ULUSLARARASI 'SANAT oozevine VOKSELEBILMI$ TEK\HALK MOziGi:,CAZ. Ar. Gr. 'AbdUlkadir :,CANOEMiR*

Kurgu Dergisi S: 9, 253-258, 1991

ULUSLARARASI 'SANAT oOzEviNE VOKSELEBILMI$

TEK\HALK MOziGi: ,CAZ

Ar. Gr. 'AbdUlkadir :,CANOEMiR*

Caz Nedir?

Caz, tekrrlk terimlerle tam olarak tarumlanarnasa da, diger tum rnuztk turlerinden kesln olarak ayrrhr. Bu, «caz sudur» demekten cok hissedilebilen bir aynrndrr. Cazin cok belirgin iki temel 6zelligi:

«senkop» (syncopation) ve «doga<;:lama» (improvis'ation) tekniqlyle calmrnasrdrr (1). Bu iki 6genin kullamldlgl her rnuzlk caz olrnarnakla birhkte, cazm yan turlert dismda, yorumcu ve bestecller siklrkla bu tekniklere basvururlar. Caz rnuzlsyenlne «yorurncu- denmesinin ozel bir anlarnt da vardir:

(*) Anadolu Untversjtest. Acikoqretim Fokultesi.

(1) Syncopation sbzcugu «ekailtme, kovdirmo» onlamlonna gelmektedir. Caz mu- ziginde cok belirgin olan bu teknik, ritrnin oniden ve olculu olnrok kcvdml- mcsi, bir sesin uzun notes: uzerine diger sesin ik'i veyo uc notnsrrun otur- tulrnusrdrr, Turkce'de «senkop» olarak kullorulrnoktodrr. Improvisation lse. ic- ten geldigi gibi, 0 ando hissedildigi sekilde colmcktrr. Turkce kar\>lllgl «do- gaelamQ»dlr, Klosik muzikte notolonn okrsmo bagll olan sonotcr, cazdo daha ozqurdur ve her cclqt icin geeerii olon dogaelama solo (yorumcunun kendini gbsterdigi «kadans» bolumu) ovrn sekilde bir kez daha vinelenernez.

Buno dayanarak bozi rnuzisvenler caz ealmak icin nota bilgisine gerek olrnc- dlglnJ sovlerler. Tradition (geleneksel) cczin trompet ve vokal ustcs: Louis Armstrong'o nota bilmeden ncsrl ealdlgl soruluduqundc, «bunu neden bul- bule de sormuyorsun?» dive kcrstlrk vermesi, dogaclama tekniqinin ancak ustchk isteyen bir teknik olduqunu gbstermesi ocrsmdcn onemjidir,

253

"CaZJ daha geleneksel muzikten torusrnosrz ovirun cizelligi, vorumuvlc bestecinin vorctrcrl.qrno cnlotim OroCI olen bir uvqulovrcrvo degil. genellikle kendi kendisinin bestecisi bir vorurncuvo yer ver- mesidir. Senfonik rnuzikte bests. cazda ise yorum cine cikor: sesler yorumlanan temaya degil, yorumlayan scnotcrvo cizgudun). (2).

Muzik -Ilettsim Ortaminda Cazrn Veri

Bircok sanat dah gibi muzigin kokeni de insarun varolus zama- nina indirgenebilir. Onceteri gizemsel ve dinsel bicimlerde ortaya crkan rnuzik, temeldeinsanln an/atmak istediklerini seslerle a<;19a vurrnastdrr.

lletistrrun bir bi!im dah olarak geli$mes!iyle, muzrqin iletislm sanatlan lcersindekl yerini behrlemeye cahsan

arastirmalar

art- rrustir.

Gunurnuzde iletisirn sarratlan icersinde muziqm asrl onerni , hem tek basina bir sanat olarak, hem de bircok sanat dahyla birlikte su- nularak iletisirn zincirini tamarnlar ozellige sahip olrnasmdan gel- mekted'ir.

