Derince (Keban-ElazÝÛ) •evresinde dere sedimenti jeokimyasal yšnlendirme •alÝßmasÝ
A stream sediment geochemical orientation study in Derince (Keban-ElazÝÛ) vicinity
Cemal B…L†CEK
FÝrat †niversitesi, MŸhendislik FakŸltesi, Jeoloji MŸhendisliÛi BšlŸmŸ, 23119 ELAZIÚ
…Z
Masif sŸlfit ve damar tipi cevherleßmeler i•eren inceleme alanÝ, kirlenmenin olmadÝÛÝ bir bšlgede yer almaktadÝr.
‚alÝßma alanÝ, yarÝ kurak iklime ve engebeli bir topoÛrafyaya sahiptir. Dere sedimenti yšnlendirme •alÝßmasÝ ile bu tŸr bšlgeler i•in uygun sediment fraksiyonu, •šzme yšntemi ve metal daÛÝlÝm ßekilleri belirlenmißtir. OrtamÝn fizi- ko-kimyasal šzellikleri nedeniyle, dere kumlarÝndaki elementlerin, kimyasal olaylardan •ok fiziksel olaylarÝn etkisi altÝnda meydana geldikleri sanÝlmaktadÝr. -80 +200 mesh fraksiyonu en uygun boyut olarak belirlenmiß ve bu frak- siyonun analiz yapÝlmÝßtÝr. Uygun •šzme yšnteminin belirlenebilmesi i•in deÛißik •šzme yšntemleri denenmißtir.
Bu yšntemlerden kral suyu ile •šzme; yŸksek deÛerler vermesi, birden fazla šrneÛi kÝsa sŸrede ve kolaylÝkla •š- zebilmesi, bir tek •šzŸndŸrme ile •ok sayÝda elementin analizinin yapÝlabilmesi gibi šzellikleri nedeniyle en uygun
•šzme yšntemi olarak belirlenmißtir. Volkano-sedimanter ve volkanik kaya•larÝn yŸzeylendiÛi DerinceÕnin gŸneyin- de Cu, Zn, Cd ve (Co) anomalileri belirlenmißtir. Tonalitik kaya•larÝn yŸzeylendiÛi ‚ayecorik Dere civarÝnda dŸßŸk dereceli bir Pb anomalisi ortaya konmußtur.
Anahtar kelimeler: Dere sedimenti, Derince (Keban-ElazÝÛ), kral suyu.
ABSTRACT
The study area including massive sulphide and vein type mineralizations is in a non-contaminated environment. It has a semi-arid climate and rough topography. Suitable sediment fraction, dissolution method and metal dispersi- on patterns were determined suitable for such an area by stream sediment orientation survey. The physico-che- mical features of the area indicates that the metalic contents of the stream sediments originate from physical rat- her than chemical processes. -80+200 mesh fractionseems to be the most suitable fraction and this fraction is cho- sen for the analyses. In order to determine the most effective solution method, several methods were experimen- ted and aqua regia digestion was considered as the most effective method due to high values obtained, readily dissolution of the samples, multi element determination from the same solution and rapid sample prepration. In the southern part of Derince, where volcano-sedimantary and volcanic rocks crop out, and Cu, Zn, Cd and (Co) ano- malies exist. Low grade Pb anomalies were determined in the vicinity of ‚ayecorik Stream, where tonalitic rocks are observed.
Key words: Stream sediment, Derince (Keban-ElazÝÛ), aqua regia.
GÜRÜÞ
Jeokimyasal verilerden yararlanÝlarak yapÝlan prospeksiyon •alÝßmalarÝ, dŸnyada yoÛun ve baßarÝlÝ bir ßekilde uygulanmaktadÝr (šrneÛin;
Govett, 1985; Plant vd., 1988). Jeokimyasal prospeksiyon yšntemlerini kullanan •oÛu Ÿlke- ler, yeraltÝ zenginliklerinin belirlenmesinde bŸ- yŸk ilerlemeler saÛlamÝßlardÝr (Plant ve Moore, 1979; Bšlviken vd., 1990; Darnley, 1990). †lke-
C. BšlŸcek
E-mail: cbolucek@firat.edu.tr
mizde de son yÝllarda Maden Tetkik ve Arama Genel MŸdŸrlŸÛŸ (MTA) tarafÝndan bu konuda yapÝlan •alÝßmalarda bir artÝß gšzlenmektedir.
TŸm Ÿlke šl•eÛinde jeokimyasal prospeksiyon yapmak uzun zaman, yŸksek maliyet ve fazla iß gŸcŸ gerektirdiÛi i•in, bu tŸr •alÝßmalara baßlan- madan šnce yšnlendirme •alÝßmalarÝ yapÝlarak, farklÝ bšlgeler i•in arama aßamasÝnda yararlanÝ- labilinecek jeokimyasal parametreler belirlen- mektedir.
Bu •alÝßma, DoÛu Toroslarda olduk•a geniß ya- yÝlÝm gšsteren ve •eßitli cevherleßmeler i•eren (SaÛÝroÛlu, 1986 ve 1992; Þaßmaz ve SaÛÝroÛ- lu, 1990) magmatik kaya•larÝn yŸzeylediÛi Ela- zÝÛÕÝn yaklaßÝk 30 km batÝsÝndaki Derince •evre- sinde yŸrŸtŸlmŸßtŸr. Ünceleme alanÝnda †st Kretase yaßlÝ bazaltik, tonalitik, dasitik ve volka- no-sedimanter kaya•lar yŸzeylemektedir (Þekil 1).
K
‚ayecorikD.
Koçemin
Temte Derince Kara T.
BalÝk T.
Ko•emin
Temte Derince
Keban
ELAZIÚ
Baskil 10 km
K
1 km
Dasit
Volkano-sedimanter
Tonalit Bazalt-andezit
DoÛrultu atÝmlÝ fay
…rnekleme lokasyonlarÝ
Ko•em in D.
+ ++
++ ++
+
Derince
•alÝßma alanÝ
D e rinc e
Derince
Nahal D.
23 10 80
81
91 89
93 92 98
97 96
95
134
133 141 143
140 139 138 136 274
273 278
280 283 282285
284 287
288 207
270 101
100
261 260
267
293 252
253 259
254 255 258
224 223 222
221
219
239 220 234
238 240
236 237
216 217 230
233
232 231
228 229 227 215 226
214 225
249
247 246 212 244
243
242
241
86 85
289
10 23
ÝnS D Ýt .
Þekil 1. Ünceleme alanÝnÝn yerbulduru ve jeoloji haritasÝ.
Figure 1. Location and geological map of the study area.
Ünceleme alanÝ ve yakÝn •evresinde genel olarak petrografi konusunda •alÝßmalar yapÝlmÝßtÝr (Asutay, 1987; AkgŸl, 1993). AyrÝca MTA, ince- leme alanÝnÝ da i•ine alan geniß bir bšlgede, ge- nel jeokimyasal prospeksiyon •alÝßmasÝ yap- mÝßtÝr (TŸfek•i ve DumanlÝlar, 1994 a, b). Dere kumu šrneklemesi yapÝlan bu •alÝßmada 80 meshin altÝndaki kum fraksiyonu nitrik asit ile •š- zŸlmŸßtŸr. Anak •alÝßma alanÝ i•erisinde bir anomali belirlenememißtir. BšlŸcek (1995), aynÝ bšlgede ger•ekleßtirdiÛi araßtÝrmanÝn bir bšlŸ- mŸnde dere kumu šrneklemesi ile ayrÝntÝlÝ je- okimyasal prospeksiyon yapmÝßtÝr.
