OSMANLI DÖNEMİNDE KIBRIS
EDiTÖRLER Mehmet Mah.fuz SÖYLEMEZ
İbrahim ÇAP AK Halil ORTAKÇI
Türkiy.e Diyanet Vakfı İslam Araştırmalan Merkezi
Kütüphanesi Dem. No:
Tas. No: 8Sb. ~
O SM .l>
lb ~~/7~
BAGClLAR BELEDiYESi
BAGCILAR BELEDiYE BAŞKANLI Gl
Güneşli Mah. Kirazlı Caddesi No: 1 34200 Bağcılar-İstanbul Tel: +90 212 410 06 00 Faks~ +90 212 410 06 32
www.bagcilar.bel.tr 1 kultur@bagcilar.com.tr
Kültür Yayınlan Diiisi No: 288 ISBN:
978-605-83602-6-6
Yayın Yönebneni 1 Publication Executive Lokman Çağırıcı
Yayın Koordinatörü 1 Publication Coordinator Kenan Gültürk
Editörler 1 Editors Mehmet Mah.fuz Söylemez.
İbrahim Çapak Halil Ortakçı
Tashih ve Redaksiyon Ekrem Kızıltaş
Düzenleyen 1 Organized By
Bağcılar Belediye Başkanlığı & Kıbrıs Yakın Doğu Üniversitesi
Sempozyum Başkanı 1 Director of Symposium Prof: Dr. İbrahim Çapak
Basım Yeri 1 Printed By Seçil Ofset
100. Yıl Mahallesi Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No: 77 Bağcılar 1 İstanbul Tel: +90 212 629 06 15 Faks: +90 212 629 20 20
Baskı Tarihi 1 Print Da te Ocak2016
İstanbul
._,.---:::<...,....-:-7'~~~~oi'S~:y-'---• OSMANLIDÖNEMİNDEiaBRIS
KIBRIS (LEFKOŞA) KADILIGI.VE KADll..ARI (1571-1878)
İlhami YURDAKUL'
ı571 yılında Kıbrıs'm fethinden sonra adada bulunan Lefkoşa ve diğer yerleşim merkez- lerine yapılan atamalar arasında müftü ve kadı da vardı. Kıbrıs'ın merkez kazası olan Lefkoşa Kadılığı ı 7. yüzyılda küçük kasaba ve şehir kadılık:larının büyüklerinden iken ı 8. yüzyılda büyük
şehir kadılıklan olan mevleviyet düzeyine yükseltildi ve arpalık olarak işletildi. Tanzimat devrin- de ise kadılık düzeninde yapılan reform sıİasında kadı yerine na i b teriminin kullanılmasına karar verildi. Bu bağlamda Lejkoşa Kadılığı veya Lejkoşa kadısı yerine Lejkoşa Niyabeti veya Lejkoşa
naibi ibareleri kullanılmaya başlandı. ı878 yılında Kıbrıs'ın idaresinin geçici olarak İngiltere'ye devrinden sonra ise bu kez Kıbrıs Niyabeti ve Kıbrıs naibi şeklinde adlandırılan yeni bir dönem
başladı. Bu kısa izahtan sonra şimdi hikayenin tüm aşarnalarına Lefkoşa kadılık binasını da ekle- yerek sırasıyl~·izah edelim.
1. 17. Yüzyılda Lefkoşa Kadılığı ve Mülhakatı
1571 yılında fetbedilen Kıbrıs'a bir süre sonra diğer idari ve adli görevliler gibi müftü ve
kadı da atanmıştı. Fetihten 22 yıl sonra 1593 yılına ait bir kayıttan Kıbrıs Adası 'nda istihdam edi- len ve bilinen ilk müftünün Ekmeleddin Efendi, ardından da Mehmed Efendi olduğu anlaşılmak
tadır2. Kıbrıs Şer'iye Sicilieri'nde bulunan 10 Temmuz 1607 (15 Rebiulevvel1016) tarihli diğer
bir kayıtta ise Kıbrıs müftüsünün Saadettin Efendi olduğu görülmektediı3. Bundan yaklaşık bir yıl
sonra 30 Mayıs 1608 (14 Safer 1 017) tarihli Rumeli Kadıaskerliği Ruzoamçe kaydında da Ekinel- zade unvanını kullanan Saadeddin Efendi 'nin Lefkoşa Kadılığı ve Müftülüğü görevlerinin ikisini birden icra ettiği anlaşılmaktadıı:A. EkiDelzade ailesinin Kıbrıs'taki hizmetinin sonraki yıllarda da devam ettiği ve 16 Ekim 1633 (12 Rebiülahir 1043) tarihinde Ekmelzade Saadeddin Efendi'nin
oğlu Ahmed Efendi 'nin eski Lefkoşa kadı sı olduğu görülmekte&. Anlaşıldığı üzere Ekınetzade
ler fetbin akabinde uzun yıllar Lefkoşa' da müftülük ve kadılık hizmetinde bulunmuş bir aileydi.
Müftülük ve kadılığın yanı sıra diğer bir hizmet birimi de Kıbrıs Askeri Kassamlığı idi.
Kadılık bölgesindeki halkın mahkemeye intikal eden davaları, noterlik hizmetleri ve ölümleri durumunda geriye bıraktıklan mirasıarına dair işlemler kadılık katipleri ve kadı tarafından icra edilirdi. Askeri veya heratlı zümre dediğimiz sınıfın miras bıraktıklan servete dair işler ise Ru- meli Kadıaskerliği'nin idaresindeydi. Bu hizmet, Rumeli kadıaskerinin atadığı askeri kassamlar veya kend~lerine kadıaskerin mühürlü mektubuyla bu görev tevdi edilen kadılar tarafından yerine getirilirdi. Nitekim Rumeli kadıaskeri atanan ve b11 vesileyle kassamlık hizmeti uhdesine intikal eden Mehmed Efendi, "El-fakir Mehmed el-Ktidf be-asker-i Rumi lt' imzasıyla 14 Mayıs 1608 (28
1 Doç. Dr., Bilecik Şeyh Edebalİ Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü
2 Ali Efdal Özkul, "Osmanlı İdaresinde Kıbns'ta Görev Yapan Müftüler ve Faaliyetleri (1571-1878)", Türkish Studies; Ankara 2013, s. 459-485.
3 Ekler Tablo 2; KŞS, nr. 2/60/1007.
4 Ekler Tablo 1; Ayayorgi Çiftliği'ı:iin geliri de Kıbns müftüsünetahsis edilmişti (3 Temmuz 1610 /ll Rebiülabir 1019). KSŞ, nr. 311611112.
