BURSA'DA 500 BÜYÜK FİRMA 1998
Prof. Dr. Necmi GÜRSAKAL
Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F. Öğretim Üyesi
LG iRiş
Veri olmadan bilgi, bilgi olmadan ise doğru karar olmaz. BTSO tarafından ikinci kez yapılan Bursa'da 500 Büyük Sanayi Firması çalışması bu açıdan çok önemli. Havanda su dövmeyi bir yana bırakıp ekonomik gerçekleri tartışmanın yolu, güvenilir ve güncel verilerden geçiyor. Ne yazık ki ülkemizde ekonomik ve sosyal konularla ilgili gerçek anlamda bir veri kıtlığı söz konusu. Veri bulduğunuz zamanlarda ise, bu verilerin hızla değişen toplumun ve yapının, kısacası zamanın çok gerisinde kaldığını görüyorsunuz. İşte bu nedenlerle BTSO'nun 500 Büyük Firma araştırması çok önemli.
Burada doğrudan yeri olmasa bile, bir parantez açarak veri gereksinimi ile ilgili bir kaç soruyu tartışmaya açmak istiyoruz: .Büyük şehirlerimizde ciddi, sağlıklı ve güncel bir veri organizasyonu, koordinasyonu var mıdır?
.Yoksa olması için neler yapılabilir?
.DİE dahil çeşitli kurumlar böyle bir çerçevede ne yapmalıdırlar?
Şimdi geçelim BTSO tarafından yapılan 1998 yılı 500 büyük firma araştırmasının bize neler anlattığına.
2.TEKSTiL NEREYE?
Hesapladığımız Tablo i 'deki yüzdeleri incelediğimizde şu şonuçlara varmak mümkün:
1.1998 yılında 1997 yılına göre 500 büyük firma arasındaki firma sayısını artıran sektörler şunlar: Çimento toprak madencilik ürünleri, inşaat, elektrik elektronik, otomotivana ve yan sanayi. Bu açıdan tekstil ve konfeksiyonda bırakalım artışı, yüzde 3 azalma var.
2.Cirodaki yüzde değişme açısından enflasyonun altında bir ciro artış yüzdesine sahip olan sektörler ise şunlar: Basın yayın matbaa ambalaj ve kırtasiye, tekstil ve konfeksiyon, deri ve kürk. 1998 yılında tekstil ve konfeksiyon on dört sektör içinde ikinci en kötü ciro artışına sahip. Deri ve kürk dışında tekstilden daha küçük bir ciro artışına sahip olan sektör yok.
3.Ücretle çalışan sayısındaki yüzde değişmenin en büyük olduğu sektörler sırasıyla: Plastik kauçuk, gıda tarım hayvancılık, otomotivana ve yan sanayi, tekstil ve konfeksiyon, inşaat, makine metal. elektrik ve elektronik sanayileri.
4.BTÜt katma değerde 1998 yılında 1997 yılına göre en hızlı artışı sağlayan sektörler sırasıyla: Kimya, Mobilya ağaç kereste ormancılık ürünleri, makine metal, plastik kauçuk, gıda tarım hayvancılık. Brüt katma değer açısından da tekstil ve konfeksiyon sektörü oldukça gerilerde.
Tekstil ve konfeksiyon sektörü içinde konfeksiyon un bu tabloya ne ölçüde girdiği elbette tartışllabiIir. Ancak, unutulmaması gereken bir gerçek var ki lokomotif sektör dediğimiz sektör, önemli ölçüde aksıyor. Tablo 2'yi incelediğimizde, dönem karındaki artıŞ açısından en kötü durumdaki sektörlerden biri olarak yine tekstil ve konfeksiyon sektörünü görüyoruz. Tekstil ve konfeksiyonun dönem kanndaki azalış neredeyse yüzde yüze yakın.