Klasik lletisirn semasmdan yararlanJiarak olusturulan «rnuzik ile- tis irrn» (3) semasrru, qunumuzde caz muzigine ozgu bir yapiy!a yeni- dell sekillendirrnek olasrdtr:

KAYNAK

Bested

Yaprt ~

Duze nleyici Yorumcu

n.srt

Beste

CezaoZgliyorum ~

Kadans (solo) Ezgi - Ritm - Armoni Ton renkleri

YANSIMA

Konscrdc dinicyicibtlh:lll KiA·nca sunulanh~bcr, yovum ve eic 11irikr

ALiCI

Dinleyici

)

l

(2) AnaBritannica Genel Kultur Ansiklopedisi; Ana Yovmc.ltk: istanbul, 1987; s. 421.

(3) CEMALCILAR. Ali; lletlslm Sanall Olarak Miizigin Ogrelim ve Egilim Ortnrn- lanndaki Kurumsal Ycprs: ile Yaygm Egilimde Bir Model Onerisi; Anadolu Un.

Yay. No: 280; Acikoqretim Fak. Yay. No: 133; Eskisehir, 1988; s. 26.

254

Diger tum muzik turlerlnde ve ozellikle Klasik Ban Muzigi'nde Y3Plt ve dolayrsiy!a besteci buyuk onern kazarur. Bur ada duzenleyi- ciden soz edilmesi, caz anlayrsryla uretrlmerrsls bestelerin caza uy- qulanmasi qer ekliliqlndendir. Hafif. pop ya da klasik rnuzik besteler'i- nin caz olarak yorumlanmasi. mutlaka 0 bestelerin caz formlanyla dLizenlenmesini gerektirir (4).

Kaynak kurne icersine yorumcunun almrnasi tumuyle caz rnuzi- ginin doqas: qereqidir. Hemen hie bit" muzik turunde yorumcu bu kadar one crkmaz. Dolayrsryla parcarnn olusurnunda kaynak deqe- rinde rolu ve onerni vardir. ileti ba911g1 altina muzijjin klasik bgeleri yarunda. caza ozqu yorum (kadans) bolurnunu eklemek yararh ola- caktir. Burada «kadans». yorumcunun cahqrsty!a basbasa kaldlgl, cal- qisrna eqemenliqini ve doqaclama tekrriqin: gostercl'igi bolumdur. Bir gbruge gore yorumcu cazda kendt kendisinin besteoisidir (5). icra suasmda parca ad eta yeniden bestelernr ve bu yinelenemeyen bir surectir. Cazda calqiya egemenlik buyuk bnem tasrr ve coqunlukla yorurnculara bum; gostermeleriic;:in frrsat veri lir. Kadans caz muz i- ginde cok rastlanan bir bzellik olduqu icin ileti kumesinde yer al- masi zorunlu qorulmustur. Muzik iletisinde doqal olarak var olmas:

gereken Ezgi-Ritm-Armoni yarunda. Ton Renkleri de cazda buyuk onern tasrr. Orneqin tek bir yorumcu ayru parcada bir saksafon aile- sinin ce sith uyelerini ard arda kullanabihr: alto, tenor, soprano ...

gibi. Bu da ton renklerinde c;:e9itlili~n getirir. Sernada qorulen yan- sima bu tur muzigin d'inleylci sine ozqudur. Caz dinleyicisi konser SI-

r asmda. ne kiasik miizlk dinleyicis'i kadar blc;:ulLI ve sabirh. ne de pop muzik dindeyicisi kadar cilqmdrr. Caz konserlerinde yorumcu- dinleyici iletistrni bastan sona surer. Ve caz muzrsyenleri bu neden- le studyoya zorunlu olmadikca girmek istemezl er. Onlar icin konser, dinleyiciyle birlikte «elektriklenerek» olusturulan bir ayindir.

Caz konserleri l<iA taranndan onernle ele ahrur. Hemen her ul- kede buyuk caz ustalanrn canh olarak izlernek buyuk caba gerek- tirir. Bu konuda KiA'l11n konser oncesi ve sonras: yayrnlar: yansima ba;;;llgl alt:nda toplanmahdrr.