Bšlgede dere sedimenti šrneklemesi ile yapÝlan ilk yšnlendirme •alÝßmasÝ niteliÛindeki bu •alÝß- mada, BšlŸcek (1995)Õe ait veriler yeni bulgular ÝßÝÛÝnda deÛerlendirilmißtir. Ünceleme alanÝnda 93 dere kumu šrneÛi alÝnmÝß, bunlarÝn 13ÕŸnde Cu ve Zn, diÛerlerinde Cu, Pb, Zn, Cd, Co ve Ni analizi yapÝlmÝßtÝr. ‚eßitli •šzme yšntemleri de- nenmiß, elek analizi yapÝlarak bšlge i•in uygun kum fraksiyonu ve •šzme yšntemi belirlenmiß, ayrÝca elementlerin alansal daÛÝlÝmÝ ortaya kon- mußtur. Bu yšnlendirme •alÝßmasÝyla benzer bšlgeler i•in yararlanÝlabilecek uygun jeokimya- sal arama karakteristiklerinin belirlenmesi ama•lanmÝßtÝr.
JEOLOJÜ VE CEVHERLEÞME
Ünceleme alanÝnda †st Kretase yaßlÝ ElazÝÛ Magmatitlerine ait kaya•lar yŸzeylemektedir.
Bšlgede ElazÝÛ Magmatitleri, tonalitik bileßimli derinlik kaya•larÝ, bazaltik ve dasitik bileßimli volkanitler ve volkano-sedimanter birimlerle temsil edilmektedir. Tonalitik derinlik kaya•larÝ ve dasitik volkanitler temeldeki en yaßlÝ birim olan bazaltik kaya•larÝ kesmektedir. Bazaltik ka- ya•larÝn Ÿzerine yer yer dasitik ve andezitik vol- kanitleri i•eren bir volkano-sedimanter istif gel- mektedir. AyrÝca aplit, lamprofir, mikrotonalit ve tonalit porfir bileßimli yarÝ derinlik kaya•larÝ da inceleme alanÝnda gšzlenmektedir.
Bazaltik Volkanitler
Ünceleme alanÝnda bazalt ve bazaltik andezit bi- leßimli kaya•larla temsil olunan birim bšlgedeki magmatitlerin en yaßlÝsÝdÝr. Bazaltik kaya•lar to- nalitler ve dasitler tarafÝndan kesilmekte; volka- no-sedimanterler tarafÝndan da Ÿzerlenmekte- dirler. Bu kaya•lar •oÛunlukla masiftirler ve yer
yer de yastÝk lavlar olußturmaktadÝrlar. Bazaltik volkanitlerin yŸzeylendiÛi alanlarÝn sert topog- rafyaya sahip olmasÝ ve koyu kahverengi bir gš- rŸnŸm sunmasÝ diÛer birimlerden ayrÝlmasÝnÝ kolaylaßtÝrmaktadÝr.
Bazaltik kaya•lar esas olarak plajiyoklas, klino- piroksen ve orto piroksen minerallerinden oluß- maktadÝrlar. Klorit, epidot, kuvars, kalsit ve zeolit mineralleri bu kaya•larda ikincil bileßen olarak izlenmektedir. Spilitleßmenin etkisiyle plajiyok- laslarÝn anortit i•eriÛi olduk•a dŸßŸk deÛerler vermektedir (AkgŸl, 1993). Bazaltik kaya•lar •o- Ûunlukla sa•ÝnÝmlÝ olarak pirit ve •ok az oranda kalkopirit gibi opak mineraller i•ermektedirler.
Tonalitik Kaya•lar
Bšlgede olduk•a geniß alanlarda yŸzlek veren tonalitik kaya•lar, inceleme alanÝnÝn D-GD bšlŸ- mŸnde yeralmaktadÝrlar. Bu kaya•lar; arazide hem renk farklÝlÝÛÝ, hem de nispeten dŸz topoÛ- rafyasÝ ile diÛer birimlerden kolaylÝkla ayrÝlmak- tadÝrlar.Tonalitik bileßimli derinlik kaya•larÝ, en fazla dokanak olußturduklarÝ bazaltlarÝ kesmek- te (AkgŸl, 1993), aplit ve lamprofir dayklarÝ tara- fÝndan ise kesilmektedir.
Tonalit bileßimli kaya•lar el šrneÛi dŸzeyinde grimsi kirli beyaz ve soluk pembemsi beyaz, or- ta - iri taneli porfirik dokulu holokristalen bir ka- ya• gšrŸnŸmŸndedirler. Lškokrat minerallerce zengin tonalitik kaya•larda; baßlÝca anhedral granŸler, subhedral granŸler, porfiritik, mirmeki- tik ve grafit dokular olmak Ÿzere, holokristalen dokunun deÛißik tŸrleri gšrŸlmektedir. Kuvars, plajiyoklas, K - feldispat, biyotit ve hornblend mi- neralleri tonalitik kaya•larÝn esas bileßenlerini;
epidot, klorit, serizit ve nadiren kalsit mineralleri ise ikincil bileßenlerini olußturmaktadÝr. Tonalitler yer yer artan K - feldispat oranlarÝ ile granodiyo- ritlere ge•iß gšsterirler (Asutay, 1987; AkgŸl, 1993). Granodiyoritler •ok dar alanlarda gšzlen- mektedirler ve bunlarÝn saha gšzlemleri ile tona- litlerden ayrÝlmasÝ olduk•a gŸ•tŸr.Tonalitik ka- ya•lar i•erisinde birka• cm kalÝnlÝÛÝnda, baßlÝca sfalerit, galen, kalkopirit ve pirit i•eren damarlar ve •oÛunlukla asenopirit i•eren kuvars damarla- rÝ izlenmektedir (BšlŸcek ve SaÛÝroÛlu, 1997).
Dasitik Volkanitler
Hem dar alanlarda bazik volkanik kaya•larÝ ke- ser konumda, hem de volkano-sedimanter ka-
ya•lar i•erisinde dasitik volkanikler yŸzeylemek- tedirler. Bu kaya•larda yer yer dasitten riyolite doÛru bir ge•iß gšzlenmektedir. Volkano-sedi- manter istifin deÛißik seviyelerinde dasitlerin gšzlenmesi, farklÝ evreler halinde dasitik volka- nizmanÝn gelißtiÛini gšstermektedir. AkgŸl (1993), dasitik volkanitlerin, magmatizmanÝn en son evresini temsil eden aplitik kaya•lardan mi- neralojik bileßimleri ve kimyasal šzellikleri bakÝ- mÝndan farklÝ olmalarÝ nedeniyle, bu kaya•larÝn olasÝlÝkla tonalit bileßimli magmanÝn yŸzeye •Ý- karak katÝlaßmasÝ sonucu olußmuß olabileceÛini belirtmektedir.
Mikroporfirik doku gšsteren bu kaya•lar esas olarak kuvars ve plajiyoklas minerallerinden meydana gelmißtir. Biyotit ve hornblendler ma- fik; klorit, epidot ve zeolit mineralleri ikincil ve
•ok az miktardaki opak mineraller ise, kaya• i•e- risinde tali bileßenler olarak izlenmektedir. Mik- rolitler ve camsÝ hamur malzemesi kayacÝn ha- cim olarak yaklaßÝk % 70Õini olußturmaktadÝr.