5 EklerTablo 2; KŞS, nr. 4/236/519; 3 Aralık 1633 (1 Cemazilahir 1043), 4/236/519.
OSMANLI DÖNEMİNDE IaBRIS
Muharrem lO 1 7) tarihinde Mustafa Efendi 'yi "cezfre-i Kıbrıs ve tevabi 'inde wiki' olan vekiiyi '-i askeriyenin kısmeti" hizmetine atamışh6•
Müftülük, kadılık ve kassamlık birbirinden bağımsız hizmet alanlanydı. Ancak biraz önce de görüldüğü gibi bazen iki hatta üç hizmet birimi tek kişinin ubdesine tevcih edilirdi. Nite- kim atama belgesinde "ehl-i ilm ve sahib-i fazflet ve müteşerri' ve dfndar'' olduğu vurgulanan eski Sinop Kadısı Süleyman Efendi 9 Eylül 1676 (30 Cemaziyelahir 1087) tarihinde Lefkoşa Kadılığı'na atandı7• Aynı ay içinde "Mine'l-muhlis Ali el-jakfr" imzasıyla Şeyhülislam Çatalcalı
Ali Efendi'nin (1674-1686) yazdığı ve "kalem-rev-i hükiimetinizde iftiiya size izin verilmişdi1;
gerekdir ki esahh-ı akvôl-i e' imme-i Hane.fiyye ile ifta idüp mahall-i iftanızı el-Miifti be-Lejkoşa
deyü tahrfr edesiz"·şeklinde tamrolanan müftülük hizmeti de Süleyman Efendi 'nin Lefkoşe Kadı
lı ğı hizmetine ek olarak kendisine verildi8•
Kadılık atamasından on üç gün sonra 22 Eylül 1676 (14 Receb 1087) tarihinde "Mine'l- Muhlisi'l-jakfr eş-Şeyh Mehmed el-Arabi el-Kadf be-Asker-i Rumi/i'' imzasıyla tanzim edilen belgeyle Lefkoşa Kadısı Süleyman Efendi'ye "kale1m·ev-i hükUmetleri olan Lejkoşa kazasının wnıir-ı kzsmet-i askeriyesi" görevinin de verildiği görülmektedir. Görev tanımı ise "fevt olan
mevta-yı askeriyenin muhallefatmı tq}1rfr".ve yarisieri arasında taksim şeklinde idi9• Yukanda- ki örneklerden de anlaşılacağı gibi Lefkoşa Kadılığı 'na atanan ilmiye mensuplan zaman zaman müftülük ve Kıbrıs Askeri Kassamlığı hizmetini de asli görevleri olan kadılık hizmetine ek olarak yerine getirirdi10•
Bu usul üzere Lefkoşa Kadılığı 'na atanan ilmiye mensupları bazen Lefkoşa Kadılığı hiz- metini bizzat icra etmeyerek yerlerine naib tayin ettikleri de olurdu. Naib, Lefkoşa kadısının tüm salahiyetlerini haiz olarak bu görevi icra eder ve elde ettiği gelirin bir miktarını kendi, diğer kıs
mını ise asıl görevli olan Lefkoşa kadısına verirdi. Niyabetle kadılığın icrasında gelirin yaklaşık
%25'i naibe, %75.'i ise kadıya aitti. İstihdam ve bir göreve atanmanın zorluklannın olduğu bir devirde bu oranlar her iki taraf için de büyük avantajlar sağlardı. Naib yeni bir görev alana ve
kadılık sırası gelene kadar istihdam edilmiş, kadı da hem kariyer basamaklanndan birini daha
çıkınış hem de belli bir gelir temin emiş olurdu.
Bu bağlamda 17. yüzyılın sonunda 12 Ağustos 1699 (15 S afer ı ı 1) tarihinde "ehl-i ilm ve sahib-i jazflet ve müteşerri' ve dindar olup her vechile müstahıkk-ı in ayet olduğu" gerekçesiyle
Lefkoşa kadısı olan Kıbnsi Ali Efendi yeniden Lefkoşa Kadılığı 'na atandı 11• Ali Efendi de 24 Ekim 1699 (29 Rebiülahir ll ll) tarihinde "el-jakfr Ali el-Kadi be-Medine-i Lejkoşa" imzasıyla Lefkoşa Kadılığı'na naib olarak Hamza Efendi'yi atadı. Ali Efendi mühürlü mektubunda, Ham- za Efendi'ye "medine-i Lejkoşa 'ya tarafımızdan sizi na 'ibii 'ş-şer' nasb u ta 'yfn eylemişizdir"
şeklinde atama yı bildirdi. Görevi ise ahali arasında "icra-yı ahkôm-ı şer 'iyye" olarak tanımladı.
6 KŞS, nr. 2/85/146.
7 KŞS, nr. 5/1/1.
8 KŞS, nr. 5/1/2.
9 KŞS, nr. 5/1/3.
10 Öyle ki Tablo 2'de görüldüğü gibi 1678 yılındaNabizade Seyyid Mehmed Efendi Lefkoşa Kadılığı'na atandı.
1698 yılına ait bir diğer örnekte ise Rumeli kadıaskeri tarafından Kıbns'ta bulunan kazaların lasmet-i askeriye hizmeti Lefkoşa kadısına ek görev olarak verildi. Tablo Ek 2.
11 KŞS, nr. 6/165/406; EklerTablo 2.
---~-?~~~~~~~---· OS~IDÖNE~EKIBRIS
Ayrıca "cadde-i şer 'den kat 'a inhirafa cevaz göstermeyesiz" şeklindeki adalet vurgusuyla naib atama prosedürünü tamamladı12• Bu kayıt Lefkoşa Kadılığı'nın neyabetl.e idaresine dair elimiz- deki ilk örnektir.
17. yüzyılda ( 1608-1666) Rumeli Kadıaskerliği ruznamçe kayıtlarında bulunabilen ve Lef-
koşa Kadılığı 'na atanan kadılardan tespit edilenlerin isimleri, atama tarihleri ve maaşları ekler
kısmında verilmiştir. Bu tabloda da görüldüğü gibi 1608 ila 1647 yıllan arası.iıda bazı kadıların
150 akçe, baiılarının ise 300 akçe; 164 7 ila 1666 yıllan arasında hizmet veren Lefkoşa kadılarının
tamamının ise 300 akçe yevmiyeli oldukları görülmektedir. Lefkoşa kadılannın hizmet süreleri·
de diğer küçük şehir ve kasaba karlılıklarında olduğu gibi 2 yıl (24 ay) idi13• Bu kayıtlar Lefkoşa Kadılığı 'nın küçük kaza karlılıklannın üstünde, mevleviyet kadıkılıklannın ise altında bir kadılık
merkezi olduğunu g~stermektedir. Bu dönemde Lefkoşa kadılan bazen sadece Lefkoşa'nın bazen de adadaki Mesarya, Öirne, Magosa, Karpas, Tuzla, Omorfo ve Pandeye gibi küçük kazalann bir
kısmının veya tamamının kadılık hizmetini icra ederdil4•
Görüldüğü gibi Kıbns'ın fetlllnden sonra Lefkoşa'da halkın ve kamu görevlilerinin müra- caat edebilecekleri ve bir nevi hukuk damşmanlığı hizmeti sunan müftüler; idari ve adli problem- Ierin İslam hukukuna uygun olarak yürütülmesi ve yargıya intikal eden davaların görülmesi hiz- metini yerine getiren kadılar; Rumeli kadıaskerlerinin uhdesinde bulunan ve kamu hizmetiilerinin vefatlan sırasında mal varlıklapnın dökümü, sayımı ve taksimi işi olan tereke işlemlerini yürüten askeri kassamlar ile bu hizmetlerinde kendilerine yardım eden diğer görevliler vardı. Tüm bu hiz- metler bazen Kıbns Adası 'nda en büyük kadılık makamı olan Lefkoşa Kadılığı ve onun atadığı
naibler tarafından, bazen de müstakil kadılar tarafından yürütülürdü.
