MEVLANA
ARAŞTIRMALARI
-1-
Editör
Prof. Dr. Adnan KARAİSMAİLOGLU
Editör
Prof. Dl: Adnan Karaismailoğlu
M evlfina Araştırmaları Derneği Bilim Kurulu Dr. Nazif Ôztürk, Doç.Dı: Hicabi Kırlangıç Doç. Dı: Derya Örs, Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu
Redaktörler
Dr. Ebubekir Şahin, Sait Okumuş Dı: Fahrettin Coşguner
Akçağ Yayıııları / 847 Araştırma-İnceleme I 56
ISBN 978-975-338-836-8
©Bu kitabın bütün hakları Akçağ A.Ş.' ine aittil:
Kitabm içeriği ile ilgili tüm hukukf sorumluluk yazarına aittiı:
Kapak/ Emin Bebek Sayfa Düzeni/ Akçağ Dizgi Ünitesi
Baskı/ Erek Matbaası 342 31 Ol
Büyük Sanayi 1. Cad. No. 1711 İskitler - Ankara 1. Baskı /Ankara 2007
Akçağ Basım Yayım Pazarlama A.Ş.
Tuna Cad. No. 811 Kızılay-Ankara
Tel: (312) 432 17 98 - 433 86 51 Faks: 432 28 52
www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr
~20 Mevlfinfi'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
MEVLANA'NIN ESERLERİYLE İLGİLİ OLARAK ESKİ HARFLİ TÜRKÇE TELİF EDİLEN ESERLER*
Ali Temizel**
GİRİŞ:
Bilindiği üzere, Mevlana'nın yaşadığı dönemden bu güne kadar Mevıa
na, Mevlevtlik, Mevlevtler ve Mevliina'nın eserleri hakkında doğuda veba-
tıda dünyanın bir çok yerinde çok sayıda ilim adamı tarafından çeşitli diller- de bir çok sayıda eser telif edilmiş ve çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmada
"1- Mesnevi ile ilgili çalışmalar, il- Divan-i Kebir üzerinde, yapılan ça-
lışmalar, ili-Fihi ma fih ile ilgili olarak yapılan çalışmalar" ana başlı.kla
n
altında XIV. yüzyıldan 1950'li yıllara kadar Osmanlı döneminde ve Cum- huriyet'in ilk yıllarında Mevliina'nın eserleri ile ilgili eski harfli Türkçe.ola- rak telif edilen yazma eserlerle neşredilen basma eserler ve müellifleri tespit edilip tanıtılmaya çalışılmıştır. Mesnevi ile ilgili çalışmaların çokluğu ve çe-şitliliği dikkate alınarak "Mesnevi ile ilgili çalışmalar" başlığı altındaki e- serler, telif edildikleri tarih sırasına ve konularına göre aşağıdaki altı ara baş
lık altında sunulmuş ve bu başlıklara göre numaralandırılarak sıralanmıştır:
1. Mesnevi'nin eski harfli Türkçe tercüme ve şerhleri;
2. Mesnevi'den yapılan müntahapların tercüme ve şerhleri,
3. Mesnevi. hikayeleriyle ilgili eserler,
4. Mesnevi'nin ilk on sekiz beytinin şerhleri,
5. Mesnevi üzerinde yapılan diğer bazı çalışmalar, .
6. Telif tarihleri veya müellifleri yada bulundukları yerleri tam ola- rak bilinmeyen ve Mesnevi'den müntahap beyitlerin tercüme ve
şerhlerini muhtevi bazı eserler.
Bu makale, Ali Temizel tarafından hazırlanan "Mevlaııii ve Mevlevflikle İlgili Eski Haıjli Türkçe Eserler ve Miielliflerf' isimli basılmamış Yüksek Lisans Tezi (Selçuk Üniversite- si, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1996, Danışman: Doç. Dr. Adnan
Karaismailoğlu)'nin bir bölümünün özetidir. Bu eser için, bundan sonra "Temizel" kı
saltması kullanılacaktır.
Dr. Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Fars Dili ve Edebiyatı Ana Biliı:n Dalı Araştırma Görevlisi.
"Mesnevi ile ilgili çalışmalar" konusuyla ilgili olarak yukarıdaki altı
ara başlık altında tespit edilebilen 77 eserden yazma halde olanlarının yerleri gösterildi ve neşredilenlerin de yayın durumları belirtildi. Ayrıca müellifle- rin ve eserlerin alfabetik indeksi verildi. Yukarıda belirlenen altı başlığa gö- re verilen numaralar, bu indekslerde müelliflerden veya eserlerden sonra ya-
zıldı.
Divan-ı Kebir ve Flhi ma fih ile pgili olarak yapılan çalışmalar ise sayı bakımından az olduğundan indekslere alınmamış, sadece ilgili başlıklar al-
tında yazılış tarihlerine göre sıralanmıştır.
1- Mesnevi ile ilgili çalışmalar:
1. Mesnevl'nin eski harfli Türkçe tercüme ve şerhleri:
Mesnevi'nin tercüme ve şerhleri, Mesnevl'nin altı cildinin tercüme ve
şerhi ya da birkaç cildinin veya çoğunluk itibarıyla birinci cildin tercüme ve
şerhi şeklindedir.
1.1. Mesnevf şerhi
Ebu's-Su'fid b. Sa'dullah b. Lütfullah b. İbrahim el-Hüseyni el- Kayseri tarafından 985/1577-78'de tercüme ve şerh olarak kaleme alınan
eser, eldeki bilgfü:re göre Mesnevf'nin birinci cildinin mensur ilk tam tercü- me ve şerhidir. Eserde müellifin künyesi, Ebu's- Su'üd b. Sa'dullah b.
Lütfullah İbn es-Seyyid Şeyh İbrahim el-Hüseyni el-Kayseri şeklinde kayıt
lıdır. Bu eserin Muhammed b. Mahmud b. Muhammed tarafından 998/1580 yılında nesih hatla istinsah edilen nüshası İstanbul Süleymaniye Ktp., Serez nr. 1463'de mevcuttur'.
1.2. Şerh-i Mesnevf
Şem'I Şem'ullah (1530-1600-01) tarafından XVI. yüzyılın sonlarında şerh ve tercüme olarak telif edilen eser, elimizdeki bilgilere göre Mesne- vf'nin altı cildinin tam olarak yapılan ilk Türkçe tercüme ve şerhidir. Konya Mevlana Müzesi Ktp., İhtisas nr. 2068, 2069, 2070, 2071, 2072 ve 2073'te2 her cildi ayn ayrı kayıtlı bulunan eserin birinci cildinin ketebesine göre 997/1588'den önce şerh edilmeye başlandığı ve altıncı cildin dibacesine 'göre
Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 83.
Bu yazma nüshaların tavsifi için bk., Temizel, 85-87.
122 MevlUna'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
de 1009/1600-1 yılında tamamlandığı anlaşılmaktadır. Eserin beş cildi III.
Murad (1546-1595) adına ve III. Murad'ın vefatında sonra altınci cilt, III.
Mehmed (26 Mayıs 1566-22 Aralık 1603) adına şerh edilmiştir. Diğer bazı
yazma nüshaları şunlardır:
Afyon, Gedik Ahmet Paşa Halk Ktp., nr. 1564-1571, 18203 (1. cilt), 18204 ve 18205 (2. cilt), 18206 (3. cilt), 18207 (4. cilt), 18208 (5.
cilt), 18209 (6. cilt), 18210 (7. cilt).
Amasya, Beyazıt Halk Ktp., Beyazıt, Genel, nr. 565/1-6, 60611
Ankara, Milli Ktp. Başkanlığı, Ankara Adnan Ötüken.İl Halk Kütüpha- nesi koleksiyonu, nr. 1917.
Balıkesir İl Halk Ktp., nr. 799 (1. cilt).
Bursa, İnebey Eski Eserler Ktp., Genel, nr. 1112-1113; Orhan, nr.