Kuvars ve plajiyoklas mineralleri hem mikrolit, hem de feno kristal halinde gšrŸlŸrken, mafik bi- leßenler (biyotit ve hornblend) genellikle feno kristal fazÝn bileßenleri ßeklinde izlenir. Opak mi- neraller (pirit ± kalkopirit) •oÛunlukla hornblend kristallerine tutunmuß halde veya onlarÝn kapa- nÝmlarÝ halinde šz ßekilli ve yarÝ šz ßekilli kristal- ler ßeklinde bulunmaktadÝr. AyrÝca hamur mal- zemesi i•erisinde hamuru olußturan diÛer bile- ßenlere sa•ÝnÝmlÝ ve •ok kŸ•Ÿk kristaller halinde eßlik etmektedirler (AkgŸl, 1993).
Volkano-Sedimanter Kaya•lar
Tabandaki bazaltik volkanitlerin Ÿzerine gelen ve yer yer dasitik bileßimli kaya•lar tarafÝndan kesilen volkano-sedimanter kaya•lar olduk•a kalÝn bir istif olußturur. Taban seviyelerde •o- Ûunlukla dasitik, Ÿst seviyelere doÛru •oÛunluk- la andezitik lav akÝntÝsÝ ara seviyeleri i•eren bu volkano-sedimanter istif, alt dŸzeylerde volkanik breß ve tŸflerle baßlar, orta seviyelere doÛru kristalce zengin kumtaßÝ, pelajik •amurtaßÝ ve tŸfit ardalanmasÝ, en Ÿst dŸzeylerde ise bazalt ve peridodit olistolitleri i•eren kumtaßÝ arataba- kalÝ marnlarla temsil olunur (AkgŸl, 1993).
Volkano-sedimanter istifin taban seviyelerinde olasÝlÝkla dasitik-riyolitik volkanik faaliyeti ile kš- kensel ilißkisi olan piritik masif sŸlfit cevherleß- meleri bulunmaktadÝr. DeÛißik evrelerde geliß-
miß bu cevherleßmeler yaklaßÝk 1.5-2 m kalÝnlÝ- ÛÝnda tabaka ve mercekler halinde, yer yer de laminalÝdÝr. Dasit-riyolit bileßimli volkanitler i•eri- sinde de sa•ÝnÝmlÝ ve aÛsÝ cevherleßmeler bu- lunmaktadÝr. Cevherleßmede baskÝn olarak pirit, daha az olarak da kalkopirit, bornit ve sfalerit gšzlenmektedir.
JEOKÜMYA
Fiziko-Kimyasal Koßullar
‚alÝßma alanÝnda genellikle sarp ve engebeli bir topoÛrafya hakimdir. Bazaltik kaya•larÝn yŸzey- lendiÛi alanlar tonalitik kaya•larÝn yŸzeylendiÛi alanlara gšre daha yŸksek bir engebeye sahip- tir. YŸzeysel ayrÝßmaya uÛrayan kaya•lara ait malzemenin taßÝnmasÝ ile daÛ eteklerinde ve dere i•lerinde olduk•a kalÝn alŸvyon birikintileri olußmußtur.
Ünceleme alanÝnda dendritik drenaj aÛÝ hakimdir.
Ana dereler •oÛunlukla sulu, tali dereler ise ku- rudur. Tipik karasal iklimin gšrŸldŸÛŸ bu alan, bitki šrtŸsŸ bakÝmÝndan olduk•a fakirdir. Bšlge- ye dŸßen yaÛÝß miktarÝ •ok azdÝr. Baskil (ElazÝÛ) meteoroloji istasyonundan alÝnan kayÝtlara gšre, son 25 yÝllÝk yaÛÝß miktarlarÝ ortalamasÝna gšre, yÝllÝk yaÛÝß miktarÝ ortalama 441 mmÕ dir. Yšre- de, •ok hÝzlÝ erozyon nedeniyle toprak šrtŸsŸ ol- duk•a incedir.
Ünceleme alanÝnda piritik cevherleßmelerin gš- rŸldŸÛŸ Nahal derenin ana ve bazÝ tali kollarÝn- daki sularÝn pH deÛerleri ortalama 8 civarÝnda- dÝr. DŸnyadaki bazÝ bšlgelerde pirit cevherleß- melerinin bulunduÛu alanlardaki sularda pH ge- nellikle 2-4 arasÝnda deÛißirken (Learned vd., 1985), pHÕÝn bšlgede bu kadar yŸksek olmasÝ- nÝn nedeni; bšlgedeki bazaltik kaya•larda CaÕca zengin plajiyoklaslarÝn bozunmasÝ ile ortaya •Ý- kan ikincil karbonat (kalsit) olußumlarÝna ve su- larÝn kaynaklandÝÛÝ alanlarda bulunan kire•taß- larÝnÝn varlÝÛÝndan dolayÝ sularÝn bazik karakter- li olußuna baÛlanabilir. ‚šzeltideki HCO3-iyonu asit ilavesi ile eriyiÛe sokulan H+iyonlarÝnÝn bŸ- yŸk bir kÝsmÝnÝ bŸnyesine alarak serbest H+mik- tarÝnda šnemli deÛißimlere olanak vermez. AynÝ ßekilde, CaCO3da
CaCO3+ H+→Ca+2+ HCO3Ð (1) eßitliÛi ile H+Õni absorbe ederek pHÕÝ sabit tut- maktadÝr (Krauskopf, 1989). Bu yŸzeysel koßul-
100 200 300
Cu1 Zn Cu1 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn Cu1 Cu2 Zn
3 4 219 221 225 229
-20 +35 -35 +80 -80 +140 -140 +200 -200
ppm
Cu1 Cu2 Zn 219:
Lab.1 Lab.2 Lab.1
…rnek No ASTM (mesh)
Þekil 2. BazÝ dere kumu šrneklerinin farklÝ boyuttaki fraksiyonlarÝndaki Cu ve Zn i•erikleri. ‚šz- me Yšntemi: 3 ve 4 no.lu šrnekler kral suyu (4), diÛer šrnekler nitrik asit (5). (Lab. 1: Per- kin Elmer 370 AAS, Lab.2: Philips PU 9100X AAS).
Figure 2. Cu and Zn content of different size fractions of some stream sediment samples. Decom- positon Method: Samples 3 and 4 aqua re- gia (4), others nitric acid (5). (Lab. 1: Perkin Elmer 370 AAS, Lab.2: Philips PU 9100X AAS).
larda Eh da olduk•a yŸksek deÛer almaktadÝr.
YukarÝda verilen Eh-pH koßullarÝ, iklim ve to- poÛrafik etkiler nedeniyle sŸlfŸrlŸ cevherleßme- lerin kimyasal bozunmasÝ šnemli šl•Ÿde engel- lenmekte ve inceleme alanÝnÝn erozyona uygun yapÝsÝ nedeniyle metaller ortamdan kolaylÝkla uzaklaßmaktadÝr.
…rnek AlÝmÝ ve …rnek HazÝrlama Üßlemleri
…rnek alÝm yšntemlerini gelißtirmek, uygun tane boyu ve analiz yšntemlerini saptamak i•in šn
•alÝßmalar yapÝlmÝßtÝr. …rnekler, mŸmkŸn oldu- Ûunca, aktif dere yataklarÝndan geniß derelerde farklÝ noktalardan alÝnmÝßtÝr. …rnekleme lokas- yonlarÝnda derenin genißliÛine baÛlÝ olarak, mŸmkŸn olduÛu kadar fazla noktada alÝnan kumlarÝn karÝßÝmÝyla olußturulan bir šrnek, šr- nekleme lokasyonunu ger•eÛe daha yakÝn bir ßekilde temsil edebilmektedir (Rose vd., 1979).