Tablo i. 1997-1998 Döneminde Sektörlere Göre Bazı Değişkenlerdeki Artış veya Azalış Oranları Ücretle
Firma Çalışan Brüt katma sayısındaki Cirodaki Sayısında değerdeki yüzde yüzde yüzde yüzde Sektör adı değişme değişme değişme değişme Otomotivana ve yan sanayi 16 70 24 38 Tekstil ve konfeksiyon -3 21 17 18
Makine metal 6 102 12 103
Gıda tarım hayvancılık -10 77 25 65
Elektrik elektronik 18 65 8 -8
Diğerleri -40 99 -36
-5
Mobilya ağaç keresteOrmancllık ürünleri
-8
107-I
143 Çimento toprakMadencilik ürünleri 43 68 -14 57Kimya -17 118 7 219
İnşaat 25 105 14 109
Plastik kauçuk -12 188 62 85
Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye -17 35 -52 54
Deri kürk -62
-6
-35 -IIEğitim
-25
82-4
30Tablo 2. ] 997-] 998 Döneminde Sektörlere Göre Bazı Değişkenlerdeki Artış veya Azalış Yüzdeleri
Öz sermaye tutarındaki artış
55 74 87 53 38 47 13 95 ]61 ]46 292
75 ]5 -67 Sektör adı
Otomotivana ve yan sanayi Tekstil ve konfeksiyon Makine metal Gıda tarım hayvancılık Elektrik elektronik Diğerleri
Mobilya ağaç keresteOrmancllık ürünleri Çimento toprakMadencilik ürünleri Kimya İ nşaıit
Plastik kauçuk
Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye Deri kürk
Eğitim
Net aktiflerdeki artış
6 7 8 7 7 7 8 9 -9 5 2 2 9 7 8 ]61 13 5 27 6
97 -]2 88
Dönem karındaki artış -17
-97 40 8 -]8 -]5 -31
7]
16 0 15 7 113 -64
Tablo 3'e baktığımızda, ücretle çalışan kişi başına brüt katma değer açısından da tekstil ve konfeksiyonun onun cu sırada olduğunu görüyoruz. Şimdi tekstil ve konfeksiyon veya sadece tekstil için tartışılması gereken konu bunun geçici bir olgu olup olmadığıdır.
Tablo 3. Sektörlerin Ücretle çalışan Kişi Başına Brüt Katma Değer Açısından Sıralanması
Sektörler i. Kimya
2. Mobilya ağaç kereste ormancılık ürünleri 3.
Çimento toprak madencilik ürünleri 4. Makine metal
5. Elektrik elektronik 6. Otomotivana ve yan sanayi 7. Gıda tarım hayvancılık
8. Diğerleri 9. İnşaat
i O. Tekstil ve konfeksiyon i]. Eğitim
] 2. Deri kürk 13. Plastik kauçuk
14. Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye
Tablo 4 de bize 1998 yılında sektörlerde firma başına dönem kan ve firma başına ciro sıralamasını veriyor. Tekstil ve konfeksiyon firma başına ciroda beşinci, firma başına dönem karında ise on üçüncü.
Tablo 4. Sektörlere göre 1998 Yılı Firma Başına Dönem Karı ve Ciro Sıralaması Firma başına dönem karı sıralaması
i. Çimento toprak Madencilik ürünleri 2.