2. 18. Yüzyılda Mevleviyet Olarak Lefkoşa Kadılığı
Osmanlı Devleti 16. yüzyıl itibariyle kuruluş ve kurumlaşma sürecini tamamlamış ve bu
yapı gelenekselleşmiştir. Dolayısıyla sonraki yıllarda kadılık düzeninde ortaya çıkan aksaklık
lar yapılan di,izenlemelerle ıslah edilmeye çalışılmıştır. 17. yüzyılda olduğu gibi 18. yüzyılda da
12 KŞS, nr. 6/165/407; Ekler Tablo 2.
l3 Ekler Tablo 1. Uzunçarşılı, Lefkoşa Kadılığı'nı 300 akçeli mevleviyet kadılıkları arasında saymaktadır. Osmanlı
Devleti'nin kadılık düzeninde 150 akçeli kazalar da "miihim kaza kadı/ık/arı" idi. Mevleviyet kadılıkları 300 akçeli ve 500 akçeli olarak "yevmiyelerinin miktarıyla tefrik o/unurdu". Küçük kadılıkların görev süresi 2 sene iken mevleviyet kadılarının görev süresi 1 sene idi İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, Ankara ·1988, s. 91-99. Uzunçarşılı, 17. yüzyılın ikinci yarısında kaleme alınan Tevk1 Abdurrahman
Paşa Kanunnamesi'ni kaynak göstererek Edirne, Bursa, Şam, Halep, Mısır, Selanik, Dıyarbakır, Bağdad, Budin, Sofya ve Filibe'nin 500 akçalik mevleviyet olduğunu söylemektedir. Aynca 17. yüzyılın ortalarından itibaren
Lefkoşa Kadılığı'nın da içinde bulunduğu alt derecede bulunan ve 300 akçelik mevleviyet kadılıldarı; Ankara, Gelibolu, Mihaliç, Bosna, Sakız, Trablus, Kayseri, Maraş, Tire, Birgi, Balıkesir, Menemen, Erzurum, Tokat, Sinop, Mudumu, Boyabad, Kandiye, Kamaniçe olduğu bilgisini vermektedir. Aynı yer, s. 98-99. Bu yüzyılda
sekiz derece olan Rumeli Kadıaskeri i ği kadılıkları yukandan aşağıya doğru Riitbe-i Ula (1 0.000 akçeli), Karib-i Ula (9.000 akçeli), Riitbe-i Saniye (8.000 akçeli), Riitbe-i Salise (6.000 akçeli), Riitbe-i İnabahtı (5.000 akçeli), Riitbe-i Eğri (4.000 akçeli), Rütbe-i Çelebi (3.500 akçeli) ve Riitbe-i Çınad (3.000 akçeli) şeklinde idil6 ve 17.
yüzyılda Rumeli Kadıaskerliği kaza karlılıklarının dereceleri için bkz. Aynı yer, s. 92-93.
14 Nitekim 8 Kasım 1606 (7 Receb 1015) tarihinde Mesarya kadısı Resül'ün başka bir yere tayin edilmesi üzerine Mesarya Kadılığı'na Naniizade Seyyid Muhammed atandı. KŞS, nr. 2/18/31; Keza 12 Eylül 1607 (20 Cemaziyelevvel l Ol 6) tarihinde Tuzla Kazası Kadılığı 'na Sufizade Mustafa Efendi atanmıştı. KŞS, nr. 2/17 /30; 1 Temmuz 1635 (15 Muharrem 1045) tarihinde de Kukla Kazası kadısı Halil Efendi idi. KŞS, nr. 4/111/260.
OSMANLIDÖNE~EKIBRIS -·----~~~~~~'->-~~---
Kıbrıs'taki diğer küçük kazaların kadılık hizmeti bazen Lefkoşa Kadılığı'na mülhak bazen de müstakil kadılar tarafından yürütülmeye devam etmiştir. Nitekim 12 Nisan 1709 ( 1 S afer 1121) tarihinde eski Bosna kadısı Bosnavi İbrahim Efendi, "ehli ilm ve sahibi fazflet ve müteşerri' ve dindar" olduğu gerekçesiyle ve 1 O Haziran 1709 (ı Rebiülahir 1121) tarihinden geçerli olmak üzere Manisa payesiyle Lefkoşa Kadılığı'na atandı. Aynca "Mustafa elKiidi beAskeri Rumeli"
imzalı mektupla Girne, Mesarya, Karpas, Gilan ve Evdim kazalannın da Lefkoşa Kadılığı mül-
hakatı olduğu vurgulandı ıs.
Bu tarihten on yıl sonra 8 Haziran 1720 (1 Şaban 1132) tarihli bir fermandan anlaşıldığı
üzere Lefkoşa kadısı Ali Efendi, Gilan, Evdim, Omorfa, Pendaye ve Karpas kazalarının eskisi gibi Lefkoşa Kazasr'na ilhak olunmasını talep etmişti. Ali Efendi bu talebinin gerekçesini, Kıbrıs Adası'ndaki diğer küçük kazaların Lefkoşa Kadılığı'na bağlılığına dair kadımlik iddiasına ve
Lefkoşa Kadıhğı 'ndan temin edilen gelirin günlük zaruri ihtiyaçları karşılamaya kifayet etmedi-
ğine bağladı. Şeyhülislam Abdullah Efendi tarafından da bu kadimlik ve gelirin düşüklüğü bilgisi
onaylandı. Bunun üzerine Kıbrıs'taki küçük kazaların Lefkoşa'ya illiakma dair ferman çıktı16. Lefkoşa ve mülhakatının askeri kassam h ğı da önceki yüzyılda olduğu gibi farklı bir hizmet birimi olarak bazen Lefkoşa kadılan bazen de müstakil kadılar tarafından icra edilmeye devam etti. Nitekim 6 Ağustos ı 725 (26 Zilkade ı 137) tarihinde Rumeli kadıaskeri Seyyid Abdullah
imzalı ve "Kısmet mektubudur" başıklı yazıyla Kıbrıs'da Mesarya, Evdim ve Gilan kazalannın dışındaki yerlerin "umur-ı kısmet-i askeriyyeleri" Lefkoşa kadılarına havale edildi. Bu kısmet
mektubuyla Lefkoşa kadısı ilgili kazalarda "mevtii-yı askeriyye muhallefatmı tahrfr" ve mirası
varisieri arasında şer'i hukUka uygun olarak taksim etme vazifesini de üstlenmiş oldu17• ı8 Mayıs ı 729 ( 19 Şevval 114 ı) tarihli diğer bir örnek ise Rumeli kadıaskeri Abdullah imzalı ve "Kısmet-i
askeri efendi mektubudur" başlıklıdır. Bu mektupla Kıbrıs'ta bulanan kazalardan Magosa ve Me- sarya dışındaki yeilerin "umur-z kısmet-i askeriyyesi'" Lefkoşa kadılarına "tefviz ve sipiiriş" edil- dP8.
Bu mutad atamaların dışında bazen Lefkoşa kadısının ani ölümü gibi vakalarda yeni kadı atanınca ya ve görevi devr alıncaya kadar vekalet hizmeti devreye girer.di. Şöyle ki Lefkoşa kadısı
Seyyid Ubeydullah Efendi'nin aniden ölmesi üzerine şeri.işlerin aksamaması için 9 Nisan 1726 (6
Şaban 1138) tarihinde Kıbrıs muhassılı "El-fakir Murtaza Efendi Mulıassıl-ı Cezfre-i Kıbrıs hiila"
imzalı mektubuyla Seyyid Hafız Mehmed Efendi 'yi geçici olarak Lefkoşa Kadılığı görevine ata-
dı. Muhassıl M urtaza Efendi, Seyyid Hafız Mehmed Efendi'den "Devlet-iAliyye 'den bir müstakil men la efendi gelinceye dek Lejkoşa Mahkemesi 'ne va rup" bir süreliğine bu görevi i crasım iste- di19. Aynı şekilde 7 Ekim 1736 (1 Cemaziyelahir 1149) tarihinde Lefkoşa Kadılığı'na atanan yeni
kadı Kıbrıs'a gelip göreve başlayana kadar işlerin aksamaması için Lefkoşa Mahkemesi Başkatibi
Mustafa Efendi bir süreliğine vekaleten Lefkoşa Kadılığı'na atandı20•
15 KŞS, nr. 7/51/120; Tablo 3.
16 KŞS, nr. 10/142/614; Tablo 3.
ı 7 KŞS, nr. 12/90/341; Tablo 3.
