications of Coronavirus Disease (COVID-19): Encephalopathy. Cureus 2020;12:7352.
18. Onder G, Rezza G, Brusaferro S. Case-Fatality Rate and Characteristics of Patients Dying in Relation to COVID-19 in Italy. JAMA 2020.
19. Federico, A. Brain Awareness Week, CoVID-19 infection and Neurological Sciences. Neurol Sci 2020.
20. https://wfneurology.org/covid-19-and-world-neurology (Erişim: Mart 2020) 21. https://www.ean.org/Recommendations-Guidelines.4326.0.html (Erişim:
Mart 2020)
22. https://www.aan.com/tools-and-resources/covid-19-neurology-resource- center/ (Erişim: Mart 2020)
23. https://www.noroloji.org.tr/menu/158/covid-19-bilgi (Erişim: Mart 2020) 24. TC-Sağlık-Bakanlığı. COVID-19-SARS-CoV-2 enfeksiyonu rehberi
(Bilim Kurulu Çalışması). https://covid19bilgisaglikgovtr/depo/rehberler/
COVID-19_Rehberipdf 2-4-2020