Otomotivana ve yan sanayi 3. Elektrik elektronik 4. Makine metal 5. Kimya
6. Gıda tarım hayvancılık 7. İnşaat
8. Mobilya ağaç keresteOrmancllık ürünleri 9. Diğerleri
i O. Eğitim i ]. Deri kürk
12. Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye 13. Tekstil ve konfeksiyon
.. mu. . i.~..~..~
Firma başına ciro sıralaması I.Otomotiv ana ve yan sanayi
2.Elektrik elektronik
3.Mobilya ağaç kereste Ormancılık ürünleri 4. Gıda tarım hayvancılık
5. Tekstil ve konfeksiyon
.6. Çimento toprak Madencilik ürünleri 7. Makine metal
8. Kimya 9. Diğerleri
] O.Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye II.Plastik kauçuk
12.Deri kürk 13.İnşaat 14.Eğitim
3. BİR BAŞKA OLGU
Finna bazındaki verilerden ( n = 500) hareket ederek bazı korelasyon katsayılan hesaplanıldı ve Tablo5'de verildi. Ciro ( CİR ) ile dönem kan (DK) arasındaki ilişki 0,29, özsennaye tutan (ÖST) ile dönem kan (DK) arasındaki ilişki 0,37 , net aktiflerle (NA) dönem kan (DK) arasındaki ilişki 0,07 olarak belirleniidi. Özetle dönem kan cironun, özsennayenin ve de net aktiflerin ilişkileri düşük.. Böyle bir tablonun makul ve mantıklı olmadığı yıllardır yazılıp söyleniyor. Çok yeni bir şey söylememekle birlikte işimiz olduğu için bir kez daha aynı olguya dikkat çekmek istiyoruz.
Tablo 5. Finna Bazındaki Verilerden Elde Edilen Korelasyon Matrisi
CİR BKD ÖST NA DK İHR ÇS ÜCR FAİ KİR YÖK DGE
CİR 1.00
BKD 0.78 1.00
ÖST 0.85 0.79 1.00
NA 0.87 0.67 0.90 1.00
DK 0.29 0.69 0.37 0.07 1.00 İHR 0.66 0.58 0.65 0.74 0.17 1.00
ÇS 0.75 0.63 0.71 0.83 0.09 0.67 1.00 ÜCR 0.87 0.69 0.77 0.87 0.12 0.72 0.85 1.00
FAİ 0.45 0.50 0.46 0.56 -0.11 0.34 0.45 0.47 1.00
KİR 0.20 0.27 0.15 0.21 0.03 0.08 0.19 0.17 0.31 1.00 YÖK 0.29 0.69 0.37 0.07. 0.99 0.17 0.08 0.12 -0.10 0.03 1.00 DGE 0.90 0.72 0.74 0.74 0.33 0.49 0.65 0.82 0.31 0.29 0.33 1.00
Dönem karının açıklanmasında cironun, net aktiflerin, özsennayenin önemi az ise neyin önemi olabilir? Bu konuda akla diğer gelirler (DGE) geliyor. Tablo 5'de dönem karı ile ilgili korelasyon katsayıları koyu verildi. Dönem kan ile (DK) ile diğer gelirler (DGE) arasındaki ilişkinin derecesi 0,33. Bu katsayı ciro ile dönem kan arasındaki katsayı olan 0,29'dan daha büyük. Kısaca, dönem kannın cirodan daha fazla diğer gelirlerı e ilişkisi var. Dönem karının brüt katma değerle (B KD), özsennaye tutarı (ÖST) ile ve vergiden önce kar (VÖK) ile yüksek korelasyon katsayılarına sahip olması ise son derece doğaL. Dönem karı İle arasında en büyük korelasyon katsayısı olan değişken brüt katma değer.
Tablo 5'de dikkatimizi çeken bir başka nokta ciro ile diğer gelirler arasındaki oldukça yüksek derecedeki ilişki (0,90 ). Bu noktadan hareketle, diğer gelirleri yüksek finnaların cirolannın da yüksek olduğunu veya bunun tersini söylememiz mümkün. Kısaca ciro ile diğer gelirler arasında nedensel bir ilişki mantıklı olmasa bile, bir birlikte değişme var.