‚ok iri taneli kÝrÝntÝlarÝn bulunmamasÝ i•in šr- nekler, delik •apÝ yaklaßÝk 1cm2olan elekten ge-
•irilerek alÝnmÝßtÝr. YaklaßÝk 3-4 kg aÛÝrlÝÛÝndaki šrnekler naylon torbalara konularak numaralan- dÝrÝlmÝß ve oda sÝcaklÝÛÝnda kurutulmußlardÝr.
Kurutulmuß šrnekler, analize uygun tane boyu- tu fraksiyonlarÝnÝn belirlenmesi i•in farklÝ elek boyutlarÝna (-20+35, -35+80, -80+140, -140+200, -200 mesh) ayrÝßtÝrÝlmÝßtÝr.
Uygun Tane Boyutu FraksiyonlarÝnÝn Belirlenmesi
BazÝ šrneklerin farklÝ elek a•ÝklÝklarÝndaki tane boyutlarÝ analiz edilmißtir. FarklÝ elek boyutun- daki šrneklerden bazÝlarÝnda, FÝrat †niversitesi Kimya MŸhendisliÛi BšlŸmŸ (Laboratuvar 1) ve ÜnšnŸ †niversitesi Kimya MŸhendisliÛi BšlŸmŸ (Laboratuvar 2) laboratuvarlarÝnda bulunan iki deÛißik AAS ile Cu ve Zn analizi yapÝlmÝßtÝr (Þe- kil 2). Üki farklÝ AAS ile elde edilen analiz sonu•- larÝnÝn benzerliÛi, šrnek hazÝrlama ve analiz sÝ- rasÝnda ißlemlerin hassas bir ßekilde yapÝldÝÛÝnÝ gšstermektedir. DolayÝsÝyla inceliÛi etkileyen te- sadŸfi hatalarÝn en az seviyede olduÛu sšylene- bilir. Element konsantrasyonu yŸksek olan 219, 221 no.lu šrneklerde bŸyŸk boyuttan kŸ•Ÿk bo- yutlu fraksiyona gidildik•e element konsantras- yonu belirgin ßekilde azalmaktadÝr. 3 ve 4 no. lu šrneklerde ince fraksiyonlarda derißim gšreceli olarak fazladÝr. Bu šrnekler, kaynak alanÝnda to- nalit tŸrŸ derinlik kaya•larÝn yoÛun olduÛu dere- lerden alÝnmÝßtÝr. 225 ve 229 no. lu šrneklerde Cu i•in deÛißik boyutlarda fazla bir ayrÝlÝm gšz-
lenmemekte, Zn i•in ise ayrÝlÝm dikkat •ekmek- tedir. Benzeri bir durum šrneklerde Ð80 +200 ve Ð200 mesh boyutunda Cu ve Zn daÛÝlÝmlarÝnda da gšzlenmektedir (Þekil 3). Cu i•in yŸksek kon- santrasyonlu šrneklerde ( kaynak alanÝ volkano- sedimanterler) -80 +200 mesh boyutunda ele- ment deÛerlerinde genellikle bir artÝß gšzlenir-
0 10 20 30 40 50 60 70 80
257 267 270 255 262 266 273 278 280 286 292 294
259 269 254 258 265 272 274 279 285 291 293
0 50 100 150 200 250 300 350
…rnek No.
…rnek No.
Cu (ppm) Zn (ppm)
-80 +200 -200 -80 +200 -200 Zn Cu
mesh
Þekil 3. BazÝ dere sedimentlerinin Ð80+200 ve Ð200 mesh boyutundaki Cu ve Zn i•erikleri. (‚šz- me Yšntemi: Nitrik asit).
Figure 3. Cu and Zn content of Ð80+200 ve Ð200 mesh size of some stream sediment. (De- compositon Method: Nitric acid).
ken, dŸßŸk konsantrasyonlu šrneklerde (kaynak alanÝ tonalitler) farklÝ boyuttaki šrneklerde •ok fazla bir deÛißim gšzlenmemektedir. Zn deÛerle- ri i•in bu fark biraz daha belirgindir.
YukarÝda da belirtildiÛi gibi, cevherli alanlardan tŸreyen kum šrneklerinde elementler genellikle bŸyŸk ve orta boyuttaki fraksiyonlarda yŸksek deÛerler almaktadÝr. ‚ok iri tanelerin homojeni- teyi bozarak hatalara neden olabileceÛi dŸßŸnŸ- lerek, kum šrneklerinin -80 +200 mesh boyutu šÛŸtŸlerek analize hazÝrlanmÝßtÝr. …ÛŸtme ißle- minde yaklaßÝk 50 g šrnek kullanÝlmÝßtÝr. …ÛŸt- me, porselen bilyeli deÛirmende yapÝlmÝßtÝr.
‚šzme Yšntemlerinin KarßÝlaßtÝrÝlmasÝ Jeokimyasal arama •alÝßmalarÝnda, šrnekleri
•šzmede genellikle •eßitli asitlerin kullanÝlmasÝ tercih edilmektedir. ‚šzme ißleminde, a•Ýk veya kapalÝ sistem, farklÝ sÝcaklÝk ve zaman aralÝklarÝ se•ilebilmektedir (Chao ve Sanzolone, 1992;
Van Loon ve Barefoot, 1989). A•Ýk sistemde •š- zŸnmeyen veya kÝsmen •šzŸnen bazÝ refrakter mineraller aynÝ asit veya asit karÝßÝmÝyla kapalÝ sistemde •šzŸnebilmektedir. Bu husus, yŸksek sÝcaklÝk ve basÝn•larda asitlerin artan aktifliÛi ile ilißkilidir. Bu •alÝßmada šzel olarak tasarlanmÝß, metal gšvde i•erisine yerleßtirilen Òteflon bom- baÓ olarak adlandÝrÝlan bir kroze yapÝlmÝß ve ba- zÝ deneylerde kullanÝlmÝßtÝr.
Atomik Absorbsiyon Spektrometresi (AAS) i•in uygun •šzme yšnteminin belirlenmesi amacÝyla deÛißik yšntemler denenmißtir. Se•ilen bu farklÝ yšntemler yardÝmÝyla dere kumlarÝnda analiz edilen elementlerin bulunuß ßekilleri de belirlen- meye •alÝßÝlmÝßtÝr. Bu •šzme yšntemleri veya benzerleri daha šnce deÛißik araßtÝrmacÝlar ta- rafÝndan uygulanmÝßtÝr ( Yšntem 1 ve 2; Brenner vd., 1987; Maqueda vd., 1986); Yšntem 3 (Beti- nelli vd., 1986); Yšntem 4 (Rubeska vd., 1987;
Macalalad vd., 1988); Yšntem 5 (Kšksoy ve Top•u, 1976)). ‚šzme yšntemlerinin ayrÝntÝlarÝ aßaÛÝdaki paragraflarda verilmißtir.
l. Yšntem (1): 1g šrnek teflon bombaya konula- rak, 10 ml nitrik asit (HNO3) ilave edilmißtir.