18 KŞS, nr. 131124/393; Tablo 3.
19 KŞS, nr. 12/116/409; Tablo 3.
20 KŞS, nr. 15/9/56; Tablo 3.
~---~~~~~~-~~>-~---· OS~fDÖNE~EKIBRIS
Bu olağan dışı şartların haricinde kadı olarak atanan görevli bazen de çeşitli gerekçeler göstererek bizzat kadılık merkezme gitmeyebilir ve yerine bir naib atamak suretiyle bu görevi icra edebilirdi. Bu da kariyei- ba~amaklaiını bir basamak çıkma ve belli bir gelir temin etme an-
lamına gilirdi. Nitekim 10 Eylül 1737 (15 Cemaziyelevvel1150) tarihli fermanla eski Bağdad kadısı Mehmed Efendi 25 Ekim 1737 (1 Receb 1 150) tarihinden geçerli olmak üzere Kudüs-i
Şerif payesiyle Le tk oşa kadısı atandı. Lefkoşa Ka dılı ğı 'na atanan Mehmed Efendi bizzat Kıbns' a gitmeyerek yerine Letkoşa Kadılığı niyabetine Mehmed Receb Efendi'yi atadı. Mehmed Receb Efendi de Lefkoşa Kadılığı'na bağlı nahiyelere naib atamak suretiyle kadılık hizmetini neyabet yoluyla yürüttü21•
Bu örnekte olduğu gibi kazanın asıl kadısı bizzat görev yerine gitmeyebilir ve kendi yerine naib atayabilirdi . .Apcak naib atanan kişinin de zaman zaman çeşitli aksaklıklar yüzünden görev mahalline gitmesi g~cikebilirdi. Bu durumda naib olarak atanan kadı da yerine bir süreliğine bu hizmeti i cra için bir vekil tayin ederdi22• Öyle ki Lefkoşa kadı naibliğine tayin edilen Seyyid İs
mail Efendi'nin göreve başlama tarihinde Kıbns'a varalıilmesi mümkün olmadığından, kendisi gelene kadar bu görevi Mahmud Efendi i cra etmiştif23•
Lefkoşa Kadılığı'na dair 1766 yılında itibari bir statü tartışması resmi belgelerin satır ara- lannda kendine yer bulmuştur. Nitekim 27 Temmuz 17 66 (19 Safer 1180) tarihinde "Lejkoşa
kazaszfi'l-asl mevleviyyet" olduğu gerekçesiyle 7 Ağustos 1766 (1 Rebulevvel1180) tarihinden geçerli olmak üzere Bağdad payesiyle eski Bosna Kadısı Müslimzade Mehmed Said Efendi'ye verildi24• Lefkoşa kadısı Müslimzade Mehmed Said imzalı ve 27 Temmuz 1766 (19 Safer 1180) tarihli Seyyid Ömer Efendi 'ye hi ta ben yazılan mektupla "Kıbrıs cezfresinde vakj 'Lejkoşa kazası
fi'l-asl mevleviyyet olmağla" Bağdad payesiyle bab-ı niyabeti görevine atandı ve şer'i işleri görüp
2 ı Bu ferman kaydında Meluned Efendi 'ye "nô 'i b gönderiip ahôlisi beyninde icra-yı alıkôm-ı şer 'iyye" etme görev ve izni de verildi. Bu ferman ve atama ÜZerine "Nemmakahıi Melımed el-Kôdi be-medine-i Lejkoşa" imzalı
mektupla "Lejkoşa kazasının niyôbeti tarafımızdan" Meluned Receb Efendi'ye verildi denilmiştir. Mehıned
Re c eb Efendi 'nin görevi ise "kaıô-i meıbıire varup beyne'I-alıali i eni-yı alıktim-ı şer 'iyye" i cra etme ve Lefkoşa Kazası'nın "nôhiyelerine mu'tedil ve mevsıik bir nô'ib" atayarak Lefkoşa Kadılığı Niyabeti'ni icra olarak belirtildi. KŞS, nr. ı5/47/ı97; Tablo 3.
22 Öyle ki Lefkoşa Kadı lı ğı na ibi Şeyh Ömer ı 4 Eylül ı 749 (ı Şevval ı ı 62) tarihli mektbupla Lefkoşa ve mülhakatı olan Mesarya, Magosa, Baf, Gilan, Evdim, Lefke, Baf ve Girne kazalarının "ımııin şer'iyyesi" için yeni bir naib atandı. Lefkoşa naibi bir süreliğine atadığı naibe gönderdiği "miirôsele" vasıtasıyla "biz varıncaya istimô' ve nô 'i b nasb iktiza eden kaziiiara" naib göndererek ~'icrôyı ahkômı şer'iyye" ve "mevtôyı kısmeti askeriye"
hizmetlerinin İcrasını istedi. KŞS, nr. 16/219/363; Tablo 3.
23 Nitekim "Mine'l-muhlis: Es-Seyyid İsmail el-miivellô hilôfeten be-medine-i Lejkoşa" imzalı ve 29 Nisan ı 748 (5 Cemaziyeıevvel 1161) tarihli ve "İzzet-meab, şeıi'at-nisab Mevlana Malunud Efendi-i kfun-yab" hitablı yazıda 25 Nisan ı748 (ı Cemaziyelevvel 1161) tarihinden geçerli olmak ÜZere "Kıbrrs ceziresinde Lejkoşa kazôsı
niyôbeti bu fakire tefviz olunup" göreve başlama tarihinde görev mahallinede olmamız imkansız olduğundan bir
süreliğine bu görevin başka bir kişiye "tefviz ii sipariş" olwıması hususunda "miirasele talırir" olundu. KŞS, nr.
17/95/ı62; Tablo 3. 8 Eylül 1759 (ı5 Muharrem ll 73) tarihli diğer bir hükümde Lefkoşa kadısına hitaben isim verilmeden yazılan fermanda; "lıôlô dôhili havzai lıiikiimetinde olan Lejkoşa kazôsıyla sô'ir Kıbrrs ceziresinde va ki' kazôlarm ımııinlcısmeti askeriyyesı"' görevinin de kendisine verildiği ifade edildi. Kı b n s 'ta "s ağir ve sağire
ve gô'ib ve gô'ibesi olan askeriyyenin mulıallefôt ve metrıikôtlarm talırir" ve varisler arasında taksim işine dikkat etmesi istendi. KŞS, nr. 18/33/73; Tablo 3.