4. SEKTÖRLERARASI
BENZERLİK VE FARKLıLıKLARŞimdi az sonra vereceğimiz ŞekiII ve Şekil 2'deki sektör numaralarını anlayabilmek için önce hangi sektörlerle çalıştığımızı ve bu sektörlerin numaralarını verelim. Daha sonra tabakalama analizi ile bu sektörlerin birbirlerine yakınlık veya uzaklıklarını belirlemeye çalışalım:
1. Otomotivana ve yan sanayi
2. Tekstil ve konfeksiyon
3. Makine metal
4. Gıda tarım hayvancılık
5. Elektrik elektronik
6. Diğerleri
7. Mobilya ağaç kereste onnan ürünleri 8. Çimento toprak madencilik ürünleri 9. Kimya
i o. İnşaat
i ı. Plastik kauçuk
12. Basın yayın matbaa ambalaj kırtasiye
13. Deri kürk
14. Eğitim
Analizde Şekil i 'de sektörler için kullandığımız değişkenler şunlar:
1998 yılında sektördeki finna sayısı 1998 yılında sektörün cirosu
Tree Diagram for 14 Cases Single Linkage Euclidean
distances 600000
..._..._... ..._.._..._... ..._..._... ... ...._..._... .. ... ....__...
._...._-_...__...._..._._.__._...__.._...._... ...__...__... -_...__...__.- _..._-
,--
i i
500000
Q) 400000 o c:
]i 300000 til
o .,
cı J:1 200000 c: ::J 100000
O C 10 C 13 C 11 C 8 C 6 C 4 C 2
- C_14 - C_12 - C_9 - CJ - C_S - C_3 - C_1
Sekil1. 1998 Yılı Değişkenlerini Kullanarak Çizilen dendogram
Şekil i 'e baktığımızda, otomotivana ve yan sanayi ile tekstil ve konfeksiyonun bir grupta olduğunu, geriye kalan sektörlerin ise diğer bir grubu oluşturduklannı görüyoruz. Buna karşılık, bir başka analizde Şekil 2 çizildi ve bu şekil için kullandığımız değişkenler, aşağıda görüldüğü gibi, 1997
-
i 998 dönemindeki artışlar ve i 998'e ilişkin bazı oranlar olarak alındı:1997 -1998 döneminde sektörde fırma sayısındaki artış 1997
-
i 998 döneminde sektörün cirosundaki artış1997
-
i 998 döneminde sektörün brüt katma değerindeki artış 1997 - i 998 döneminde sektörün öz sermaye tutarındaki artış 1997-
i 998 döneminde sektörün net aktiflerindeki artış 1997-
i 998 döneminde sektörün dönem kanndaki artış1997 -1998 döneminde sektörde ücretle çalışanların sayısındaki artış i 998 yılında fırma başına düşen kar
i 998 yılında fırma başına düşen ciro
i 998 yılında fırma başına ücretle çalışanların sayısı 1998 yılında ücretle çalışan başına brüt katma değer
Tree Diagram for 14 Cases Single Unkage Euclidean
distances 6000
i
5000
ci) 4000 o c
~
3000cı ci) cı .J:1 2000
c
:::;
100 0O C 14 C 12 C 10 C 9 C 6 C 4 C 5
- C_13 - C_11 - C_6 - C_3 - CJ - C_2 - C_1
Sekil 2. 1997-1998 dönemindeki artışlar ve 1998'e ilişkin bazı oranlar hesaba Katılarak çizilen dendogram
Dikkat edilirse burada temelde üç grup karşımıza çıkıyor. Bunlardan ilk grup otomotivana ve yan sanayi ile elektrik elektronik sektörlerini içine alan bir grup.