200C¼ sÝcaklÝkta, etŸvde bir saat bekletildikten sonra soÛutulmuß ve kapak a•Ýlarak 5 ml hidrof- lorik asit (HF) eklenmißtir. KuruluÛa kadar bu- harlaßtÝrÝlÝp, 5 ml HNO3ve 2 ml HF konmuß ve tekrar kuruluÛa kadar buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. 5 ml
HNO3 ve 2 ml perklorik asit (HClO4) eklenerek yine kuruluÛa kadar buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. Daha sonra, 5 ml %50 HNO3+HCl (1/1, v/v) eklenerek filtre kaÛÝdÝndan sŸzŸlmŸß ve •šzelti 100 mlÕye tamamlanmÝßtÝr.
ll. Yšntem (2): 0,5 g šrnek teflon kršzeye tartÝ- larak 5 ml HNO3+5 ml HF+5ml HCl eklenmiß ve bir gŸn bekletildikten sonra buharlaßtÝrÝlmÝßtÝr. 1 ml % 50 HNO3+HCl (1/1) konduktan sonra, sŸ- zŸlerek saf su ile 50 mlÕye tamamlanmÝßtÝr.
lll. Yšntem (3): 1g šrnek teflon bombaya konu- larak, 20 ml HNO3+5 ml HClO4 eklenmiß ve 200C¼ sÝcaklÝkta 1 saat etŸvde bekletilmißtir. Bu- harlaßtÝrÝldÝktan sonra, 1 ml %50 HNO3+HCl (1/1) ve 10 ml %10Õluk tartarik asit konularak sŸ- zŸlmŸßtŸr. ‚šzelti distile su ile 50 mlÕye tamam- lanmÝßtÝr.
lV. Yšntem (4): 1.25 g šrnek test tŸpŸne tartÝl- mÝß ve 4 ml kral suyu ilave edilmißtir. IsÝtÝcÝ tab- la Ÿzerinde 30 dakika kaynatÝldÝktan sonra,
%10Õluk 10 ml tartarik asit eklenerek. 25 mlÕye tamamlanmÝßtÝr. SantrifŸj yapÝlarak direkt oku- ma alÝnmÝßtÝr.
V. Yšntem (5): 0.5 g šrnek ve 10 ml HNO3test tŸpŸne konularak yaklaßÝk bir saat su banyosun- da 95 C¼de tutulmuß ve 20 mlÕye tamamlandÝk- tan sonra santrifŸj yapÝlarak okuma ger•ekleßti- rilmißtir.
220, 222, 274 ve 285 nolu šrnekler 1, 2, 3, 4 ve 5. yšntemlerle, 212, 216, 217 ve 225 nolu šr- nekler ise 2. ve 4. yšntemlerle •šzŸlerek Cu, Zn, Ni ve Co elementleri analiz edilmißtir. Uygula- nan •šzme yšntemi ve element derißimi Þekil 4Õde verilmißtir. Metal konsantrasyonu yŸksek olan šrneklerin (220, 222) Cu i•eriÛi 4. yšntem- de olduk•a yŸksek •ÝkmaktadÝr (Þekil 4a). Bu yšntemde Þekil 4bÕdeki šrneklerin bakÝr i•erikle- ri de fazladÝr. 222 no.lu šrneÛin Zn i•eriÛi de kral suyu yšntemiyle yŸksek deÛerler vermektedir.
Toplam metal konsantrasyonu dŸßŸk olan šr- neklerde genellikle kral suyunun kullanÝldÝÛÝ
•šzme yšntemi (4) tŸm elementler i•in dŸßŸk seviyededir (bknz. Þekil 3). Teflon bombanÝn kullanÝldÝÛÝ yšntemlerde (1, 3) yŸksek metal i•e- riÛine sahip šrneklerin Cu ve Zn deÛerleri hari•, genel olarak element konsantrasyonlarÝ yŸksek dŸzeydedir (Þekil 4a). Cu ve Zn i•in uygulanan
0 100 200 300 400 500
0 100 200 300 400 500 600 700
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
0 20 40 60 80 100 120 140
0 50 100 150 200 250
0 50 100 150 200 250 300
0 10 20 30 40 50 60 70
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
1 2 3 4 5
Cu (ppm)Zn (ppm)Co (ppm)Ni (ppm)
2 4
‚šzme yšntemi ‚šzme yšntemi
220 222 274 285 212 216 217 225
…rnek No.
(a) (b)
Þekil 4. BazÝ dere kumu šrneklerinin farklÝ •šzme yšntemlerinde Cu, Zn, Co ve Ni i•erikleri (1. HF, HNO3; 2. HF, HNO3, HCl; 3. HNO3, HClO4; 4. 3HCl +HNO3; 5. HNO3).
Figure 4. Cu, Zn, Co and Ni content, with different decomposition methods of some stream sediment samples (1.
HF, HNO3; 2. HF, HNO3, HCl; 3. HNO3, HClO4; 4.3HCl+HNO3; 5. HNO3).
nitrik asit ile •šzme yšntemi (5) diÛer yšntemle- re gšre dŸßŸk deÛerler vermektedir.
1. ve 2. yšntemlerde diÛer asitlerle birlikte HF asit kullanÝldÝÛÝ i•in, •oÛu silikatler •šzŸnmekte ve silikatlarÝn yapÝsÝna da girme eÛilimi olan Ni ve Co deÛeri yŸksek •ÝkmaktadÝr. SilikatlarÝn •š- zŸnmesinin ihmal edilebileceÛi kral suyu ile •š- zŸlen yŸksek metal i•eriÛine sahip šrneklerin Cu ve Zn i•eriÛinin yŸksek •ÝkmasÝ, dere kumlarÝn- daki metallerin birincil ve/veya ikincil sŸlfŸrler ßeklinde bulunduÛunu gšstermektedir. ‚ŸnkŸ kral suyu tŸm sŸlfŸrleri •šzebilmektedir (Olade ve Fletcher, 1974). YukarÝda deÛinilen neden- lerden dolayÝ šrnekleri •šzmek i•in kral suyu (4) tercih edilmißtir.
…rneklerin analizleri Atomik Absorbsiyon Spekt- rometresi (AAS) ile yapÝlmÝßtÝr. Alev, hava-ase- tilen karÝßÝmÝndan (1/2) olußmaktadÝr. Analiz edilen elementler i•in alt tayin limitleri ppm ola- rak Cu 0.04, Co 0.05, Ni 0.06, Zn 0.01, Pb 0.1, Cd 0.01Õ dÝr. DeÛerler, šrneklerin hi•birinde alt tayin limitlerinin altÝnda •ÝkmamÝßtÝr.
BazÝ šrneklerden ikißer adet šrnek •šzeltisi ha- zÝrlanmÝß ve bunlara farklÝ šrnek numaralarÝ ve- rilerek analizleri yapÝlmÝßtÝr. Bu šrneklerin % in- celiÛi, Youden (1951) tarafÝndan šnerilen yšn- temle belirlenmißtir. % 95 gŸvenilirlik seviyesin- de her bir element i•in % incelik deÛerleri Cu 14.5, Co 4.4, Ni 4, Zn 1.6, Pb 17.4 ve Cd 21.2Õ dir. Jeokimyasal prospeksiyon amacÝyla yapÝlan analizlerde % 95 gŸvenilirlik seviyesindeki ince- liÛi ± % 25 Ôden kŸ•Ÿk olan yšntemler iyi olarak kabul edilmektedir (Kšksoy ve Top•u, 1976).
Buna gšre, bu •alÝßmada uygulanan analiz yšn- teminin olduk•a iyi bir inceliÛe sahip olduÛu sšy- lenebilir.