163/3.
Edirne, Selimiye Halk Ktp., Genel, nr. 4417.
İstanbul, Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye, nr. 591;
Beyazıt Devlet Ktp., Beyazıt, nr. 3393-3394, Veliyyüddin Efendi, nr. 1721; Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş, nr. 212, 235;
Süleymaniye Ktp., DarQJmesnevl, nr. 201-206, İsmihan Sultan, nr.
271-275, Kadızade Mehmed-Şehzade Mehmed, nr. 275-277, Nafiz
Paşa, nr. 570-575, 576-579, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Koğuş
lar, nr. 879-880, Revan Köşkü, 441-445, III. Ahmed, nr. 1613, İs
tanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY 1487, TY 2093, TY 2254.
Kastamonu, Halk Ktp. Genel, nr. 2814 (5. cilt), 3262, 3642-3644.
Konya, Mev!ana Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2Ö74-2077, 3951, 6001, 6401;
Yusufağa Ktp, nr. 630; Konya Bölge Yazma Eserler Ktp. Burdur İl . Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 800.
Kütahya, Vahid Paşa Halk Ktp., nr.. 1236, 1654.
1.3. Hazfnetü'l- ebrii.r
Pir Mehmed Efendi (XVII. yüzyıl) tarafından XVII. yüzyılın başların
da tercüme ve şerh olarak yazılan edilen eser, Mesnevf'nin mensur Türkçe.
tercüme ve şerhidir. Sadece üçüncü cildi görülebilen eserin müellifi, mukad- dimede (lb) ikinci cildi tamamladıktan sonra, üçüncü cilde başladığına işaret
etmekte ve Osmanlı Müellifleri' nde ise Pir Mehmed Efendi' nin MevHl.na' nın
Mesnevi' sini Hazfnetü 'l-ebrar adıyla şerh ettiği· ve dördüncü cildini 1026/
1617' de tamamladığı kayıtlıdır3. Mukaddimesi Farsça olan bu eserin .İstan
bul, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 179' da III. cildin bir nüshası mev- cuttur4. Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Revan Köşkü, nr. 440'da IV. cildin bir
nüshası bulunmaktadır.
1.4. Mesnevf-i şerif şerhi
Rusfihl İsma'il-i Ankaravl (ö. 104111631) tarafından 1620-1627 yılla
rında terci.ime ve şerh olarak kaleme alınan bu eser, Mesnevf'nin altı cildinin ve Mevliina'ya ait olmayan yedinci cildinin şerhidir:. Eserin esas adı "Mec- mü 'atü'l-leta 'if ve ma'muretü'l-nıe'arif" olup, daha çok Mesnevi Şerhi adıy
la bilinmektedir. Fatilıii'l-eby{ıt, bazı yerlerde ayrı bir eser olarak gösterilse de Mesnevi şerhlerinde işaret edildiği gibi, Mesnevi' nin ilk on sekiz beytinin
şerhi ve Mesnevf-i Şerif Şerlıi'nin baş kısmıdır. Şarih, eserin mukaddimesin- de kendisinin, Mev!ana'nın Mesnevf'sinin başından nakil ve takrir etmeye
başladığında, bazı dostlarının eserin tamamını şerh etmesini istediklerini, e-
ğer bütün beyitlerin şerhi yapılamazsa ilk on sekiz beytin şerhini yapmasını
arzu ettiklerini, kendisin de ilk on sekiz beyti ve bazı müşkil olan kelimeleri
şerh etmeye başladığını ve ilk on sekiz beytin şerhine de Fatilıü 'l-ebyat de- diğini açıklamaktadır5. Zira Mesnevi şerhi de Fatilıii'l-ebyCıt diye adlandırı
lan ilk on sekiz beytin şerhinden (s. 23-44) sonra, 48. sayfada Mesnevf'nin 19. beytinin şerhiyle devam etmektedir. Şarih, ayrıca eserde (s.46) Mesııe
vf'nin Arapça beyitlerini, ayetleri ve hadisleri ihtiva eden kelimeleri toplayıp şerh ettiğini ve eserin Cami 'u 'l-ayat ismini aldığını, sonra Fôtihii' 1-ebyat' ı şerh ettiğini ve daha sonra da bu iki eserin arasında kalanları şerh ederek bir araya getirdiğinde Mesnevf'nin şerhinin meydana geldiğini belirtmektedir.
Rusfihl İsma'il-i Ankaravl, Mesnevf'yi şerh ederken İbnü'l-Arabl başta olmak üzere, İbn Fariz ve Herev1' den yararlanmıştır6. Eserde bir taraftan
Mevliina'nın fikirleri açıklanmış, diğer taraftan da tasavvufun genel kaideleri sade bir dille ortaya konulmuştur7. 1030-1037/1620-1627 yıllarında yazılan ve Mevleviler arasında çok tanınan ve rağbet gören bu eser, istanbul'da
OM= Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Miiel/ifleri, 1-III, İstanbul, 1333-1342/l 915-1924, 1, 47-48.
Bu nüshanın tavsifi için bk.; Temizel, s. 94-95.
RusGhl İsmii'il-i Ankaravl, Me.mevf-i şerif şerhi, 1-VII, İstanbul. 1289/1872. 1. 2.
Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlfma'dan Sonra Mevlevflik,, İstanbul, 1983, s. 143; Erhan Ye- tik, "Ankaravl RusGhl İsmail", TDVİA = Tiirkiye Diyanet Vakji İslam Ansiklopedisi, 1- XXIX, İstanbul, 1987 -, III, 212; TDEA= Tiirk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. l-V/11, İs
tanbul-1976-1998, VI, 98 Vll, 359.
Erhan Yetik, "Ankaravl RusGhl İsmail", TDVİA, lll, 212.
124 Mevlana'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
1. 1-VI c., Mısır, 1251/1835, Daru't-Tıba'a Matbaası
2. 1-:- VI c., Mısır, 1252/1836
3. I - VI c., Mısır, 1256/ 1840, Diiru't-Tıba'a Matbaası
4. 1-VI c., Mısır, 1270/1853, Daru't-Tıbii'a Matbaası Bazı yazma nüshaları da şunlardır:
Afyon, Gedik Ahmet Paşa Halk Ktp., nr. 18201 (VII. cilt), 18202, 18215.
İstanbul, Beyazıt Devlet Ktp., Beyazıt, nr. 3184, 3365-3368, 9261, 926?, Veliyyüddin Efendi, nr. 1672, 3184; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 0.1920-0.1924, Çelebi Abdullah, nr. 313,
Darülmesnevı, nr. 210-211, 245, Esad Efendi, nr., 1561, 1563, 1598, Hacı Mahmud Efendi, nr. 2247, Halet Efendi, nr. 29, 31, . 176, 178, 274, 275, Halet Efendi Mülhak, nr. 23, 30-32, 79, 80, 252, H. Hayri Abdullah Efendi, nr. 174, Hamidiye,, nr. 669-675, Lala İsmail, nr. 173, 174, Lala İsmail-Hamidiye, nr. 171, 172, La- leli, nr. 1422, Mahmud Efendi, nr. 2273; Mihrişah Sultan, nr. 240, Nafiz Paşa, nr. 450, 589-591, 592, 593-597, Saliha Hatun, nr. 103,
Şehit Ali Paşa, nr. 1260-1265, 1269, Yazma Bağışlar, nr. 558,561, 568, 569; İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY 9578; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp, Koğuşlar, nr. 1011, Revan Köşkü, nr. 452, 457, III Ahmed, nr. 1360.
İzmir, Tire, Necip Paşa Ktp, nr. 287-290.
Kastamonu İl Halk Ktp., nr. 2879.
Konya, Mevliina Müzesi Ktp, İhtisas, nr. M.83, 2062-2066, 2101; Kon- ya Bölge Yazma Eserler Ktp. Konya İl Halk Ktp. Koleksiyonu, nr.