24 KŞS, nr. 19/4/30; Tablo 3.
OS~IDÖNE~ERlBRIS -·----~~~~~~~~~~---
"cadde-i hakdan" ayrılmaması istendi25• Bu örnekte olduğu gibi Lefkoşa Kadılığı'nın mevleviyet
olduğu vurgusu 1766 ila 1799 yıllanna ait belgelere de yansımıştJ.i26•
Sonuç olarak 17. yüzyılda olduğu gibi 18. yüzyılda da "umun şer'iyye" (bab işleri) ve
"umun kısmeti askeriye" (kısmet işleri) şeklinde iki hizmet birimi bazen Lefkoşa kadıları bazen de müstakil kadılar tarafından icra edildi. İki hizmeti icra eden tek kadı veya müstakil bab veya
kısmet kadıları da zaman zaman naibler atamak suretiyle görvelerini yerine getirdi. Sicil kayıtla
rındaki örneklerden 1766 ·ila 1799 tarihleri arasında Lefkoşa Kadılığı'nın mev1eviyet kadılıkları
statüsünde olduğu anlaşılmaktadır.
3. 18. YüzYılda Arpalık Olarak Lefkoşa Kadılığı
Osmanlı idari, mali ve adli sisteminin iç içe olduğu bir uygulama olan arpalık meselesi
beşik ulemalığı gibi toplumun geniş kesimi tarafindan bir imtiyaz olarak görülmüş ve eleşti
rilmiştir. Arpalık, üst düzey ilmiye sınıfı mensupları olan şeyhillislam ve mevleviyet kadılanna
bir veya daha fazla kadılık merkezinin şer'i hasılatının tahsis edilmesiydi. Kadıaskerlere arpalık
tahsisine dair elimizdeki ilk örnek 1518 (924) yılında Kadıasker Zeyrekzade'ye tekaud maaşı
olarak Kırkkilise'nin şer'i gelirinin tahsisiydi. Aşağıda izah edileceği gibi arpalık tahsis edilen üst düzey ilmiye mensubu ilgili kaza merkezine bizzat gidip kadılık hizmetini icra etmezdi. Kendi
isteğiyle gidenler olsa bile genel olarak bu kadılık hizmeti bir naib atanarak i cra edilirdi. Naib ise
atandığı kadılıkta yaptığı hizmet mukabili kazandığı gelirin bir miktarını kendi alır, geri kalanını
da arpalık sahibine verirdi. Bu gelirin yaklaşık 112 veya 1/5'ini naibler, kalan kısmını ise arpalık
sahibi alırdı27• ·
Önceki iki başlıkta izah edildiği gibi Lefkoşa Kadılığı, 17. yüzyılın son çeyreği ile 18. yüz- yılın son çeyreğine kadar önemli bir kadılık merkezi olarak bir taraftan bab kadılığı ve naibliği
ile kısmet kadılığı ve naibliği diğer taraftan da arpalık şeklinde yine bab ve kısmet olarak icra edildi. Bu bağlamda Lefkoşa Kadılığı (bab hizmeti) arpalık olarak üst düzey ilmiye mensupianna tevcih edildi. Öyle ki 30 Aralık 1731 (1 Receb 1 144) tarihinde eski Rumeli Kadıaskeri Feyzullah Efendi'ye Lefkoşa Kadılığı (bemedinei Lefkoşa) arpalık (bervechi arpalık) olarak verildi. H~e:fi
hukuku üzere vakalann siciliere kaydı ve davalann görülmesi istendi28•
25 KŞS, nr. 19/4/31; Tablo 3. Bu tarihten bir yıl sonraki bir atama da da yine Bilad-ı Devriye Mevleviyeti derecesinde bir kadıya Kıbns Kadılığı verildi. Nitekim 8 Ağustos 1767 (12 Rebiulevvel 1181) tarihli bükümde eski Belgrad
kadısı Kadizade es-Seyyid Ali Efendi'ye Lefkoşa kadılığı tevcib edildi. KŞS, nr. 19/48/l 09; Tablo 3; K.adizade Seyyid AJi de 23 Kasım 1767 (1 Receb 1181) tarihli mektubuyle Mustafa Efendi'yi "mevleviyet ile mutasamf
olduğumuz Kıbrıs ceziresinde vôki 'Lejkoşa kazôsl' kadılığına "bôb niyôbeti" hizmeti olan "beyne'l-ahôli umur-ı şer'iyyeyi" görmesini istedi. KŞS, nr. 19/48/110; Tablo 3.
26 KŞS, nr. 19/41/100; Tablo 3. "Mine'l-fakir Mehmed Emin el-Kôdi be-Medine-i Lejkoşa der-Kıbrıs" imzalı,
13 Kasım l 769 (14 Receb 1183) tarihli yazının üst kısmında "Temme'l-kelôm ceffe'l-kalem fi hôze'l-makôm.
Mehmed Emin el-Kôdi be-medine-i Lejkoşa nemmekahu'l-fakir i/eyhi azze şôniihu gufira-leh. Yô Fettôh." yazısı bulunmaktadır. "İzzet-me'ab şeri'at-nisab Serkatib-i Mahkeme-i Medine-i Lefkoşa el-Hac Mebmed Efendi kfun-yab" hitablı bu yazıda "ber-vech-i mev/eviyet mutasamf olduğumuz Lejkoşa kazôsının umür-ı niyôbeti
tarafımızdan cenôbınıza tefvlz ve sipôriş o/ımmuşdur" denilmiştir. KŞS, nr. 19/137/285; Tablo 3.
27 Arpa! ık; vezirler, beylerbey leri, sancakbeyleri, ordu ve sivil bürolcrasirıin üst düzey görevlileri olan rical-i devlet ile ilmiye sınıfının üst düzey görevlileri olan şeybülislamlar, kadıaskerler ile payelileri ve rical-i ilmiye denilen mevleviyet derecesindeki ilmiye mensuplarına tahsis olunan mazuliyet veya tekaud maaşı idi. 16. yüzyılın
ortalanna kadar kadıaskerlerin arpalıklarına da bas denirdi. Uzunçarşılı, İlıniye Teşkilatı, s. 118-119.