Kısaca 1997-1998 döneminde değişkenlerin yüzde artışlarını be bazı oranları göz önüne aldığımızda, otomotivana ve yan sanayi ile elektrik elektronik sektörleri benzer sektörler olarak karşımıza çıkıyor. Tekstil ve konfeksiyon, makine metal, diğerleri, kimya, gıda tarım hayvancılık, mobilya ağaç kereste orman ürünleri ve çimento toprak madencilik ürünleri sektörleri ikinci grubu oluşturuyor. Tekstil ve konfeksiyon ikinci grupta en fazla gıda tarım ve hayvancılık sektörü ile benzerlik gösteriyor. Üçüncü grupta ise, inşaat, plastik kauçuk, basın
yayın matbaa ambalaj kırtasiye, deri kürk ve eğitim var. '
Dikkat edilirse ikinci grubun içinde de makine metal, diğerleri ve kimya sektörleri ile tekstil ve konfeksiyon, , gıda tarım hayvancılık, mobilya ağaç kereste orman ürünleri ve çimento toprak madencilik ürünleri sektörleri arasında ikili bir gruplaşma var.
5.
SONUÇ
Bursa'daki 500 Büyük Firma Araştırması 1997 Sonuçları için yazdığımız "Erken Uyarı Sinyalleri Yanmış mıydı ?" adlı makalemizde de belirttiğimiz gibi, Bursa'da otomotivana ve yan sanayi ile elektrik elektronik sektörlerinden oluşan yeni bir yapı söz konusu. Aslında burada belki "yeni" kelimesi çok uygun değiL.
Bu iki sektörün değişkenler açısından diğer sektörlere pek benzemediğini ve farklı olduğunu söylemek belki daha doğru olabilir. Şimdi ise Bursa'daki 500 Büyük Firma Araştırması 1998 verileri üzerinde kısa bir incelemeyi tamamladıktan sonra, benzer olguyu bir kez daha görüyoruz. Sözünü ettiğimiz olgu daha açık, gittikçe daha belirgin bir şekilde ortaya çıkıyor.
Diğer bir deyişle, otomotivana ve yan sanayi ile elektrik elektronik bir yana, 1998 yılı Bursa'da 500 büyük firma verileri bize, bir kez daha tekstil ve konfeksiyonun nereye doğru gittiğini soruyor. Bütün bu sayılara baktıktan sonra biz yine de tekstil ve konfeksiyondaki ( konfeksiyonu daha önce söylediğimiz gibi belki bir yana koymak gerekir) bu gerilemenin geçici olduğunu düşünmek istiyoruz. Bunun nedeni, tekstil ve konfeksiyonun Bursa'da yerini dolduracak başka bir sektörü henüz ufukta görmeyişimiz de olabilir. İyimserliğin sınırları konusundaki bilgi ise herhalde 1999 yılı için elde edilen 500 büyük firma verileri ile karşımıza gelecek. Şimdilik bekleyelim ve görelim demekten başka çare yok.
Ancak yine de bu sektörün ülke ekonomisindeki yerini hatırladığımızda, meselenin bu kadar kendi haline bırakılacak bir iş olmadığını hemen görebiliriz. Ülke ekonomisinde tekstilin yerini hangi sektör doldurabilir? Açıkçası şu soruyu sormak istiyoruz, tekstildeki gerileme sürerse bu gerilerneyi hangi sektörle gidermeyi düşünürüz veya böyle bir düşüncemiz, hesabımız var mı? Ne yazık ki olduğunu sanmıyoruz. Daha da ileri gidersek, bunların üzerinde durup ayrıntılı düşünceler üretildiğini de sanmıyoruz. Belki biraz da o yüzden bekleyelim ve görelim diyerek, aklımıza tekstille ilgili kötümser senaryoları getirmek istemiyoruz.
Şu soru çok önemli, tekstildeki bu durum geçici mi, yoksa bunun kalıcı olabileceğini söyleyen işaretler var mı? Şüphesiz bu işaretler 500 Büyük Firma verileri arasında bulunamaz. 500 Büyük Firma verileri ile sadece bir veya iki yıla ilişkin saptama yapılabilir. Sözünü ettiğimiz işaretleri ise ancak dünya ekonomisinin yönünü kestirebilenler, rekabet gücümüzü doğru değerlendirenler inceleyebilir. Konunun ayrıntıları ile tartışılması gerekiyor.