ELEMENTLERÜN DAÚILIMI
Piritik masif sŸlfit cevherleßmelerinin gšzlendiÛi DerinceÕnin gŸneyindeki ana dere ve tali kolla- rÝnda (Þekil 5; A, B ve C kollarÝ) alÝnan šrnekle- rin element daÛÝlÝmlarÝ mesafe-konsantrasyon diyagramÝnda deÛerlendirilmißtir. Bu diyagram- da A ve B derelerine ait veriler i•i dolu, bunlarÝn tali kollarÝna ait veriler i•i boß noktalarla gšsteril- mißtir. Genel olarak A ve B derelerinde ve bu- nun tali kollarÝnda dereye katÝlan cevherli ve cevhersiz malzemeden dolayÝ daÛÝlÝm, bu dere- lerin C deresi ile birleßim noktasÝna kadar dŸ- zensiz ßekilde deÛißmektedir. Bu birleßim nokta-
sÝndan sonra 244 no.lu šrnek alÝm noktasÝna ka- dar element i•eriÛinde bir azalma sšz konusu- dur ve bu durum C deresinden yoÛun steril mal- zeme getirimini dŸßŸndŸrmektedir. Bu seyrel- meye raÛmen 243 no.lu šrneÛin metal i•eriÛin- de tŸm elementler a•ÝsÝndan bir artÝß gšzlen- mektedir. Bu noktadan sonra, derenin akÝß yš- nŸnde gidildik•e, element konsantrasyonu ge- nel olarak azalmaktadÝr. Bu nedenle, 244 no.lu ve 243 no.lu šrnek alÝm noktalarÝ arasÝnda bir cevherleßmenin bulunduÛunu ve bu noktadan aßaÛÝya doÛru dere yataÛÝna giren yeni bir cev- herli malzeme olmadÝÛÝndan, mesafeye baÛlÝ olarak basit bir seyrelme ile konsantrasyonda azalma olduÛunu sšylemek mŸmkŸndŸr.
Analizi yapÝlan Cu, Pb, Ni, Co, Zn ve Cd ele- mentleri, tonalitik kaya•lardaki Pb hari•, log-nor- mal daÛÝlÝm gšstermektedir. Cu, Ni, Zn ve Cd nispeten birbirlerini Ÿzerleyen iki topluluktan olu- ßurken, Co ve Pb sadece temel deÛer topluluÛu i•eren bir daÛÝlÝma sahiptir. Alansal daÛÝlÝmlar, veriler eÛer sadece tek topluluktan olußuyorsa toplam verilerin, %25, %50, %75, %90, %95 kŸ- mŸlatif deÛerleri, eÛer iki topluluktan olußuyorsa temel deÛer topluluÛunun %25 ve %50, anoma- li topluluÛunun ise %50, %75, %90 kŸmŸlatif de- Ûerleri esas alÝnarak hazÝrlanmÝßtÝr.
DerinceÕnin gŸneyinde ve batÝsÝnda bulunan de- relerde Cu, Zn ve Cd birbirleriyle iyi bir korelas- yon sunmakta ve diÛer alanlara gšre konsant- rasyon a•ÝsÝndan belirgin bir karßÝtlÝk gšster- mektedirler (Þekil 6 ve 7). Bu derelerde Co, da- ha dŸßŸk derißimlerle de olsa, Cu, Zn ve Cd ile uyumlu bir daÛÝlÝm gšstermektedir. Ni, yukarÝda sayÝlan elementlere benzer daÛÝlÝm sunmamak- ta, DerinceÕnin kuzey doÛusundaki derelerde belirgin bir artÝß gšstermektedir (Þekil 8). PbÕun Derince ve •evresinde diÛer elementlerle nega- tif bir korelasyonu vardÝr ve Pb i•eriÛi temel de- Ûer seviyesindedir (bknz. Þekil 6).
Bšlgede diÛer derelerdeki šrneklerin element daÛÝlÝmlarÝ Pb dÝßÝnda temel deÛer seviyesinde dŸßŸk derißimde ve benzer šzelliktedir. Pb ‚a- yecorik Derede az da olsa belirgin derißim artÝßÝ gšstermektedir (bknz. Þekil 6 ve 8).
TARTIÞMA VE SONU‚LAR
Genel olarak dere sedimentlerinin tane boyu se-
•imi; iklim, topoÛrafya ve elementin bulunuß ßekline baÛlÝdÝr. Kimyasal ayrÝßmanÝn baskÝn ol-
Kara T.
Derince
K
500 m
224 221 223 222
220 219
217 215
216 214
244 243
242
241 212
239 238 237 81 240
236
0 100 200 300 400 500 600
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A B
0 10 20 30 40 50 60 70
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm A
B
0 100 200 300 400 500 600 700
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A B
0 20 40 60 80 100 120
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A B
0 5 10 15 20 25
0 1000 2000 3000 4000 m
ppm
A
B
Pb
0 5 10 15 20 25 30 35 40
0 1000 2000 3000 4000 m
(x10)ppm
A
B
Cd
Ni Zn
Co Cu
Ana dere Tali dere
(b) (a)
Þekil 5. DerinceÕnin gŸneyindeki derelerde dere akÝß yšnŸnde daÛÝlÝm: a) šrnekleme lokasyonlarÝnÝ gšsteren dre- naj haritasÝ, b) sedimentlerde gšzlenen metal i•eriÛi.
Figure 5. Downstream dispersion in streams at the south of Derince: a) drainage map showing the sampling loca- tions, b) observed metal content of sediments.
K Bazalt-andezit Tonalit Volkanotortul Dasit
500 m Dere Fay
Cu (ppm)
> 251 201-251 127-200 53-126 14-52
< 14 Cu
1 2
2
1 1
1
1
4
4
4
2
3 3
3
Koçemin
Temte
ýtýnS
D
Derince
Ko•emin
Temte Derince
Pb (ppm)
> 35 22-35 17-21 13-16 9-12
< 9 Pb
1 2
2
1 1
1
1
4
4
4
2
3 3
3
Koçemin Ko•emin
Derince K
Bazalt-andezit Tonalit Volkanotortul Dasit
500 m Dere Fay
Temte
Þekil 6. Dere sedimentlerinde Cu ve Pb daÛÝlÝmÝ.
Figure 6. Distribution of Cu and Pb in stream sediments.
Cd (ppm)
> 2,1 1,9-2,1 1,4-1,8 1,0-1,3 0,7-0,9
< 0,7 Cd
1 2
2
1 1
1
1
4
4
4
2
3 3
3
Temte Ko•emin
Temte Derince
Zn (ppm)
> 447 221-447 155-220 101-154 75 -100
< 75 Zn
1 2
2
1 1
1
1
4
4
4
2
3 3
3
Koçemin
Temte Ko•emin
Temte Derince K
1Bazalt-andezit 2Tonalit 3Volkanotortul 4Dasit
500 m Dere Fay
K 1Bazalt-andezit 2Tonalit 3Volkanotortul 4Dasit
500 m Dere Fay
Þekil 7. Dere sedimentlerinde Zn ve Cd daÛÝlÝmÝ.
Figure 7. Distribution of Zn and Cd in stream sediments.
duÛu alanlarda genellikle 80 mesh altÝndaki de- re sedimenti fraksiyonu kullanÝlmaktadÝr (Rose vd., 1979; Appleton ve Ridgway, 1994). Üncele-
me alanÝna benzer, yarÝ kurak ve gen• daÛlÝk bšlgelerde genellikle iri fraksiyon tercih edilmek- tedir. Bu tŸr yarÝ kurak bšlgelerde erezyonun et-
kisiyle kaynaÛa yakÝn alanlarda galen, sfalerit ve kalkopirit gibi dŸßŸk diren•li mineraller de kÝrÝn- tÝlÝ malzeme i•erisinde gšzlenebilmektedir (Ot- tesen ve Theobald, 1994). Birbirine •ok yakÝn šrnek alÝm noktalarÝnda •ok farklÝ element deri- ßimlerinin olmasÝ yŸksek konsantrasyonlu šrne- Ûin cevherleßmeye •ok yakÝn olduÛunu ve yŸk- sek erezyon nedeniyle •ok kÝsa mesafede or- tamdan uzaklaßtÝÛÝnÝ gšsterir. Nitekim, inceleme alanÝna gšre daha fazla yaÛÝßÝn olduÛu, ancak
•alÝßma alanÝna benzer topoÛrafik yapÝya sahip olan DoÛu Karadeniz BšlgesiÕnde de drenaj aÛÝndaki element daÛÝlÝmÝnÝ, daha •ok sŸlfitler- den mekanik olarak ayrÝßmÝß ŸrŸnlerin olußtur- duÛu bilinmektedir (‚aÛatay, 1984).