28 Bu arpalık kaydının başında "Yô Fettah Ya Rezzôk Yô Feyyôz Bismi'llôhi'rrahmani'rrahim Hasbinal/ôhu ve
~·~.---.-~~~~~~~~~----· OS~IDÖNE~EKIBRlS
Bu tahsisten yaklaşık 10 yıl sonra 19 Temmuz 1741 (5 Cemaziyelevvel 1154) ta- rihinde eski İstanbul kadısı Dürrizade Mustafa Efendi'ye 15 Temmuz 1741 (1 Cemazi- yelahir 1154) tarihinden geç~rli olmak üzere arpalık olarak Lefkoşa kazası tevcih edil- di. Mustafa Efendi'ye hitaben yazılan fermanda "ber-vech-i arpalık Lejkoşa kazasına
sen mutasarrif olup· ve tarafindan na 'i bin gönderiip ahalfsi beyninde icra-yı ahkam-ı şer 'iyye etdiresin" şeklinde birinci örnekten farklı olarak arpalığın naib gönderilmek su- retiyle idaresi istendi29• Dürrizade Miıstafa Efendi de "Mine 'l-jakfr Diirrfzade Mustafa el-Kadf be-Kostantıniyye sabıka" imzasıyla aynı gün 19 Temmuz 1741 (5 Cemaziyelevvel 1 154) tarihinde yazdığı mektupla üst düzey müderrislerden Yunus Efendi'ye "ber-vech-i arpalılt' Lef-
koşa niyabetini "te.fviz ve sipariş" etti. Naibin görevi de ahali arasında şeri alıkamın icrası olarak
tanımlandı30•
Dürrizade Mustafa Efendi, 3 Mayıs 1745 (1 Rebiülahir 1158) tarihli ve Nurnan Efendi'ye hitaben yazdığı mektubunda "bervechi arpalık hala mutasan·if olduğumuz Lejkoşa Kazası
niyabeti ve cezfrei mezkfirenin tarafimıza miifevvaz bi '[cümle umurı kısmeti askeriyyesi" söz konusu tarihten itibaren "tarafımızdan cenabınıza tejvfz ve sipariş" olunınuştur denildi. Nurnan . Efendi 'nin yapması gereken işleri ise ahali arasında şeri ah.1<amı i cra ve "Cezfrei merkfimede vaki'
bi'lciimle meVttiyı askeriye muhallefatını tahrfr" ve varisler arasında taksim olarak tavsif etti31• Dürrizade Mustafa Efendi arpalık olan Lefkoşa Kadılığı 'nın yanı sıra Kıbns kismet-i askeriyesi- ni de yürütme görevini üstlenmiş ve bu işi de naibi Nurnan Efendi 'ye sipariş etmişti. Dürrizade Mustafa Efendi bu "te.fviz ve sipariş" mektubunun başına duygularını da yansıtmış ve mektubunu amin cümlesiyle bitirmişfu32•
Lefkoşa Kadılığı, 18 Ekim 1746 (2 Şevval1159) tarihinde eski Anadolu kadıaskeri Dürri- zade Abdullah Efendi'y~ "ehli ilm ve sahibi fazilet' ve müstahak olduğu gerekçesiyle "bervechi
arpalılt' tevcih olundu. Dürrizade'nin görevi ise "Lejkoşa Kazası 'na bervechi arpalık sen muta- sarrif olup ve tarafindan na'ibini gönderiip ahalfsi beyninde icrtiyı ahkamı şer'iyye etdiresin"
şeklinde tavsif edildi. Anadolu kadıaskeri Abdullah Efendi de "Eljakfr Abdullah elKadf beaskeri
ni'me'lvekff' ibaresi bulunmaktadır KŞS, nr. 14/32/140; Tablo 3.
29 Rumeli Kadıaskeri Feyzullah Efendi'nin arpalığına naib atama yazısında olduğu gibi Eski İstanbul Kadısı Dü.rrizade Mustafa Efendi de naiblik atama yazısın baş kısmına "Ya Fettah, Ya Rezzak, Ya Allah, Ya muva.ffaku ec 'alii't-tevfiki refikına E'ıiziibi'/lahimine'ş-şeytani'r-rocfm Bisnıillalıirralımanirralıinı" ibareleri yazmışnr. KŞS,
nr. 15/134/486; Tablo 3.
30 KŞS, nr. 151134/487; Tablo 3.
31 KŞS, nr. 16/8/21; Tablo 3.
32 KŞS, nr. 16/8/21; Tablo 3. Bu dua metni;
"Ya Fettalı, Ya Rezzak, Ya Kerfnı, Ya Vehlıab, Ya Allah.
Ellıamdiilillalıi'llezf men tevekkele aleylıi kefii Ve's selam ii ala ibadilıi'llezine's safa.
Ya menyerama .fi'z zamfri ve yesma 'u Ente'lmu'iddu li /dilli ma yetevakka 'u.
İnneke le te 'allemu e1me abdeke yiirfdii ihkako hakkin Ve yiihibbii ibtiile batı/ i mutlakin.
Alliilıiimme 'kema belevtelıu bi'/ kaza
Veffiklıu ila ma .fi zamiriizi fi talebi'r rıza.
Ve sımlıu ani's selıvi ve'/ galat · Ve cenniblıu amma yiicebii's sa hat.
Rabbi yessir vefa tii 'ass ir Rabbi temmim bi'llıay1: Amin" şeklinde idi.
OS~IDÖNE~ERIBRIS ~·----~~~~~~~~'->-~~---
Anadolu sabıkti" imzalı ve 7 Kasım 1746 (22 Şevval 1159) tarihli mektupla "bervechi arpalık
hala mutasar.rıf' olduğu Lefkoşa Kazası 'nın "um im şer' i yy e" görevini Ahmed Münih Efendi 'ye
"tejvfz ve sipariş" etti. Ayrıca Kıbns'taki tüm kazaların kısmeti askeriyelerinin de kendi uhdesine
verildiğini belirterek bu görevi de naibin yerine getirmesini istedil3•
Bu görevlendirmeden bir hafta sonra 15 Kasım 1746 (1 Zilkade 1159) tarihinde Lefkoşa Kazasınaibi Ahmed Efendi'ye gönderilen bir hükümle Abdullah Efendi'nin "bervechi arpalık mutasarrıf olduğu" Lefkoşa ve diğer tüm kazaların "umun kısmeti askeriyeleri" 30 Ekim 1746 (14 Şevval 1159) tarihinden itibaren Rumeli Kadıaskeri Mehmed Esad Efendi'ye verildiği ifa- de edildi. Rumeli Kadıaskeri Mehmed Esad Efendi de Kıbns'ta bulunan "bi'lcümle kaztilarda vaki' mevttiyı askeriye mu hallefatının" varisler arasında taksimini Lefkoşa Kazası naibi Ah- med Efendi'ye havale ettti. Bu ferman ve Rumeli kadaskeri tarafından verilen "mühürlü mektub mucebince amel ve hareket' etmesi emredildi34•
Bu örnekte Lefkoşa Kadılığı ve mülhakatının "umun şer'iyyesi" (bab hizmeti) eski Ana- dolu kadıaskerine, "umun kısmeti askeriyeleri" (kısmet hizmeti) ise bilfiil Rumeli kadıaskeri tarafından tayin edilen aynı naibe verildi. Kadılıkların "umurı şer'iyye" de denilen bab hizmet
alanı içinde şehrin ve kasabanın askeri olmayan sivil halkının kısmet işleri de vardı. Nitekim eski
İstanbul kadısı Şerifzade Seyyid Mehmed Efendi 14 Eylül1759 (1 Safer_1173) tarihinde yazdığı
mühürlü mektupla arpalığı olan Lefkoşa Kazası niyabetine Ebubekir Efendi 'yi atadı. Ebubekir Efendi 'nin görevi ahali arasında şeri abkaının icrası ve Kısbns Adası 'nda olan "mevttiyı askeriyye ve belediyye muhal/efatını dahi tahrfr" ve varisler arasında taksim olarak ifade edildil5• Anlaşıl
dığı üzere muhallefat işinin kısmet ve beledi şeklindeki iki yönüne işaret edilerek önceki örnekte
olduğu gibi her iki görev aynı naibe verilmiştir. Lefkoşa Kadılığı'nın arpalık olarak tevcihi 18.
yüzyıl boyunca devam etti36• Rical-i ilmiyenin arpalıklarına mukabil rical-i devletin de haslan
vardı. Nitekim K.ıbns uzun süre veziriazamlara has olarak tevcih edilmişti37• 33 KŞS, nr. 16/108/159. Tablo 3.