(il) BLI konuco caz torrnlcnno cok votkinhk gosteren Bach muziqinin. cozrn Lisle pivunist ve duzenlernec.lerinden Jack Loussier torcnndon vorumlcrusi duzen- leyicinin onemim qosterrnektedir.

(5) !\naBritonnice; s. 421.

255

Cazrn Gelisirnl ve bnemi

Yuzyrhn basinda New Orleansta Amerikan zenci muzigi olarak ortaya cikan, 1920'lerdie Ragtime ve Blues c;agInI, 1930'larda Big Band, 1925-1935 yrllarmda Swing c;aglnl, 1940'larda Bebop c;aglnl, 1950'/erde Goal Jazz ve 1960'lard^1a New Wave akrmryla alnn done- mini yasayan caz; pop-rock ve hafif muzigin baskisryla 1970'I'j yulan sonuk qecirdikten soma 1980'li yillarda buyuk bir patlama qoste- r erek neden tekrar bu kadar yayqmlasti ve turnumyle uluslararaer bir muzik haline Q'eld'j sorusuna cevap aramak gerekir.

Once sunu belirtmek qerekir ki:

«Caz , sanat muzigi duzeyine erismis ve dunyarun malt olrnus tek, halk muzigi turudur -. (6).

Caz, kokenl Afrika alan bir halk muzigi turudur. 1510 yillann- dan baslayarak Afrrka'dan Amerika krtasma getirilen koleier kend1i kulturlerint de tasrdrlar. Beyazlar tarafmdan kole olarak kullanrian slvahlar, acrlartru ve duyqulanrn calisnklan mekanlarda halk

sarkr-

lanyla ve ritmleriyle dile getirdiler Kitaya getiri/en zendiler hrris- tiyanlastmldrlar ve bu iki kulturun birlesrnest cazrn ilk orneklerin- den «s ipiritua!» muZ!igin olusumuna yol actr.

Cazin bugunku uluslarares: populerl1ige ulasmasrnda zenciferin kulturlertni Arnerika gibi bir ulkeye tasimalenrnn buyuk payt vardir.

1900yJllannda New Orleans'ta ortaya cikan caz, «Habanera» adh bir dans ritminin zenci ezgileriy!e blr lesrnesinden olusrnustur. Daha sonra cazi bir dans ve ticari muzik hahne getiren Amerrkahlar'm ca- za ihanet ettikler i goru~u varsa da cazm ortaya crkisinda ve gel'i~i­

mlnde Amerlka'run payi buyuktur.

Cazda Arnerika'nm paymdan soz ederken bu ulkede yetisen onemli cazcrlardan kisaca soz etmek gerekir:

«Onemli cazcilann her biri belli bir stilin ternsilclsi durumuna gel- mistir, Buddy Bolden, eski halk muziginin cozrn ilk blcimlerlne ge- clslnt: Sidney Bechet, New Orleans stilini; Bessie Smith, «bluess u.

Bix Beiderbecke, Chicago stilini; Duke Ellington, «Orchestral SWing»i;

Coleman Hawkins, «solo swing<d; Ella Fitzgerald, modern coz sorkrsrru:

Dizzy Gillespie, buvuk orkestrcl «bebop»i: Charlie Parker, «combo be- bop»r: Lennie Tristano «cootjozz»r: Louis Armstrong'a gelince, 0 da butun cozi temsil eden>. (7).

(6) SOZER, Vural; Muzik ve Muzisyenler Ansiklopedisi; Remzi Kitabevi; istanbul, 1986; s. 139.

(7) SOZER. Vural; istanbul, 1986; s. 265.

256

Amerika'da yeni akim ve usta!ann ortaya crkistyla dunyanln her verine yayrlan caz, zaman zaman ulkelere ozgu kulturlerln de katki- siy!a yeni blcirnlere burundu. Gunurnuzde Avrupa'run kuzeyinde «Ku- zey Cazi -ndan. quneyde Latin Caz'dan etkilenen -Akdeniz Cazr-ndan

SOZ edilebilirken, Sovyetler 'de ve Japonya'da yeni ustalar ortaya crktr. Hatta ozellikle Avrupa ve Amer ika'da Turk ezgilerini caz anla- yisiyla yorumlayan Turk ve vabanc: muzrsyenler kerrdilerlnden ovquy- Ie soz ettirdiler (8).