432.
Kütahya Vahit Paşa İl Halk Ktp, nr. 2148.
Manisa İl Halk Ktp., nr. 5136; Çeşnigir, nr. 5176.
1.5. Cevtilıir-i Bevtilıir-i Mesnevi
Sarı Abdullah (1584-1660) tarafından 1035-1040/1625-1631 yıllarında
tercüme ve şerh olarak kaleme alınan eser, Mesnevf'nin birinci cildinin beş
cilt olarak yapılmış Türkçe mensur tercüme ve şerhidir. IV. Murad'a (27 Temmuz 1612-19 Şubat 1640) takdim edilmiş olan bu eser, İstanbul, 1287- 1288/1870-1871 yıllarında Tasvtr-i Efkar Matbaası'nda 1. c., 8+ 520+ 4 s., II. c., 6+ 596 s., III. c., 6+ 509 s., IV. c., 5+ 487 s. ve V. c., 5+ 494 sayfa bü- yük boy olarak basılmıştır. Bazı yazma nüshaları şunlardır:
İstanbul, Köprülü Ktp., Fazıl Ahmed Paşa, nr. 740; Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim Paşa, nr. 743-746, Esad Efendi, nr. 1771, 3764, Ge- libolulu Tahir, nr. 22, Hacı Mahmud Efendi, nr. 2199, Halet Efen- di, nr. 175, Halet Efendi, Mülhak, nr. 177, Hamidiye, nr. 668, Per- tev Paşa, nr. 269, 272; İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY. nr.
130, 1480, 2083, 2090, 6307. .
Kayseri, Raşid Efendi Ktp., nr. 1089/1-2.
Konya, Mevlana Müzesi Ktp., İhtisas, nr. M.82, 2078-2079; Yusufağa Ktp, nr. 6638.
Kütahya Vahid Paşa İl Halk Ktp., nr. 1125, 1129.
Cevalıir-i Bevalıir-i Mesııevf'nin ayrıca Şerlı-i Mesnevf adıyla Muham- med Kayyım-zade tarafından nesih hatla istinsah edilmiş bir nüsha- sı, Kütahya Vahit Paşa İl Halk Ktp., nr. 787'de (1. ve 2. ciltler; 410 varak) ve nr. 788' de (3., 4:, ve 5. ciltler; 530 varak) bulunmakta o- lup istinsah tarihi bilinmemektedir8.
1.6. Terciime-i Mesnevf-i Şerif
Şeyh Nazmi Mehmed Efendi (veya Mehmed Nazmi Efendi 1032- 11211623-1701) tarafından 1087/1676-77'da tercüme edilen eser, Mesne- vf'nin birinci cildinin Türkçe manzum tercümesidir. Kaynaklarda Hediyetii'l-ilıvan9 ve Sırr-i Ma'nevf10 adıyla da bilinen, Farsça hiç bir beyti içermeyen ve sadece Mesnevf'deki beyitlerin Türkçe'sini muhtevi bu eserin bir nüshası İstanbul, Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 693/2 (39b- 94a)' de yer almaktadır11•
http://www.yazmalar.org/yazmaeser ( 19 .04.2005 ·ve 24.07 .2006).
9 OM, I, 175; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, 1-IV, İstanbul, 1308/1891, IV, 560;
TDEA= Tiirk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 1-Vll/, İstanbul, 1976-1998, VI, 546-547.
ıo Semih Ceyhan, "Mesnevi", TDVİA, 325-334.
11 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 101- 102.
126
1. 7. Mesnevf-i ma 'nevf
Mevliinii'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
Mehmed Ali el-Mevlevi tarafından şerh edilen eser, Mesııevf'nin birin- ci cildinin mensur Türkçe şerhidir. Şerh ediliş tarihi tam olarak tespit edile- meyen eserin, Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2780' de bulunan nüs-
hası, Şeyh Ahmed el-Tacir tarafından talik hatla 1103/1691-2 yılında istin- sah edilmiştir12•
1.8. Yetfmıl'ş- şürı'ilz
Talibi Hasan Efendi (ö. 1130/1717-8) tarafından. 24 Rebi'u'l-evvel 1106/1694'te şerh edilen eser, Mesnevf'nin üçüncü cildinin mensur Türkçe
şerhidir. Eserin mukaddimesinde (lb-2b), kendisinin 1102/1691 yılında Se- Hinik Mevlevl-hfmesine tayin edildiğine, yanmış olan Mevlevi-hane' nin ki-
taplarının arasında Sürlırl ve Şem'l'nin Mesnevi şerhlerinin ve RusCıhl
İsma'il-i Ankarav!'nin de Mesnevf şerhinin üçüncü cildinin kaybolduğunu ve bu yüzden de Mesnevf'nin üçüncü cildini şerh ettiğini beyan etmektedir. Ese- rin _Konya Mevlfina Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2080'de bir nüshası mevcut- tur13.
1.9. Manzum Mesnevf tercümesi 1-VII
Nahifi Süleyman (1056-115111646- 1737) tarafından 1712-1730 yılla
rında tercüme edilen eser, Mesııevf'nin altı cildinin Türkçe manzum tercü- mesidir. Aslı altı cilt olan bu terci.ime, Ferruh Efendi'nin (ö.1840) yedinci cilt tercümesi eklenerek Seyyid Ali Cevdet' in nezaretinde ve Mustafa Veh- bl' nin tashihiyle Mısır'da 1268/1852 yılında Bulak Matbaası'nda yedi cilt büyük boy olarak neşredilmiştir. Bu yedi ciltlik eser, üç kitap halinde olup, I.
ve Il. ciltler bir arada 15+ 7+ 155 ve 3+ 139 sayfa, III. ve IV. ciltler bir arada 3+ 184 ve 5+ 147 sayfa ve V., VI. ve YIL ciltler bir arada 3+ 171, 1+187 ve 3+ 68 sayfadır.
Bu metbu eserin dört cildi daha sonra, Amil Çelebioğlu tarafından
"Mesııevf-yi Şerif, Aslı ve Sadeleştirilmişiyle Manzum Na/ıfff Tercümesi" a- dıyla İstanbul, 1967-1969'da günümüz Türkçe'siyle yayınlanmıştır. Bazı yazma nüshaları şunlardır:
Ankara, Ti.irk Dil Kurumu Ktp., nr. Yz. B 29.
İstanbul, Si.ileymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1721, Esad Efendi, nr. 1356- 1359, Halet Efendi, nr. 182, Hamidiye, nr. 637-638; Topkapı Sara-
12 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 104-105.
13 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 102-103.
yı Müzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1243-1244; İstanbul Üniver- sitesi, Merkez Ktp., TY nr. 1 O.
Kayseri, Raşid Efendi Ktp., Genel, nr. 1083.
1.10. Hulasatii'ş-şunih 1-VI
Murad Mehmed Efendi (1223-1264/1808-1848) tarafından 1255- 126111839-1845 yıllarında şerh edilen eser, Mesnevl'nin altı cildine tam ola- rak kısa ve veciz bir şekilde yapılmış Türkçe mensu_r şerhtir. Murad Mehmed Efendi, eseıin birinci cildinin mukaddimesinde, bu eseri talebelerinin isteği · üzerine şerh ettiğini, 17 Receb 1255/ 15 Eylül 1839 tarihinde şerh etmeye
başladığını ve altıncı cildin mukaddimesinde ise 18 Rebl'u'l-ahir 1261/ 15 Nisan 1845'de beşinci cildin şerhini tamamladığını ve 26 Rebl'u'l-ahir 1261/ 23 Nisan 1845'de altıncı cildin şerhine başladığını beyan etmektedir.