…rneklerin alÝndÝÛÝ ortamÝn fiziksel ve kimyasal koßullarÝ nedeniyle, dere kumlarÝndaki element- lerin kimyasal olaylardan ziyade fiziksel olayla- rÝn etkisiyle olußtuÛu sanÝlmaktadÝr. DolayÝsÝyla dere kumlarÝnda element daÛÝlÝmÝ hidromorfik fraksiyondan ziyade, klastik fraksiyonunun i•eri- sinde yoÛunlaßmaktadÝr. …zellikle yŸksek to- poÛrafyaya sahip alanlardan kaynaklanan dere kumu šrneklerinin kaba boyuttaki fraksiyonu i•e- risinde element konsantrasyonu fazla, dŸßŸk
fraksiyonda ise •ok azdÝr. Bununla birlikte, iri fraksiyonda sadece aßÝrÝ yŸksek bileßimli birka•
taneden dolayÝ kabul edilemez bŸyŸk šrnekle- me hatalarÝ olabileceÛinden, Ð80 ile +200 mesh arasÝndaki kum fraksiyonunun analizi uygun gš- rŸlmŸßtŸr.
HF asidin de kullanÝldÝÛÝ asit karÝßÝmlarÝ (1. ve 2.
yšntemler) toplam •šzŸndŸrme saÛlamaktadÝr- lar (Flethcher, 1983; Van Loon ve Barefoot, 1989; Chao ve Sanzolone 1992). Deney sonu•- larÝ, HF asitin kullanÝldÝÛÝ •šzŸndŸrme ile en yŸksek deÛerler elde edildiÛini gšstermektedir.
Kral suyunun kullanÝldÝÛÝ •šzŸndŸrme yšntemi (4. yšntem) ile olduk•a iyi sonu•lar alÝnmÝßtÝr.
Kral suyunun tŸm sŸlfitleri •šzdŸÛŸ bilinmekte- dir (Chao ve Sanzolone 1992). Toplam •šzme yšntemiyle (1. ve 2. yšntemler) Ni ve CoÕÝn kral suyu •šzŸndŸrmesinden daha yŸksek deÛerler vermesi, bu elementlerin silikatlarÝn yapÝsÝna da girmiß olabileceÛini gšsterir. Ancak šrneklerdeki Cu deÛerlerinin toplam •šzŸndŸrme ve kral su- yu •šzŸndŸrmesinde de yaklaßÝk eßit deÛerler vermesi, CuÕnun esas olarak sŸlfŸrler ßeklinde bulunduÛunu gšstermektedir.
Þekil 8. Dere sedimentlerinde Ni ve Co daÛÝlÝmÝ.
Figure 8. Distribution of Ni and Co in stream sediments.
Kral suyu •šzŸndŸrmesi, nitrik asit ve nitrik asit - perklorik asit •šzŸndŸrmelerinden daha daha yŸksek deÛerler vermektedir. Nitekim, Olade ve Fletcher (1974) de kral suyunun sŸlfit fazÝnÝ HNO3-HClO4 karÝßÝmÝndan daha iyi •šzdŸÛŸnŸ belirtmißlerdir.
Ünceleme alanÝnda kimyasal bozunma olduk•a azdÝr ve elementler birincil sŸlfitler ve bunlarÝn fi- ziksel bozunma ŸrŸnleri halinde bulunmaktadÝr.
Kral suyu, bu tŸr šrnekler i•in olduk•a iyi bir •š- zŸcŸdŸr. (SchŸler, 1971; Allcott ve Lakin, 1978;
Rubeska vd., 1987). Bu asit hem primer sŸlfit fazlarÝnÝ, hem de sekonder fazlarÝ •šzebilmekte (Churc vd., 1986) olup, silikatlar Ÿzerindeki etki- si sÝnÝrlÝdÝr (Fletcher,1983). Bu karÝßÝm (3HCl+1HNO3), kolloidlerle ilißkili metalleri, oksit
•škeltilerini ve minerallerini de •šzebilmekte (Mothersill, 1977) ve bu yšntemle tek bir šrnek
•šzŸndŸrmesi ile 16 element analizi yapÝlabil- mektedir (Rubeska vd., 1987). AyrÝca •ok sayÝ- da šrnek, •ok basit ekipmanla kÝsa sŸrede •šzŸ- nebilmektedir.
DerinceÕnin gŸneyindeki ve batÝsÝndaki dereler- de Cu, Zn ve Cd bakÝmÝndan bir anomali sšzko- nusudur. Bu derelerde Co daha dŸßŸk derißim- lerle de olsa, Cu, Zn ve Cd ile uyumlu bir daÛÝ- lÝm gšstermekedir. Ni, yukarÝda sayÝlan ele- mentlere benzer daÛÝlÝm gšstermemekte, Derin- ceÕnin kuzey doÛusundaki derelerde belirgin bir artÝß sunmaktadÝr. PbÕun Derince ve •evresinde diÛer elementlerle ters yšnde bir ilißkisi vardÝr ve Pb i•eriÛi temel deÛer seviyesindedir. Sadece
‚ayecorik DereÕde, dŸßŸk konsantrasyonda ol- sa da, Pb belirgin bir ßekilde šne •ÝkmaktadÝr.
Cu, Zn ve Cd anomalisi ve bunlarla uyumlu Co daÛÝlÝmÝ bšlgede yer alan piritik masif sŸlfit cev- herleßmesi ile ilgili olmalÝdÝr. Bu elementlerle benzer daÛÝlÝm sunmayan nikelin bazÝ šrnekle- me lokasyonlarÝndaki yŸksek konsantrasyonlarÝ volkano-sedimanter istif i•erisindeki bazaltik vol- kanitler ve/veya peridodit olistolitlerinin temel deÛer olarak yŸksek Ni i•eriÛi ile ilgili olmalÝdÝr.
Benzer jeolojik, topografik ve iklimsel šzelliklere sahip ortamlar i•in bu yšnlendirme •alÝßmasÝ ile elde edilen bulgular bir referans noktasÝ olabilir.
KATKI BELÜRTME
Yazar, Doktora Tez DanÝßmanÝ Prof. Dr. Ahmet SaÛÝroÛluÕna (FÝrat †niversitesi) katkÝlarÝndan dolayÝ teßekkŸr eder.
KAYNAKLAR
AkgŸl, B., 1993. Piran kšyŸ (Keban) •evresindeki magmatik kaya•larÝn petrografik ve petro- lojik šzellikleri. Doktora Tezi, FÝrat †niver- sitesi Fen Bilimleri EnstitŸsŸ,125 s (yayÝm- lanmamÝß).
Alcott, G.H., and Lakin, H.W., 1978. Tabulation of ge- ochemical data furnished by 109 laborato- ries for six exploration reference samples.
U.S.Geological Survey, Open File Report, 78-163.
Appleton, J.D., and Ridgway, J., 1994. Drainage Ge- ochemistry in Tropical Rain Forest Terra- ins In: M. Hale and J.A. Plant (eds.), Dra- inage Geochemistry, Handbook of Explo- ration Geochemistry, Elsevier, Amster- dam, 341-378.
