V. BÖLÜM I. HAVA BASINCI VE RÜZGARLAR

V. BÖLÜM

I. HAVA BASINCI VE

RÜZGARLAR

HAVA BASINCI

 Atmosferin içinde bulunan gazların meydana getirdikleri ağırlık hava basıncı olarak tanımlanır ve bu dünyanın bir noktasından diğerine değişmektedir.

 Atmosferin yatay hareketi geniş ölçüde genişliği ve hızı ile dikey hareketler üzerinde taşınır. Yerçekimi etkisiyle atmosferi oluşturan gazların ağır olanları altta hafif olanları üstte bulunur.

 Atmosferin yoğunluğu dolayısıyla basıncı yeryüzüne yakın yerlerde fazladır, yükseldikçe azalır. Troposfer de sıcaklığa bağlı ısınma farkları ve hava hareketleri basınç değişmelerine neden olur.

 Yerçekimi ekvatordan kutuplara doğru, yerin şekline bağlı olarak artar. Bu nedenle basınç da enleme göre hafif bir değişme gösterir ve sonuç olarak deniz yüzeyi basınçları her yerde aynı değildir, işte bu nedenlerden dolayı basınç değeri 45. enlemde deniz yüzeyinde 15

°C‘ ta 1 cm çaplı bir boru içindeki hava sütununu 760 mm yükseklikte tutabilmektedir. Bu değere normal hava basıncı denir.

 Bir yerde hava basıncı 760 mm'den veya 1.013 mb'den fazla ise, yüksek basınç, az ise alçak basınç olarak adlandırılır. Bugün dünyada gözlenen en fazla yüksek basınç 1.079, en düşük basınç ise 886 mb'dır.

 Meteorolojide ve klimatolojide basınç birimi milibar (mb) olarak belirtilir. 1 mb = 1 cm² üzerine 1 din'lik etki yapar. 1 mb aşağı yukarı 0,76 mm cıva ya eşittir.

 Atmosfer basıncı barometre adı verilen bir aletle ölçülür (Şekil 26). İlk barometreler cıvalı idi (TORICELLI), ancak bu tip barometreler kullanışlı olmadığı için sonradan madeni barometreler yapılmıştır.

 Madeni barometrelerin bir çeşidi de altimetre’lerdir.

Bunlar yükseklik arttıkça basıncın azalması kuralına göre yapılmış yükseklik ölçerlerdir.

 Basınçlar harita üzerinde eş basınç (izobar) eğrileriyle gösterilir (Şekil 27).

HAVA HAREKETLERİ

 Yeryüzünde yatay olan hava akımlarına adveksiyon adı verilir.

Adveksiyon akımlarının yönü belli ise buna rüzgar denir.

 Rüzgarlar bazen alçak basınç alanlarında olduğu gibi çevreden merkeze doğru eser ki buna konverjans (yaklaşım), bazen de yüksek basınç alanlarında olduğu gibi merkezden çevreye doğru eser ki buna da diverjans (uzaklaşma) denir.

 Dikey yönlü hava akımlarının tümüne (alçalıp-yükselme) geniş anlamda konveksiyon denir. Konveksiyon daha çok aşağıdan yukarı olan hava akımlarıdır.

 Yukarıdan aşağıya doğru olan hava akımlarına ise sübsidans denir.

Şekil 26. Kaydedici barometre

Şekil 27. yüzeyde basınç alanına örnek, Y:yüksek basınç, A:alçak basınç



Dikey ve yatay yönlü hava hareketleri çoğu zaman, gazların dinamik özelliklerinin bir sonucu düzgün bir akım göstermez. Gaz akımları sırasında dalgalanmalar burgaç (girdap, anafor) hareketleri belirir. Genel olarak hava hareketlerindeki bu karışık durum "türbülans" olarak adlandırılır.



Bu nedenle türbülans, konveksiyon ve adveksiyon

kavramlardan daha geniş kavramlıdır. Çünkü yatay

ve dikey yöndeki tüm hava hareketleriyle birlikte

burgaç hareketlerini de açıklar.