Eserin İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp, TY, nr. 6309-6314'te yer alan nüs- hasından başka aşağıdaki bazı nüshaları da mevcuttur14•
İstanbul, Süleymaniye Ktp., Darülmesnev!, nr. 208, Ek, nr. 208, Mehmed Murad-Mehmed Arif, nr. 112 (1.-II. cilt), nr. l 13 (l., III., iV. ve V.
ciltler), nr. 240 (V. cilt), nr. 259 (V .-VI. cilt), Nafiz Paşa, nr. 522.
1.11. Tercüme ve Şerh-i Mesııevf..i şerif
Abidin Paşa (1843-1906) tarafından tercüme ve şerh olarak kaleme alı
nan eser, Mesnevf'nin birinci cildinin altı cilt olarak yapılmış Türkçe mensur tercüme ve şerhidir. Eserin birinci cildi 1302-1303/1884-1885 yılları arasın
da telif edilmiştir. Diğer ciltlerin telifi ise 1306/1889 yılında tamamlanmıştır.
Çeşitli tarihlerde tek tek veya hepsi birden; 1. c., dört defa, II.- IV. c., üç defa ve V. ve VI. c., iki defa yayınlanmıştır.
Baskıları:
1. c., Sivas, 1301 Rumi/1303/1886, Vilayet Matbaası, 719+ 4 s.
I. c., İstanbul, 1302 Rumi/1303/1886, Osmaniye Matbaası.
II. c., Ankara, 1302 Rumi/1304/1887, Vilayet Matbaası, 880+ 33 s.
III. c., Ankara, 1303 Rumi/ 1305/1888, Vilayet Matbaası, 678+ 7 s.
IV. c., Ankara, 1303 Rumi/ 1305/1888, Vilayet Matbaası, 706+ 4 s.
1. c., İstanbul, l 305/1888, Mahmud Bey Matbaası, 499+ 7 s.
II. c., İstanbul, 1305/1888, Mahmud Bey Matbaası, 401 + 4 s.
14 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel. s. 111-114.
128 Mevıana'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Tü_rkçe Telif Edilen Eserler
III. c., İstanbul, 1305/1888, Mahmud Bey Matbaası, 307+ 4· s.
IV. c., İstanbul, 1305/1888, Mahmud Bey Matbaası, 327+ 1 s.
V. c., İstanbul, 1306/1889, Mahmud Bey Matbaası, 349+ 2 s.
VI. c., İstanbul, İ306/1889, Mahmud Bey Matbaası, 384+2 s.
I. c., İstanbul, 1324 Rfimi/1908, Mahmud Bey Matbaası, 376 s.
II. c., İstanbul, 1324 Rfimi/1908, Kütübhane-i Cihan Matbaası, 296 s.
III.c., İstanbul, 1324 Rfimi/1908, Kütübhane-i Cihan Matbaası, 269+2s.
IV .c., İstanbul, 1325 Rfimi/1908, Kütübhane-i Cihan Matbaası, 240+ 1 s.
V.c., İstanbul, 1324 Rfimi/1908, Kütübhane-i Cihan Matbaası, 254+2s.
VI. c., İstanbul, 1324 Rfimi/1908, Kütübhane-i Cihan Matbaası, 240 s~
1.12. Mesnevf..i şerif şerlıi
Ahmed Avni Konuk (1868-1938) tarafından i929-1937 yıllarında şerh
edilen eser, Mevlana'nın altı defter halindeki Mesnevf'sinin Türkçe şerhidir.
I. cilt: 5 cüz, II. cilt: 4 cüz, III. cilt: 6 cüz, iV. cilt: 6 cüz, V. cilt: 6 cüz ve Vl.
cilt: 7 cüz olmak üzere toplam 34 ayrı defterden meydana gelmektedir. Mü- ellif tarafından rik'a hatla istinsah edilmiş olan eser, Konya Mevlana Müzesi . Ktp., İhtisas, nr. 4740-4773'te yer almaktadır15•
1.13. Mesnevf tercümesi
Veled Çelebi İzbudak (1869-1953) tarafından 1937-1940'da tercüme edilen eser, Mesnevf'nin Türkçe mensur tam tercümesidir. Veled Çelebi İzbudak, eseri 23 Ekim 1937- 2 Şubat 1940 tarihleri arasında tercüme etmiş ve Şücaeddin Onuk'a da 5 Kanfin-i sani 1938- 1 Teşrfn-i s·ani 1942 tarihleri
arasında istinsah ettirmiştir.
Eserin başında ve tercümesi yapılan metnin dışında Şucaeddin Onuk'un eser hakkında yazdığı şu açıklama mevcuttur:
"Merhum Veled Çelebi Efendi, Mesnevf-i Şerif'i tercüme etmeye
başladıkları zaman tarafımdan da istiıısalwız emir buyurmuşlar idi.
Fakir de emirlerine iıntisalen kendi el yazıları ile olan defterlerden b1- rinci cildin başından alımcı cildin sonu kadar Hatime-i Velediye ile birlikte istinsah etmiş idim. Son defterin boş kalan sahifelerine de Di:
van-ı Kebir' den muhtarô,tmm bir kısmım kaydettim. Bu tercüme
bilalıere Me'arif Vekaleti tarafından tab' ettirilmiş ise de tercüme ay-
15 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 122-133.
nen muhafaza edilmeyerek bir çok değişiklikler yapılmış olduğıındon
Çelebi Efendi 'nin yapmış olduğıı tercümeyi görmek isteyenlerin istiftı
delerini te'mfn ve bu faklr-i piir-taksfr içiiıı de vesfle-i rahmet olur iimfdiyle Mevlfıııfı Miizesi Kütiiblıfınesi'ııe bırakıyorum. 20
Cemfıziye 'l-fılıir 1378- Bende-i Hazret-i Mevlfıız{ı Şiicfı 'eddlıı Onuk."
Konya Mevl5.nfı Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 5223'te yer alan eser, I. cilt: 4 defter, II. cilt: 5 defter, III. cilt: 6 defter, IV. cilt: 5 defter, V. cilt: 8 defter ve VI. cilt: 5 defter olmak üzere toplam 30 defterdfr (1693 varak)16•
Bu tercüme, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından tashih ve ikmallerle göz- den geçirilerek, Milll Eğitim Bakanlığı tarafından ilk baskısı 1942-1946 yıl
larında olmak üzere bir çok defa yayınlanmıştır.
1.14. Şerlı-i Mesnevf
Tahir (Tahirü'l-Mevlevl) Olgun (1877-1951) tarafından 1929- 1953
yıllarında terci.ime ve şerh olarak kaleme alınan eser, Mesnevl'niıı birinci cil- dinden beşinci cildinin bir bölümüne kadar olan kısmın Türkçe mensur ter- ci.ime ve şerhidir. Tfıhirü'l-Mevlevl, okuttuğu Mesnevi dersleri için hazırla
dığı çalışmalarını toplayarak bu eseri meydana getirmiştir. Eserin telif ve is- tinsah tarihleri bazı defterlerde mevcut, bazılarında ise yoktur. Eserin birinci cildinin birinci defterinin başında müellifin şu açıklaması yer almaktadır:
"Hajiada bir gün takrir eylemek üzere Sekiz Mu!ıarrenı 1342 ve 20 Ağustos 339'dan 8 Kfını?n-i fılıir 341 tarihine tevk({ve Ankara is- tiklal Ma!ıkemesi'ne sevk edilinceye kadar Fatih Cami'i şer(linde
Mesnevf-i cenlıb-i MevWnfı'yı tedris eylemişdim. 2 Şubat 926 tarihin- de mahkemece bera 'at kazamb 16 Şubat tarilıinde İstanbul 'a geldimse de artık dimi'de ders okutmaya liizum görmedim. Bir ıniiddet te.rk-i takrire karar verdim . ... takrir edeceklerimi evvelce talırfr etmeyi usı?l
ittihaz eylemişdim. O sayede epeyce yazı toplandı. Cild-i evvelin
!ıeman msfina karfb ebyatma tercüme ve şerh olabilecek o yazıları şıı
defterlerde toplamak istedim. Tevjfk-i ilfılıl yardmı ·eylerse şerhin it- mamma mukaddem teşkil eder. Olamadığı takdirde k.ıymet-şinas biri-
ııin eline geçerse dıı 'a-yi hayra vesile olur."