34 KŞS, nr. 16/107/158; Tablo 3. Lefkoşa Kadılığı'na yapılan bu naib atamasından yaklaşık altı ay sonra ll Mayıs
1747 (ı Cemaziyelevvel 1160) tarih ve "E/fakfr Abdullah e/kadi beasôkiri Anadolu sabıka" imzalı mektub ile
"Lejkoşa Kazası'nın niyabeti tarafımızdan size tefviz ve sipariş olımmuşdıır" şeklindeki hitabla Saib Ebubekir Efendi'nin "kazôi merkfımeye varup beyne'laluilf icr<iyı alıkônırşer'iyye eyleyüp ve vak.i' olan mevtayı askeriye muhal/efatm talırir" ve varisler arasında taksim etmesi istenmiştir. KŞS, nr. 16/1141174; Tablo 3. Lefkoşa Kadılığı'nın bab hizmetinin tayinine dair bu atama belgesiyle beraber "Mine'/mııhlis Melımed Esad e/Kadi B eastiki ri Rımıelt' imzalı mektub ile "lıa/ti arpalıkları olan Lejkoşa ve sa ir cezfrei merldimede mevcud bi'lcüm/e
kazaların umıin şer'iyyeleri" uygun olanlara tefviz olunduğu ve "bi'lciim/e kaztilarda vaki' mevttiyı askeriye
muhal/efôtmı ta/u·ir ve terkim ve beyne'lverese" taksimi istendi. KŞS, nr. 16/114/175.
35 KŞS, nr. 18/33n4; Tablo 3.
36 Nitekim Rumeli kadıaskeri Seydi Osmanzade'nin 2 Eylül 1766 (27 Rebiulevvel ı ı 80) tarihli ve "ariza-i
muh/isanenıizdir" başlıklı yazısından Kıbns kadısına "kalem ve hiiktimetleri. olan Kıbrıs ceziresinin umiir-ı
ktsmet-i askeriyyesi" görevini "tefofz ve ihôle" ederek "mevta-yı askeriyye nıulıal/eftitın tahrlr ve terkim"
ile varisler arasında taksimi istendi. Bu belgenin baş kısmında "Yti Fettah, Ya Rezzak, zii'l-ktNVeti'l-metfn.
E 'fiziibi'/lahimine'ş-şeytani'r-raclm Bismillôlıirralımanirrahfm. Al/ahiimme'c-a/na nıuvaffakan min-ibtida 'ihf ila intihô 'ihf" notu dÜŞüldü. KŞS, nr. 19/4/29; Tablo 3.
37 Eskiden Kıbns'ın sadece sadrazamiara has tayin edilmesi sebebiyle hem adanın daha bayındır hem de halkının
daha müretfeh olduğu gerekçesiyle eski usule dönülmesine karar verildi. Bu itibarla 31 Mart 1741 (1 Rebiulahir 1161) tarihinde adanın mali olarak, ı742 (1162) yılı itibariyle de_ idari olarak Sadrazam Abdullah Paşa'ya tevcih olundu. Abdullah Paşa da mütesellimi Süleyman'ı adaya gönderdi. K.ıbns Muhassılı Ebubekir Paşa, bu emri alır almaz kendisine bir vekil tayin etti ve adanın yeni mütesellime devir ve teslim edilmesini sa~ladı. K.ŞS, nr.
17/95/163; Tablo 3; KŞS, nr. 17/96/164; Tablo 3.
---~~-~~~?'~~~~-~~----· OSMANLIDÖNE~EKIBRIS
Yukanda görüldüğü gibi Lefkoşa Kadılığı 1731 yılından itibaren ÜSt düzey ilmiye mensup- Ianna arapalık olarak tevcih edildi. Lefkoşa Kadılığı 'nın mevleviyet dereesinde büyük bir kadılık olduğuna dair ibareler de belgelerde geçineye başladı. Lefkoşa Kadılığı ve mülhakatının "umun
şer'iyyesi" (bab hizmeti) ve "umun Iasmeti askeriyeleri" (kısmet hizmeti) farklı iki atama gerek- tiren işlerdi. Kadılıkların "umun şer'iyye" de denilen bab hizmet alanı içinde şehrin ve kasabanın
askeri olmayan sivil hallanın kısmet işleri de vardı. Bu işler arpalık sahibinin görev sahasıydı ve atadığı naibi vasıtasıyla bu hizmeti görürdü. Rumeli kadıaskerinin uhdesinde olan lasmet işi ise
kadıaskerin tayin ettiği bir kişi tarafından icra edilirdi. Ancak yukarıdaki örneklerden de anlaşıl
dığı üzere Rumeli kadıaskeri Kıbns 'ta askeri lasmet işi için müstakil bir görevli atamak yerine
Lefkoşa kadısına veya doğrudan kadının naibine mühürlü bir mektup göndermek suretiyle bu hizmeti de ona havale ederdi.
'
4. 19. Yüzyılda Lefkoşa Kadılığı ve Mülhakatı
Kıbns'ta kadılık düzeni önceki yüzyıllarda olduğu.gibi 19. yüzyılda da "umun şer'iyye"
(bab hizmeti) ve naibliği ile "umun kısmeti askeriye" (kısmet hizmeti) ve naibliği şeklinde iki koldan devam etti. Bunlardan "umun şer'iyye" (bab hizmeti) arpalık şeklinde icra edildi. Nite- kim 16 Nisan 1809 (1 Rebiulevvel 1224) tarihinde Mehmed Arif Efendi'nin "bervechi arpalık
mutasarrif olduğu" Lefkoşa Kazası naibi Seyyid Mehmed Haşim Efendi 'yi yazdığı mektupla bu görevde "ibkô" etti ve eskisi gibi şeri abkaını icra ve askeri muhallefatı tahrir ve taksim etmesini istedi. Böylece Lefkoşa Naibliği'ne yeniden Seyyid Mehmed Haşim Efendi tayin edilmiş oldu38• Bu atamadan yaklaşık üç ay sonra Me bm ed ArifEfendi arpa lı ğı olan Lefkoşa Ka dılı ğı 'nın "um un
şer'iyyesi" niyabetine 14 Haziran 1809 (1 Cemaziyelevvel 1224) tarihli mektubuyla Seyyid İs
mail Efendi'yi atadı. Bu mektupla İsmail Efendi'nin kadılığın "ahkamı şer'iyye" ve "mevtiiyı
askeriyye muha/lefatınz tahrfr" ve taksim etmesi istendP9•
Bu iki örnekte görüldüğü gibi Lefkoşa Kadılığı aİpalık olarak kendisine tevcih edilen Meh- med Arif Efendi yerine naib atamış ve naibe umur-ı şer'iye ve kismet hizmeti yetkisi vermiştir.
Ancak daha önce izah edildiği gibi umur-ı kısmet yetkisi Rumeli kadıaskerlerinin elindeydi. Bu nedenle 30 Aralık 1809 (23 Zilkade1224) tarihinde Lefkoşa Kazasınaibi olan Üryamzade Meh- med Aziz Efendi 'ye hitaben bir ferman gönderildi. Buna göre Rumeli kadıaskeri Kethüdazade Mehmed Sadık tarafından na ibe "mühürlü mektub" verildiği ifade edilerek "bi '!cümle muhallefatı
mevtayz askeriyenin" yazımı ve varisler arasmda taksimi emredildi40•
Bu atamadan bir süre sonra 7 Ocak 1810 (1 Zilhicce 1224) tarihinde Mehmed Arif Efendi'nin Üryanizade Mehmed Aziz Efendi'ye hitaben yazdığı diğer bir mühürlü mektupla
"bervechi arpalık tasarrufumuzda olan Lejkoşa kazasının umun şer'iyyesi" ilgili tarihten itiba- ren "cenabınıza ihale ve tejvfz olunmuşdur" denildi. Görevi ise ahali arasmda "icrtiyz ahkômı şer' iyyeye" ve "mevttiyı askeriyye muhallefatz" olarak tanımlandı41• 7 Ocak 181 O (1 Zilhicce
38 Mehmed Arif'Efendi mektubunun baş kısna "Yô Fettôh, yô Rezzôk, yô Settôr" ibarelerini yazdı. KŞS, nr.
19/46/107; Tablo 3.