Gunurnuzde Caz

1970'li yillarda klasik cazm gerilemesi bir yandan disko, pop ve rock turlertmn daha qozde duruma qelmesiyle: bir yandan da caz muztsyenlertnln elektrorrik aletler!e rnuzik yapmalanna baqlanablllr.

Orneg1in, 1940'lann sonundan qunurnuze gelinceye kadar neredeyse cazm tarihini belirleyen ve bir okullu 01'8n (9) trompetci, orkestra sef ve besteci Miles Davis; 1950'lerde «cool jazz» uslubunu, 1960'- larda modal yaklasimlan yaratirken: 1970 yrllarinda «jazz-rock» anla- yisrn: caz dunyasma qetirmistir. Bu yillarda yaptlgl «Tutun

ve

«Sies- tan gibi albumler, klastk caz

torrnlannden

oldukca uzak deneysel <;:a- hsrnalardrr.

Caz icin karanlrk sayrlabnlecek 70'lli yrllardan sonra, 80'li yrll.ara gei'indiginde caz dunyasinda buyuk bir patlarna yasandr. Ozellikle 9ciI1c;:ler bu muzigi tekrar kesfettiler

ve

ard arda caz festivalleri du- zenlendi. Ulkernlzde de hissedilen bu geH~menin sonucunda caz festivallert ve caz dinleyicileri artti. Turklyede Dizzy G'ilespie (tram- pet), Oscar Peterson (piano), Ahmad Jamal (piano), Johnny Griffin (tenor saksafon), Baby Hutcherson

Ivibrafonl,

James Moody (nefesli calqilar l, Dave Holland (bas), Diane Schuur (Vokal), Miles Davis (trornpetl. B. B.King (gitar, vokall, Ray Charles (piyano, vokall, Bran- ford Marsalis (tenor-soprano saksafon) ... gibi cok onernli caz usta- Ianni konserde izlemek neredeyse buyirk ayncalik sayildr.

Turklyede dinleytc: kitlesinin ozqun ve sanat duzey» yuksek rnu- zik orneklerine artan ilqlsinde: muzik -uletlslrn sernasmda yer alan Ki,L\,'nill buyuk pay: olduqunu da unutmamak 9'erekir.

(8) Ozellikle ABO'de Muvaffak Falay ve Aril Mardin, isvee ve Hindistan'daki co- usmolonvto Okay Temiz, Danimarka'da Alilia Engin, Almanya'da Tayfun Er- dem. bu alanda cok bcsonh cctrsmclor yaparak bir cesit kultur elcisl oldular.

(9) New YOI'k Juilliard Muzik Okulu (1945).

YARARlANllAN KAYNAKlAR

Ana Britannica Genel

Kultur

Ansiklopedisi; Ana

Yaymcihk:

istanbul, 1987.

CEMALCILAR, Ali; lletisim

Sanatt

OIarak Muzigin Ogretim ve Egitim Ortarnlarmdakl KuramsaliYaplsl He /YaygmEgitimde ;Bir Mo- del Onerisi; Anadolu

Un.

Yaymlan No. 280; AOF Yaymlan No. 133; Eskisehir. 1988:

SOZER, Vural; Muzik ve Muzisyenler Ansiklopedisi; Remzi Kitabevi;

istanbul. 1986.

The Oxford Junior Companion to Music; Oxford University Press;

Second Edition; London, N. Y., Toronto, 1979.

Larousse Encyclopedia of Music; Tenth Impression, 1981 (The World of Jazz).

Muzik Ansiklopedisi; Ankara, 1985 (Caz Muzigi Bolum Yonetmeni Dr. Sargut $olqun).

Plak: The Jacques Loussier Trio Plays Bach's Brandenburg Concerto No.5 In D Major with The Royal Philharmonic Orchestra.

258