I. c., 4 defter, II. c., 2 defter, III. c., 2 defter, IV. c., 2 defter ve V. c., 1 defter olmak üzere 11 defterden oluşan eserin yazma nüshası Konya Mevla- na Müzesi Ktp, İhtisas, nr. 9057-9066' da yer almaktadır17•
16 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 133- 141.
17 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 143-148.
130 Mevl1inil.'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
Eserin I-IV. ciltleri İstanbul'da Ahmed Said Matbaası'nda orta boy ola- rak şu şekilde basılmıştır:
I. c., 1. Kitap, 1963 ve 1971 'de 328 s.
I. c., 2. Kitap, 1964'te 328-630 s.
I. c., 3. Kitap, 1965'te 633-952 s.
I. c., 4. Kitap, 1966'da 953-1312 s ..
I. c., 5. Kitap, 1966'da 1313-1830 s.
II. c., 1. Kitap, 1967'de 374 s.
II. c., 2. Kitap, 1967'de 377-744 s.
II. c., 3. Kitap, 1968'de 745-1102 s.·
III. c., 1. Kitap, 1968'de 416 s.
III.
c.,
2. Kitap, 1969' da 417-816 s.HL c., 3. Kitap, 1970'te 817-1232 s.
IV. c., 1. Kitap, 1972'de 515 s.
Mesnevf'nin I. cildinden V. cildinin bir bölüme kadar olan kısmı içeren eser ayrıca, F. Sezai Türkmen'in teşebbüsüyle Konya' da 1971 yılında Selam
Yayınları tarafından neşredilmeye başlanmış ve 1975 yılında Şamil Yayınla
rı tarafından 14 kitapta tamamlanmıştır. Daha sonra bu neşir, Şamil Yayınla
rı tarafından 2000'de tekrar yayınlanmıştır. Bu eksik tercüme ve şerhin kala-
nı Tahirü'l-Mevlevl'nih öğrencisi Şefik Can (1910-23 Ocak 2005) tarafından
ikmal edilerek yayınlanmıştır.
2. Mesnevi'den yapılan müntahapların tercüme ve şerhleri:
Burada gerek başkaları tarafından yapılan müntahapların ve gerekse bizzat şarihlerin kendileri tarafından müntahap olarak yapılan tercüme ve
şerhlere yer verilmiştir.
2.1. Mesııevf-i Muradiye 1-11
Mu'infiddin b. Mustafa (XV. yüzyıl) tarafından 839/1436'da Mesne- vi' den seçme yoluyla tercüme ve şerh olarak yazılan eser, elde ettiğimiz bil-_
gilere göre Mesnevl'nin bilinen ilk müntahap Türkçe manzum tercümesi ve
şerhidir. Eser, Mesnevl'nin birinci cildinden müntahap yoluyla iki cilt olarak kaleme alınmıştır. Sultan II. Murad'ın (ö.1451) isteği üzerine telif edilen ese- re, Sultan Il. Murad adına ithaf edilmesi münasebetiyle Mesnevf-i Murfldfye veya Mesnevf-yi Murfldf adı verilmiştir. "Padişah, Cariye ve Zerger'in Hika- yesi", "Bakkal ve Papağanın Hikayesi", "Yahudi Padişahla Hristiyan Düş
manı Olan Vezirin Hikayesi" ve "Tavşan ve Aslanın Hikayesi" olmak üzere
Mesnevf'nin dört hikayesini ihtiva etmekte olan eserin yazma nüshası Bursa, İnebey Eski Eserler Ktp., Ulu Camii, nr. 1664-1665'te bulunmaktadır18• Ese- rin birinci cildinin diğer nüshası Cambridge University Library, nr. !OOO'de
kayıtlıdır. -Su eser Kemal Yavuz tarafından (Mesııevf-i Murfıdiye, Ankara, 1982) yayınlanmıştır.
2.2. Şerlı-i Cezfre-i Mesnevf
İlmi Dede Bağdadi (ö. 1020/1611) tarafından 979/1571 yılında tercü- me ve şerh olarak telif edilen eser, YGsuf-i Slneçak'in Mevlana'nın Mesne- vf'sinden 366 beyit seçerek meydana getirdiği ve Cezfre-i Mesnevi diye ad- landırdığı eserin terci.ime ve şerhidir. Konya Mev!Una Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2092'de yer alan yazma nüshasının mukaddimesinde müellif, eserini Farsça'ya aşina olmayanların Mesııevf'den habersiz olmamaları için Türkçe olarak şerh ettiğini belirtmektedir19• Tespit edilebilen diğer bazı nüshaları
şun_lardır:
Afyon, Gedik Ahmet Paşa İl Halk Ktp., nr. 1584, 1585, 18223.
Ankara, Ankara İl Halk Ktp., Genel, nr. 2, 10, 19; Milli Ktp. Başkanlığı, Ankara Cebeci İlçe Halk Ktp., nr. A 19, l O.
Çorum İl Halk Ktp., Genel, nr. 841.
Edirne, Selimiye Halk Ktp., Genel, nr. 453.
İstanbul, Beyazıt Devlet Ktp., Beyazıt, nr. 9327; Hacı Selimağa Ktp., Hüdfü Efendi, nr. 689; Millet Ktp., Ali Emiri, Edeb, nr. 160,
Şeriyye, nr. 1327; Süleymaniye Ktp., Darülmesnevl, nr. 189, Dü-
ğümlü Baba, nr. 263, Hacı Mahmud Efendi, nr. 2526, 2531, 2593, 2639, 2846, Halet Efendi, nr. 28, H. Hayri- Abdurrahman Efendi, nr. 22, Hüsrev Paşa, nr. 156, Lala İsmail-Hamidiye, nr. 131,
Mihrişah Sultan, "nr. 232, Nafiz Paşa, nr. 525-527, 545, Pertev Pa-
şa, nr. 619, Tahir Ağa Tekkesi, nr. 400, 697, Zühdü Bey, nr. 545;
İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY. nr. 2334 ..
İzmir-Tire, Necip Paşa Ktp., nr. 297.
Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., Burdur İl Halk Ktp. Koleksiyonu, nr.
174/1, Konya İl Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 1522/8, 1589, Isparta İl Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 184713; Mevl5.na Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2039, 2093.
18 Bu nüshanın tavsifi icin bk., Temizel, s. 76-77.
19 Bu nüshanııı tavsifi iÇin.bk., Temizel, s. 81-82.
132 Mevliina'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
Manisa İl Halk Ktp., nr. 2644/1, Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, nr.
5696/1, 5707/1.
Muğla, Hacı Mustafa Efendi Halk Ktp., nr. 388.
2.3. İntilıfıb-ı Şerlz-i Mesnevf
Hacı Piri Efendi (ö. 996/1587-8) tarafından 990/1582'de tercüme ve
şerh olarak kaleme alınan eser, Mesııevf'nin birinci cildinden müntahap bazı
beyitlerin Türkçe mensur tercüme ve şerhidir. Müellif, eserin· mukaddime- sinde (2a), Harezml'nin İbaret-i Fiirs'ünden, SurGrl'nin.Mesııevf Şerfzi'nden ve benzeri eserlerden yararlanarak ve kendi çalışmalarıyla meydana getirdi- ğini belirtmektedir. İstanbul, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, Mülhak, nr.
26'da yer alan yazma nüshasında telif tarihi 990/1582 olarak verilmiştir20.