Asutay, H.J., 1987. Baskil (ElazÝÛ) •evresinin jeolojisi ve petrografik incelenmesi. MTA Dergi- si,106, 55-61.
Betinelli, M., Pastorelli, N., and Baroni, U., 1986. De- termination of trace metals in sediment standard reference materials by grafite-fur- nace atomic absorption spectrometry with a stabilized temperature platform. Analyti- cal Chemical Acta,185, 109-117.
BšlŸcek, C. 1995. Baskil Magmatitleri ile ilißkili cev- herleßmelerin jeokimyasal prospeksiyonu.
Doktora Tezi, FÝrat †niversitesi, Fen Bilim- leri EnstitŸsŸ, 186 s (yayÝmlanmamÝß).
BšlŸcek, C., ve SaÛÝroÛlu, A., 1997. HacÝmustafa (Baskil-ElazÝÛ) cevherleßmelerinin šzellik- leri ve kškeni. Sel•uk †niversitesi 20. YÝl Jeoloji Sempozyumu, Bidiriler KitabÝ, 149- 157.
Bšlviken, B., Kullerud, G., and Loucks, R.R., 1990.
Geochemical and metallogenic provinces:
a discussion initated by results from geoc- hemical mapping across northern Fennos- candia. Journal of Geochemical Explorati- on, 39, 49-90.
Brenner, I.B., Lang, Y., LeMarchand, A., and Grosda- illan, P., 1987. A versatile technique for multi element ICP-AES analysis of geolo- gical samples. American Laboratory, 17- 32.
Chao, T.T., and Sanzolone, R.F.,1992. Decompositi- on techniques. In G.E.M. Hall (ed.), Geoa- nalysis, Journal of Geochemical Explorati- on, 44, 65-106.
Church, S.E., Mosier, E.L., and Motooka, J.M., 1986.
Mineralogical basis for the interpretation of multi-element (ICP-AES), oxalic acid, and aqua regia partial digestions of stream se- diments for reconnaissance exploration geochemisry. In R.G.Garrett (ed.), Geoc- hemical Exploration 1985, Journal of Ge- ochemical Exploration, 29, 207-333.
‚aÛatay, M.N., 1984. Selective extraction techniques in exploration for volcano-genetic sulphide deposits, Eastern Black Sea Region, Tur- key. Journal of Geochemical Exploration, 21, 273-290.
Darnley, A.G., 1990. International geochemical map- ping: a new global project. Journal of Ge- ochemical Exploration, 39, 1-13.
Fletcher, W.K., 1983. Analitical methods in geoche- mical prospecting. In: G.J.S.Govett (ed.), Handbook of Exploration Geochemistry, Elsevier, Oxford, 255 pp.
Govett, G.J.S.,1985. Rock Geochemistry in Mineral Exploration. G.J.S.Govett (ed.), Handbook of Exploration Geochemistry, Elsevier, New York, 461pp.
Kšksoy, M. ve Top•u, S., 1976. Jeokimyasal pros- peksiyonun tanÝtÝmÝ ve laboratuar teknikle- ri. M.T.A. EÛitim Serisi KitaplarÝ,16, 96s.
Krauskopf, K.B., 1989. Introduction to Geochemistry.
McGraw-Hill International Editions, Paris, 617pp.
Learned, R.E., Chao, T.T., and Sanzolone, R.F., 1985. A comparative study of stream water and stream sediment as geochemical exp- loration media in the Rio Tanoma Porphry copper district, Puerto Rico. Journal of Ge- ochemical Exploration, 24, 171-195.
Macalalad, E., Bayoran, R., Ebarvia, B., and Rubes- ka, I., 1988. A concise analytical sheme for 16 trace elements in geochemical explora- tion samples using exclusively AAS. Jour- nal of Geochemical Exploration, 30, 167- 177.
Maqueda, C., Rodriquez, J.L.P., and Justo, A., 1986.
Problems in the dissolution of silicates by acid mixtures. Analyst, 111, 1107-1108.
Miesh, A.T., 1981. Estimation of the geochemical threshold and its statistical significance.
Journal of Geochemical Exploration, 16, 49-76.
Mothersill, J.S., 1977. Selected element concentrati- ons in the post-glacial sediments of Thun- der Bay, Lake Superior: distrubution and methods of analyses. Canadian Journal of Earth Science, 14, 1054-1061.
Olade, M., and Fletcher, K., 1974. Potassium chlora- te-hydrocloric acid; a sulfide selective le- ach for bedrock geochemistry. Journal of Geochemical Exploration, 3, 337-344.
Ottesen, R.T., and Theobald, P.K., 1994. Stream Se- diments in Mineral Exploration. In: M. Hale and J.A. Plant (eds.), Drainage Geoche- mistry, Handbook of Exploration Geoche- mistry, Elsevier, Amsterdam, 147-184.
Plant, J.A., and Moore, P.J., 1979. Geochemical mapping and interpretation in Britain. Phi- los. TransactÝons of the Royal SocÝety of London, Ser. B, 288, 95-112.
Plant, J.A., Hale, M., and Ridgway, J., 1988. Develop- ments in regional geochemistry for mineral exploration. Transactions of the Institution of Mining and Metallurgy, 97, B116-B140.
Rose, A.W., Hawkes, H.E., and Webb, J.S.,1979. Ge- ochemistry in Mineral Exploration. Acede- mic Press, New York, 657 pp.
Rubeska, I., Ebarvia, B., Macalalad, E., Ravis, D., and Roque, N., 1987. Multi- element pre- concentration by solvent extraction com- patible with an aqua regia digestion for ge- ochemical exploration samples.
Analyst,112, 27-29.
SaÛÝroÛlu, A., 1986. KÝzÝldaÛ-ElazÝÛ cevherleßmeleri- nin šzellikleri ve kškeni. Jeoloji MŸhendis- liÛi BŸlteni, 29, 5-13.
SaÛÝroÛlu, A.,1992. Pertek -DemŸrek (Tunceli) skarn tipi manyetit ve ilißkili bakÝr cevherleßmele- ri. TJK BŸlteni, 35, 63-70.
SchŸler, V.C.O., 1971. Chemical Analysis and Samp- le Preparation. In: R.E.Wainerdi and E.A.
Uken (eds.), Modern Methods of Geoche- mical Analysis, London, 53-71.
Þaßmaz, A. ve SaÛÝroÛlu, A., 1990. Billurik dere cev- herleßmelerinin šzellikleri ve kškeni. MTA Dergisi, 110, 45-54.
TŸfek•i, M.Þ. ve DumanlÝlar, …., 1994 a. GŸneydoÛu Anadolu maden arama projesi genel tahkik ve detay jeokimya •alÝßmalarÝ raporu. An- kara, MTA Rapor No. 9736, 25 s (yayÝm- lanmamÝß).
TŸfek•i, M.Þ. ve DumanlÝlar, …., 1994 b. Malatya-Üs- pendere-KÝzmehmet ve ElazÝÛ-Baskil-Na- zarußaÛÝ arasÝnda gšrŸlen cevherleßmele- rin genel gšrŸnŸmŸ ve maden jeolojisi •a- lÝßmalarÝ raporu. MTA Rapor No. 9739, 26 s (yayÝmlanmamÝß).
Van Loon, J.C., and Barefoot, R.R., 1989. Analytical Methods for Geochemical Exploration.
Academic Press, New York, 344pp.
Youden, W.J., 1951. Statistical Methods for Che- mists. John Wiley and Sons Inc, N.Y., 16- 17.