RÜZGAR

 Rüzgar farklı basınçlardan oluşan ve yatay yer değiştiren bir hava kütlesinin hareketidir. Böylece hava hareketlerinin kökenine bağlı olarak iklimsel karakterlerin taşınmasını sağlar.

 Örneğin Muson bölgelerinde denizden esen rüzgarlar nemli havaya ve şiddetli yağışlara neden olurlar. Aksi durumlarda ise, yani karadan denize doğru estikleri zaman hava kuru ve soğuktur.

 Rüzgarın iki önemli özelliği yönü ve şiddetidir. Buna bir de esiş sıklığı (frekansı) eklenebilir.

Rüzgar Yönü

 Rüzgarın estiği yöne rüzgar yönü denir. Bu, en basit bir şekilde rüzgar torbaları veya fırıldakları yardımı ile belirtilebilir. Birçok otoyollarda ve hava meydanlarında bunları görmek mümkündür.

 Ama meteorolojide rüzgar yönü rüzgar okları ile ölçülür (Şekil 28). Bu aletin arkasında kanatçıklar vardır ve bir eksen etrafında dönebilir. Rüzgar bu kanatçıklara çarpınca alet rüzgarın yönüne paralel bir durum alır ve böylece rüzgar yönü tayin edilmiş olur.

 Bir yerde rüzgarın esiş durumu hakkında bilgi edinmek için o yerde rüzgarın her bir yönden ne kadar estiğinin bilinmesiyle mümkün olur. Bunun için rüzgar rasatı yaparak rüzgarın esiş sayısı (rüzgar frekansı) aylık, mevsimlik veya yıllık olarak bulunur.

 Bir yerde rüzgarın esiş durumu rüzgar frekans gülü ile belirtilir. Rüzgar frekans gülü çeşitli şekillerde çizilebilir.

 Bilimsel çalışmalarda rüzgarlar, coğrafi yöne göre isimlendirilir. Türkiye'de esen rüzgarlar şekil 30'da gösterilmiştir. Buna göre kuzeyden esen rüzgarlara Karadeniz'de yıldız, Ege denizinden etesien adı verilir.

Güneydoğu rüzgarlarına Marmara bölgesinde keşişleme, Güneydoğu Anadolu'da samyeli denir.

 Ayrıca halk arasında kuzey yönlü esen rüzgarlar poyraz, güney yönlü esenler ise lodos olarak adlandırılır.

 Rüzgar yönü, sıcaklık ve yağış kadar olmamakla beraber, iklim, günlük hava koşulları ve özellikle bitkilerin dağılışında önemli rol oynarlar.

 Örneğin çiçek tozlarının (polen) taşınması, tohumların uzak yerlere götürülmesi, bitkilerin yayılma alanlarını genişletmesi bakımından rüzgarın önemli bir ekolojik etkisi vardır.

 Rüzgar yönünün günlük hava koşullarına etkisi ise rüzgarın özelliğine göre sıcaklık, nem veya kuraklık getirirler.

 İklim bakımından egemen rüzgarların tespit edilmesi de önemlidir. Egemen rüzgar denince bir bölgede belirli bir süre içinde en çok esen rüzgarlar anlaşılır.

 Rüzgar yönü haritalarda oklarla gösterilir.

Rüzgar Hızı (Şiddeti)

 Rüzgar hızı anemometre denen bir aletle ölçülür (Şekil 31).

 Anemometreler farklı iki prensibe dayandırılarak yapılır.

Birincisi yatay bir eksen üzerine yerleştirilmiş bir pervaneden ibaret olup rüzgarın esiş yönüne göre döner (helikoidal anemometre). Diğeri yarım daire veya kepçe şeklinde yarımküreleri taşıyan dikine, hareket eden bir çark gibidir (ROBINSON anemometresi). Rüzgar yarımkürelere çarptıkça aynı yönde dönmesini sağlar. Bu tip anemometreler helikoidal anemometrelere oranla daha tatmin edici aletlerdir.