2.4. Şerlı-i Mesnevf
Sfidl-i Bosnavl (ö.1000/1592-93) tarafından XVI. yüzyılın ikinci yarı
sında şerh edilen eser, Mesnevf'nin VI. cildinin bir bölümünün Türkçe şer
hidir. İstanbul, Büyükşehir Belediyesi, Atatürk Kitaplığı, Belediye, nr. 451, Mikrofilm nr. 189'da yer alan eserin nüshasının başında, "Bu eser, SGdf'nin Mesnevl-i şerif tercümesinden bir parçadır ve altıncı cildin ikinci telslmi- dir. .. 8 Rebl'u'l-evvel 1378/25 Ekim 1955" diye bir açıklama vardır21. Men- sur halde olan eserde zaman zaman ayet ve hadislere yer verilmiş ve bunlar
harekelenmiştir.
2.5. Şerlı-i Dfbfıce-i Cild-i Evvel-i Cezfre-i Mesnevf
İlmi Dede Bağdadi (ö. 102011611) tarafından şerh olarak telif edilen ve
Şerh-i Dfbace-i Mesnevi adıyla da bilinen eser, Slneçak Yusuf Sinaıi'ın (ö.
95311546) Cezfre-i Mesnevf'sinin birinci cildinin Türkçe şerhidir. 150x72- 190xl28 mm ebadında, talik hatla istinsah edilmiş nüsha, Ankara Mim Ktp.
Başkanlığı, Ankara Cebeci İlçe Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 2'de yer almak- tadır22. Ayrıca Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., Burdur İl Halk Ktp., Ko- leksiyonu, nr. 174/3 (105b-116b)'de de Derviş Ferdi Bektaşi tarafından
182xl 17-130x60 mm, 19 satır, el filigranlı kağıda talik hatla istinsah edilmiş
bir nüshası daha mevcuttur.
20 Bu nüshanın tavsifi icin bk., Teınizel, s. 83-84
21 Bu nüshanın tavsifi iÇin bk.. Temizel, s. 80-81
22 http://\V\V\v.yaznıalar.org/yazmaeser (20.04.2005).
2.6. Şerlı-i ba'z-i ebyat-i Mesnevf
İlmi Dede Bağdadi (ö. 1020/1611) tarafından Türkçe şerh edilen eser, 210x 153-162xl03 mm ebadında, ·21 satır ve nesih hatla istinsah edilmiş o- lup, Manisa İl Halk Ktp., Akhisar Zeynel-zade, nr. 5707 /1 (1 b-40b )'de bu-
lunmaktadır.
2. 7. İlztiyarat-ı Mesnevf 1-VI
Sabfıhl Ahmed Dede (1057/1647) tarafından l026/1617'de şerh olarak telif edilen eser, Mesnevf'nin altı cildinden seçilen beyitlerin Türkçe mensur şerhidir. Eser, İlmi Dede Bağdadi' nin Şerlı-i Cezfre' sine nazire olarak Şam'da kaleme alınmıştır23. Konya Mevlana Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2084 (1-Il ciltler), 2086 (III-VI ciltler)'de bulunan eserin yazma nüshasının mu- kaddimesinde (2a) Mesnevf-i Şerifte yer alan ayetlerin, hadislerin ve Arapça beyitlerin açıklamasının ve bazı zor beyitlerin şerhinin, başlangıç safhasın
daki öğrenciler için Türkçe olarak yapıldığı ifade edilmektedir24. Tespit edi- lebilen bazı yazma nüshaları da şunlardır:
Ankara İl Halk Ktp., Genel, nr. 440.
,İstanbul, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi, nr. 1310, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 606, Pertev Paşa, nr. 228; İ~tanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY. nr. 1495.
Konya Mevlana Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2085.
2.8. Şerlı-i Cezfre-i Mesuevf
Abdullah-i Bosnavl (992-105411584-1644) tarafından 1038/ 1628'de terci.ime ve şerh olarak kaleme alınan eser, YGsuf-i Slneçak'in Mev!ana'nın
Mesnevf'sinden 366 beyit seçerek meydana getirdiği ve Cezfre-i Mesnevi di- ye adlandırdığı eserin Türkçe manzum terci.ime ve şerhidir. Beyitlerin şerh sayıları farklıdır. İstanbul, Süleymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 528'de yer alan eserin yazma nüshasına göre Abdullah-i Bosnavl, eserini 1038 yılında ta-
mamlamış ve telif tarihini eserin sonunda yer alan beyitte ebced hesabıyla
göstermiştir25• Eserin bir diğer nüshası da İstanbul, Beyazıt Devlet Ktp., Be-
yazıt, nr. 9262' de bulunmaktadır.
23 OM, JI, 282 ve devamı; Sicili,!, 215.
24 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 88-89.
25 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel. s. 95-96.
134
2. 9. Tulıf etii '1- bere re
Mevlfinfi'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
Rusfihi İsma'll-i Ankaravl (ö. 104111631) tarafından XVI.I. yüzyılın
başlarında şerh olarak kaleme alınan eser, Mesııevf'den müntahap bazı beyit- lerin Türkçe şerhi olup, yazma nüshaları İstanbul, Süleymaniye Ktp., Hacı Hüsnü Paşa, nr. 736; da26, Nafiz Paşa, nr. 366 ve Şehid Ali Paşa, nr. 1136' ela
bulunmaktadır.
2.10. Şerlı-i Mesnevf
Abdülmecid b. Muharrem-i Sivas! (971-1049/ 1563-1639) tarafından şerh edilen eser, Mesnevi' nin birinci cildinden bir bölümün Türkçe şerhidir.
Eserin bazı nüshaları şunlardır:
Ankara Milli Ktp. Başkanlığı Ankara Cebeci ilçe Halk Ktp. Koleksjyo-
mı, nr. 683.
İstanbul, Süleymaniye l<.tp., Antalya-Tekelioğlu nr. 391; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1651.
İzmir, Tire, Necip Paşa Ktp., nr. 312.
2.11. Şerlı-i Cezfre-i Mesnevf
Abdülmecid b. Muharrem-i Sivas! (971-1049/1563-1639) tarafından şerh edilen eser, aslında Yüsuf Slneçak'ın (ö.953/1546) Cezfre-i Mesııe
vf'sinin Türkçe şerhidir. Kaynaklarda Şerlzu Cezfretu 'l-Mesızevf!7 ve Şerh-i Mesnevi adıyla da bilinen eserin İstanbul, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2453, 2527, Nafiz Paşa, nr. 1491, Şehit Ali Paşa, nr. 1367, Kasi- deci-zade, nr. 327' de bazı nüshaları mevcuttur.
2.12. Meyadfnıı 'l-fursan
Abdülmecid b. Muharrem-i Si vasi (971-1049/ 1563-1639) tarafından
1047/1637-38'cle şerh olarak kaleme alınan eser, Mesnevf'nin birinci cildin- den müntahap Türkçe mensur şerhtir. Kaynaklarda Şerh-i Mesnevi adıyla ela bilinen ve daha çok clilbilgisi izahlarını ihtiva eden eserin İstanbul Üniversi- tesi Merkez Ktp., TY. nr. 196'da28 yer alan nüshasından başka İstanbul, Süleymaniye Ktp., Aşir Efendi, nr. 3935/1 'de de bir nüshası mevcuttur.
2'' Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 90-91.
27 OM, 1. 120; TDEA, 1, 21; Bu kaynaklarda müellifin ayrıca .. Şerh-i ôlli kaside-i mfmiyye li- Mevllinli Cellileddfn-i Riimf' isimli bir çalışmasının bulunduğu ve mahlasının Şeyhi ol-
duğu belirtilmektedir.
28 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 98; Sivaslı Hacı İlyas-zade Ömer (ö. 1047/1637)
ıarafından istinsah edilen bu nüsha, M. Faruk Gürtunca tarafından, Tiirkçe .Çe\liri \le Açık
lama/arıyla Mesnevi adıyla İstanbul. 1963 'te Latin harfli Türkçe 'ye aktarılmıştır.