39 Belgenin baş kısmına "Ya Al/alı, yô Fettôlı, yô Settm~' ibarelerini yazdı. KŞS, nr. 27/20/62; Tablo 4.
40 KŞS, nr. 27/46/116; Tablo 4.
41 Belgenin baş kısmına bir önceki belgeye benzer şekilde bu kez "Ya Fettôlı, Ya Settôı; Ya Allah" ibarelerini yazdı.
OS~IDÖNE~ERJBRIS -·----~~~~~~~·~~---
1224) tarihinde Rumeli Kadıaskeri Kethüdazade Meb.med Sadık imzalı mektupla da Lefkoşa ka-
zası naibine "bi '!cümle kazaların umtmlosmeti askeriyyeleri" görevi "tejvfz ve sipariş" ol unduğu
bildirildi42•
Meb.med Arif Efendi ikinci kez Kıbns arpalığınm kendisine verilmesi üzerine telcrar bu
arpalığa nailiyetini ifade ve sevincini yazdığı naib atama belgesinin üzerine de yansıtmıştır. Meh- med Arif Efendi, yeniden atanması üzerine arpalık naibine "kemakiin cenabımzı ibka eylemişiz
dir" ibarisiyle ifade edilen 4 Haziran 1810 (1 Cemaziyelevvel 1225) tarihli ibka mektubunu"
yazmıştır.43• Bir önceki başlıkta görüldüğü gibi Meb.med ArifEfendi'nin arpalığı olan Lefkoşa'ya
naib olarak atadığı Müderris Üryanizade Meb.med Aziz Efendi'yi bir süre sonra Rumeli kadıas
keri de kassam-ı askeri olarak atamıştuM.
Meb.med ArifEfendi 17 Aralık 1811 (1 Zilhicce 1226) tarihinde "bervechi mpalık" tasarru- funda olan Lefkoşa kazasının "umun şer'iyye" niyabeti görevini Meb.med Abdülhalim Efendi'ye
"ihale ve sipariş" etti45• Mehmed Arif Efendi 13 Mayıs 1812 (1 Cemaziyel evvel 1227) tarihinde İsmail Efendizade MehmedAbdülhalim Efendi'yi naiblik hizmetinde eskisi gibi "ibka" eyledi46.
Mehmed Arif Efendi 6 Aralık 1812 (1 Zilhicce 1227) tarihli mektubuyla bu kez Hclfiz Ebubekir Necib Efendi'yi Lefkoşa Kadıhğı Diyabetine atadı47•
Arpalık, bab naibi ve kısmet naibi atama prosedürünü takip bakımından aşağıdaki üç ör- nekle yetinelim. Bunlardan ilki üst düzey ilmiye mensubuna Arpalık tayini ve arpalık salıibinin
naib atamasıdır. Nitekim 16 Ekim 1813 (20 Şevval .1228) tarihinde "Rumi/i kuzatı eşrafından İsmail Efendizade Muhammed Abdülhalim Efendi'nin def'a-i saniye hükiimeti müraselesi kaydı"
KŞS, nr. 27/46/1 14; Tablo 4.
42 KŞS, nr. 28?/4/25; Tablo 4.
43 KŞS, nr. 27/80/178; Tablo 4. Öyle ki; "Ya Fettalı, Yö Rezzdk, Ya Alim, Ya Rahfm, Ya Kerim, Ya Mulıavvelii'lhavli ve'lahvdl Jıavvi{ Jıdlilıd i/d alıseni /ıd/. Bismilldlıirralımônirralıfm. Ellıamdii li'lldlıi rabbi'laiemin ve'ssaldtii ve'sseldmii ahi men be 'ase rahmeden /i' /alemin bi'li/mi ve'llıikem ve nıderselndke kd.ffeten /i'/alemin illa beştran ve neztran bi'l/uifi ve'lkerem ve ald dlilıi ve ashdbilıi ecma 'in ve iifevvizıi emri ile'lldlı inna'l/dlıe basfrun bi'libdd biii/men li/ıd/i aleyke eşkdli. Def'ai sdnf bareka'lldlıu te 'd/d" şeklinde dua ve duygulannı ifade etmiştir.
44 Mehmed Arif Efendi 4 Haziran 1810 (1 Cemaziyelevvel 1225) tarihli mektubunun baş kısmına bu kez
"Bismilldlıirin·alımdnirralıim" yazmıştı. KŞS, nr. 27/1 18/259; Tablo 4. Bu tayinden sonra arpalık olan Lefkoşa Kadılığın niyabetine 24 Mayıs 1811 (1 Cemaziyelahir 1226) atanan Halil Fevzi Efendi, 23 Haziran 1811 (1 Cemaziyelahir 1226) tarihlinde Rumeli kadıaskeri tarafından da kassamlık hizmetine atanmıştır. K.ŞS, nr.
27/143/309; Tablo 4; 25 Nisan 1811 (I Rebiulahir 1226) KŞS, nr. 27/143/310; Tablo 4.
45 Belgesinin üst kısmıİla bu kez "E'ıizii billahi mineşşeytdnirracfm. Bisnıilldhin·ahmanirrahfm" yazmış ve kendini tekrar etmemeye özen göstenniştir. KŞS, nr. 27/166/359; Tablo 4. 17 Aralık 1811 (1 Zilhicce 1226) tarihli mühürlü mektupla Rumeli kadıaskeri Aşir Efendizade Mehmed Hafid Efendi de Mehmed Abdülhalim Efendi'yi Lefkoşa'run neyabet hizmeti gibi "cezfrei merkıimenin umıirı kısmeti askeriye ve bedeliyesi daht' kendisine verildiği ifade edildi. Rumeli kadıaskerinin bu görevlendirme yazısı 2 Kasun 1811 (15 Şevval 1226) tarihli fennanla teki d edilmiştir. Öyleki "malırıisei Lejkoşa kazdsı niyôbeti berveclıi arpalık mutasarrıfi" Meluned Arif
"taraflarından bdmiirdsele" ve "cezfrei merktime ımıı/rı kısmeti askeriye ve belediyesi dahi Rumeli Kddi'askeri"
Aşir Efendizade Mehmed Hafid "tarafindan bdmektfib" görevtendirildiği ifade edildi. KŞS, nr. 27/166/361; Tablo 4.
46 Belgenin baş kısmına ise "Ya Fettôlı, Ya Rezzdk, Ya Kerim" ibarelerini yazmıştır. KŞS, nr. 27/166/359; Tablo 4.
47 Bu niyabet mektubunun üst kısmana ise "Bisnıilldhirralımdnirralıim vemd tevfiki il/d billalı aleyhi tevekkeltii ve iley/ıi iinfb rabbi vejjiknf bi'l-hay1: Ya Fettdh Ya Rezzak Ya Kerfnı" notonu düşmüştür. KŞS, nr. 28/50/130;
Tablo 4. Mehmed ArifEfendi imzalı ve Hafız EbObekir Necib Efendi'ye yazdığı 2 Mayıs 1813 (1 Cemaziyelahir 1228) tarihli diğer bir belgeyle yeniden yukanda tanımlanan göreve atama gerçekleşti. Bu belgenin üst kısmında Mehmed Arif Efendi bu kez "Bi'smilldlı ve md tevfiki illa bi'lldh. Rabbi yessir ve lô-tii 'ass ir Rabbi temmim bi'l-
lıayr' notunu düştii. KŞS, nr. 28/80/180; Tablo 4.