2.13. Hall-i tahkikat
Cevri İbrahim Çelebi (ö. 1057/1647) tarafından 1057/1647'de şerhe
dilen eser, Mev!anii'nın Mesnevf'sinden müntahap 40 beyitten her birinin
beşer beyitle terkib-i bend tarzında Türkçe olarak yapılmış bir şerhtir. Sofu Mehmed Paşa'ya ithaf edilen29 ve telif edildiği 1057/1647 tarihi itibariyle ebced hesabına göre Hall-i talıkfkô.t diye adlandırılan eser, 415 beyitten meydana gelmektedir. Ayrıca eserin başında Mesnevf'nin ilk on sekiz beyti- nin her birinin beşer beyitle yapılmış Türkçe bir şerhi de mevcuttur. Eser, müellifin diğer kitabı Ayııü'l-fiiyılz ile birlikte istanbul'da 1269/1852-53'te Takvlmhiine-i Amire Matbaası'nda Seyyid Mehmed Nii'il'in nezaretinde (1- 30+ 30- 182) 30 sayfa küçük boy olarak basılmıştır. Bazı yazma nüshaları
şunlardır:
Ankara, İl Halk I<.tp., nr. 147/l; Milli Ktp. Başkanlığı, nr. Mil Yz A 2274, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 3872;
Cebeci İlçe Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 147/2.
İstanbul, Büyi.ikşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye, nr. 600;
Beyazıt Devlet Ktp., Beyazıt, nr. 1622, 1804, 18270; İstanbul Ü ni- versitesi Merkez Ktp, TY. nr. 884, 1956, 2146, 2167, 2255, 2305, 2308, 2323, 3788, 4393, 5595; Süleymaniye Ktp., Ali Nihat Tar- lan, nr. 40, Hacı Mahmud Efendi, nr. 2664, 3408, 3455, Halet E- fendi, nr. 36, 181, Hafid Efendi, nr. 338, Hekimoğlu. nr. 61 O, İsmihan Sultan, nr. 315, Şehid Ali Paşa, nr. 2850, Zühdü Bey, nr.
504.
Konya, Mevlana Müzesi Ktp. İhtisas, nr. 2089-2091, 2095.
2.14. Aynii'l-fiiyı"ız
Cevri İbrahim Çelebi ( ö. 10571164 7) tarafından terci.ime ve şerh edilen ve "Hfışiye-i Çelıfır Yar-i giizfıı -Aynii'l-fi"iytız" ve "Şerh-i iııtilzfıb" adlarıyla
da bilinen eser, YG.suf-i Slneçiik'in Mevliinii'nın Mesnevf'sinden 366 beyit seçerek meydana getirdiği ve Cezfre-i Mesneıif diye adlandırdığı eserin ter- ci.ime ve şerhidir. Bu eser, müellifin Hall-i talzkfkfıt isimli diğer eseri ile aynı yılda, fakat ondan daha sonra telif edilmiş ve telif edildiği l 057 /! 647 tarihi itibariyle ebced hesabına göre Ayııii'l-fiiyı?z diye adlandırılmıştır. 29 konu
başlığı altında 353 beytin şerhinin yapıldığı eser, müellifin diğer kitabı Hall-i talıkfkfıt ile birlikte İstanbul' da 1269/1852-53'te Takvlmhiine-i Amire Mat-
baası'nda Seyyid Mehmed Nii'il'in nezaretinde (l-30+30-182) 153 sayfa ki.i-
29 Hüseyin Ayan, "Cevri İbrahim Çelebi", TDVİA, VII, 460-461.
136 Mevli.lnfi'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
çük boy olarak basılmıştır. Ankara, Milli Ktp. Başkanlığı, Ankara Cebeci İl
çe Halk Ktp. Koleksiyonu, nr. 147/2.
2.15. Mesnevf şerhi
Şifil'i Derviş Mehmed'in (107811667-68 yada 108211671) XVII. yüz- yılın ikinci yarısında şerh olarak telif ettiği bu eser, RusGhi İsma' il-i Ankaravl'nin ve SürGrl'nin Mevıana'nın Mesııevf'sine yazdıkları şerhlerin
birinci ve ikinci ciltlerinin muhtasarıdır. Şifö'f Derviş Mehmed, bu eseri ta- lebelerin istifade etmesi amacıyla Mesnevi dersleri için Türkçe mensur ola- rak şerh etmiştir. İstanbul, Süleymaniye Ktp., Darülmesnevf, nr. 209' da ka- yıtlı bir yazma nüshası mevcuttur30.
2.16. Nalzl-i tecelli
Adni Receb Dede (ö. 1100/1688-9) tarafından 1096 yılı Şaban ayının
(Temmuz 1685) sonlarında telif edilen eser, Mesııevf'den seçilmiş her beytin
beşer beyitle manzum olarak yapılmış Türkçe şerhidir. Eserin Konya Mevli.l- na Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2094'te yer alan yazma nüshası Mesnevi tarzında olup, kenarında Mesııevf'den alınan beyitlerin alındığı hikayelere ait haşiye
ler vardır31•
2.17. Şerlı-i ba'z-i ebyat-i Mesnevf
İsma'il Hakkı-i Bursavi (1063-113711653-1725) tarafından XVII.
yüzyıl sonlarında ve XVlll. yüzyıl başlarında şerh olarak telif edilen bu eser,
Mesızevf'nin birinci cildinden seçilmiş 172 beytin mensur Türkçe şerhidir.
Telif tarihi tam olarak tespit edilemeyen ve Mesnevl'nin ilk on sekiz beyti- nin şerhiyle başlayan eserin İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., TY. nr.
6496' da yer alan nüshanın mukaddimesinde (2a), bu şerhin _Farsça bilmeyen- lerin bir nebze olsun Mesııevf' den istifade etmeleri ve Mevli.lna'ya ulaşmaları
için yapıldığı ifade edilmektedir32. Eserin talik hatla istinsah edilmiş 61 va- rak hacmindeki bu nüshasından başka Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., Burdur İl Halk Ktp., nr. 1856/1 (1b-l6b )'de bir nüshası daha vardır.
30 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 100- 10 l.
31 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 103-!04.
32 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 106.
2.18. Rillıu 'l- Mesnevf
İsma 'il Hakkı-i Bursevl ( l 063-1 137/1653-1725). tarafından 1116/
1704 yılında şerh edilen eser, Mesııevf' nin birinci cildinin bir kısmının Türk- çe mensur şerhidir. Mesııevf beyitlerinin kelime kelime geniş bir şekilde şerh edildiği eser, Mesnevf'nin ilk on sekiz beytinin, özellikle de birinci beytin birinci mısrası hakkında söylenenlerin tasavvuf ehli tarafından bilinmesinin faydalı olacağı düşüncesiyle yazılmıştır~3. İki cilt olan bu şerhin birinci cil- dinde 326 beytin, ikinci cildinde ise 424 beytin olmak üzere yaklaşık 750 beytin şerhi yer almaktadır. Eser, İstanbul' da "1287/1871 'de Matbaa-i Ami- re' de iki cilt (I. c., 528 s., il. c., 580 s.) olarak yayınlanmıştır.
Eser, İsmail Güleç tarafından Mesııeııf Şerlıi-Rtılıu 'l-Mesnevf -İsmail Hakkı Bıırsevf- adıyla (İstanbul, 2004, 1174 s.) Osmanlı dönemi Türk- çe'sinden Türkiye Türkçe'sine tek cilt olarak aktarılmıştır.
Bazı yazma nüshaları şunlardır:
Bursa, İnebey Eski Eserler Ktp., Genel, nr. 72, 73, 74.
İstanbul, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2672, Halet E- fendi, nr. 177, Hamidiye, nr. 667, Mihrişah Sultan, nr. 211, Şehit Ali Paşa, nr. 1268; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Emanet Hazinesi, nr. 1240, 1421.
Konya, Mevlanfi Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 2061.
Manisa İl Halk Ktp., Manisa Akhisar Zeynel-zade, nr. 227.
2.19. Şer/ı-i beyt-i Mesnevf
Mehmed Emin-i Tokadl (1075-1158/1664-1745) tarafından kaleme a-
lınan eser, Mesnevf'den dört beytin Türkçe şerhi olup, Millet Ktp., Ali Emiri Şeriyye, nr. 832, 1103 ve Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp., nr. 772'de yer al- maktadır34.
2.20. Cezfre-i Mesnevf
Asaf Mehmed Paşa ( ö.1780) tarafından tercüme ve Şerh olarak kaleme
alınan eser, YGsuf-i S1neçak'in Mevlana'nın Mesnevf'sinden 366 beyit seçe- rek meydana getirdiği ve Cezfre-i Mesnevf diye adlandırdığı eserin Türkçe tercüme ve şerhidir. 215xl20-125x60 mm ebadında 128 varak, 15 satır, ve talik hatla müellif tarafından istinsah edilmiş olan eser, salbek şemseli, kah-
33 OM,!, 30.
34 Halil İbrahim Şimşek, "Şerh-i Beyt-i Mesnevi", Ta.ı·avı'ı(f, Yıl: 6, Sayı: 14. Ocak-Haziran 2005 (MevHiııa özel sayısı), s. 659-660.
138 Mevliini.\'nın Eserleriyle İlgili Olarak Eski Harfli Türkçe Telif Edilen Eserler
verengi deri mıklebli cildlidir. Cetveller, söz başları kırmızı. Cetveller içinde Mesnevi, kenarlarında Türkçeleri vardır. la'da Abdurrahman el-Fexzi'ye ait 1121 tarihli, Hasan b. Musa'ya ait 1239/1823 tarihli, Süleyman Şeyhi'ye ait 1177 /1763 tarihli, Mustafa Edip 12471183 1 tarihli temellük kaydı ve mühür- leri, !Ob de Abdurrahman Miİ- Muhammed ve Dal Mehmed'in mühürleri vardır. Es~r, Milll Ktp. Başkanlığı, Ankara Cebeci İlçe Halk Ktp. Koleksi- . yonu, nr. 407'de bulunmaktadır·). r
2.21. Şer/ı-i Cezfre-i Mesnevf
Şeyh Galib Es'ad Dede (1171-1213/1757-1799) tarafından 1204/1789- 90'da terci.ime ve şerh telif edilen bu eser, YCısuf-i Slnegak'in Mevlana'nın
Mesnevf'sinden 366 beyit seçerek meydana getirdiği ve Cezlre-i Mesnevi di- ye adlandırdığı eserin Türkçe terci.ime ve şerhidir. Eserde önce Mesnevl'nin ilk on sekiz beytinin, sonra da müntahap beyitlerin kelime kelime terci.ime ve açıklamaları yer almaktadır 36 . Bu eser, Turgut Karabey ve Mehmet
Vanlıoğlu ve Mehmet Atalay tarafından Şeyiz Galib, Şerlz-i Cezlre-i Mesnevi
adıyla Latin harfleriyle (Erzurum 1996'da 8+256 sayfa) yayınlanmıştır.
Tespit edilebilen diğer bazı yazına nüshaları da şunlardır:
İstanbul, Millet Ktp., Ali Emiri, Şeriyye, nr. 856; Si.ileymaniye Ktp., Dfrrülmesnev!, nr. 187, Halet Efendi, nr. 27, 183; Topkapı Sarayı
Müzesi Ktp., Hazine, nr. 293, Yeniler, nr. 1486; İstanbul Üniversi- tesi Merkez Ktp., TY. nr. 1388, 2167, 6535, 9747.
2.22. Revfıyilıu 'l-M esnevfyfıt
Mehmed Emin'in (XIX. yüzyıl) XIX. yüzyılda, terci.ime ve şerh olarak kaleme aldığı bu eser, Mesııevf'nih birinci cildinden müntahap bazı beyitle- rin Türkçe mensur tercüme ve şerhidir. Eserde önce Mesnevi' nin ilk on sekiz beytinin, sonra da müntahap beyitlerin tercüme ve şerhi yapılmıştır. Bu şerh yapılırken beyitlerdeki bazı ibare ve mazmunlar ara konu başlığı yapılarak ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Mukaddimesinde (5b), eserin Sultan Abdülmecid' e (1823-1861)' e ithaf edildiği ve esere Revfıyilw 'l-Mesnevlyfıt adı verildiği belirtilmektedir. Tespit edilebilen tek nüshası İstanbul, Süleymaniye Ktp., Nafiz Paşa, nr. 522'de yer almaktadır37•
35 http://www.yaznıalar.org/yaznıaeser (20.04.2005).
36 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. 110.
37 Bu nüshanın tavsifi için bk., Temizel, s. l 14.
2.23. Mesnevf..i şerif tercümesi
Süleyman Hayri Bey (1260-1308/ 1844-1890) tarafından tercüme edi- len eser, Mesııevf'nin birinci cildinin bir kısmının Türkçe manzum terci.ime- sidir. Süleyman Hayri Bey'inı 1306/1888' de tamamladığı bu tercüme38, İs
tanbul' da 1308/1890-91 yılında Mahmud Bey Matbaası'nda 64 sayfa orta boy olarak neşredilmiştir. Eser, ayrıca İstanbul' da 1308/1890-91 'de (aynı yıl) Alem Matbaası' nda 48 sayfa orta boy olarak yayınlanmıştır.
2.24. Şerlı-i Mesnevf
Es'ad Mehmed Dede (Mehmed Es' ad Dede, ö~ 1257-1329/ 1841-191 1)
tarafından XX. yüzyılın başlarında şerh edilen bu eser, Mesııevf'nin birinci cildinden müntahap 360 beytin Türkçe mensur şerhidir. Es'ad Mehmed De- de, bu şerhi yaparken bilhassa Hind şarihlerinden yararlanmış ve eski yaz- malara müracaat etmiştiı:39. Ayrıca eserin başında müellifin hal tercümesi vardır. Konya MevHina Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 579240 ve 5793'te iki nüsha-
sı tespit edilmiştir.
2.25. Miintalzabiit-ı Mesnevf
es-Seyyid el-Hac Mehmed Şükrü İbn es-Seyyid Ahmed Ata tarafın
dan tercüme edilen bu eser, Mesnevf'nin birinci cildinden müntahap 270 beytin Türkçe mensur şerhidir. İstanbul Üniversitesi Merkez Ktp., İbnü'l
emin, nr. 454 ve 1353'te iki adet nüshası bulunan eser, İstanbul'da 1328/1910'da Şems Matbaası'nda 147 sayfa orta boy olarak basılmıştır.
2.26. Miinta/ıabiit-ı Şerlı-i Mesnevf
230xl50 mm. ebadında, 37 varak rik'a hatla şerh olarak yazılmış olan eser, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Türkçe Yazmaları, nr. 1787' de yer almaktadır41•
3. Mesnevi hikayeleriyle ilgili eserler:
3.1. Mesnevi Hikayeleri
Mevlevi İbrahim (XV. yüzyıl) tarafından şerh olarak kaleme alınan e- ser, on yedi adet Mesııevf hikayesinin manzum şerhi olup, İstanbul, Hacı Se- lim Ağa Ktp., Kemankeş Emir Hoca, nr. 250 (22a-107b)'de bulunrnaktadır42.
38 İbnü'l-emin Mahmud Kemal, Soıı Asır Tiirk Şairleri, 1-/V, İstanbul, 1988, il, 608.
39 Gölpıııarlı. Abdülbaki, Meııllım7 Miizesi Yazmalar Katalog11, 1-Vl, Ankara, 1967-1994,
III, 375. .
40 Bu nüshanın tavsifi için bkz .• Temizel, s. 119.
41 http://www.yazmalar.org/yazınaeser ('.24.07 .'.2006 ı.
