KÜTÜPHAN-E TÜRKİYE PLANLAMA VE PİLOT UYGULAMA PROJESİ TÜRKİYE DE BİLGİ TOPLUMUNA DÖNÜŞÜM ÇABALARI VE SONUÇLARI DEĞERLENDİRME RAPORU

(1)

“KÜTÜPHAN-E TÜRKİYE” PLANLAMA VE PİLOT UYGULAMA PROJESİ

TÜRKİYE’DE BİLGİ TOPLUMUNA DÖNÜŞÜM ÇABALARI VE SONUÇLARI

DEĞERLENDİRME RAPORU

01 TEMMUZ 2014

(2)

Bu rapor, Hacettepe Teknokent – Teknoloji Transfer Merkezi ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü’nün ortaklığı ile T.C. Cumhurbaşkanlığı’nın himayelerinde yürütülmekte ve Bill ve Melinda Gates Vakfı Küresel Kütüphaneler Girişimi tarafından desteklenmekte olan “Kütüphan-e Türkiye” Planlama ve Pilot Uygulama Projesi ekibi tarafından projenin ihtiyaç analizi çalışmaları kapsamında hazırlanmıştır.

(3)

ÖZET

Türkiye’de bilgi toplumuna dönüşüm çabaları, dünyadaki gelişmelere paralel olarak 2000’li yılların başında, özellikle de Türkiye’nin Avrupa Birliği perspektifinin bir sonucu olarak başlamıştır. 2003 yılında, bilgi toplumuna dönüşüme yönelik ülke çapında yürütülen münferit çabaların tek bir şemsiye altında toplanmasına yönelik olarak, “e- Dönüşüm Türkiye Projesi” hayata geçirilmiş, bu çabalarının sistemli bir strateji olarak ortaya çıkışı ise Devlet Planlama Teşkilatı’nın 28 Temmuz 2006 tarihinde yayımlamış olduğu “Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010” adlı belge ile gerçekleşmiştir. Devlet Planlama Teşkilatı 8 Haziran 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı’na dönüştürülmüş ve bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının planlanması ve koordinasyonu görevi bu Bakanlık bünyesinde bulunan Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’na verilmiştir. Bu kurumun raporlarına göre Türkiye’de ülkesel ve yerel çapta çok sayıda ve çeşitli büyüklüklerde projeler gerçekleştirilmiştir ve gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Bu projelerin en önemlileri “BİT kullanım yetkinliklerini geliştirmeyi” amaçlayan çalışmalar olup, bunların bu çalışmaları yürüten kurumların dağılımı incelendiğinde %42 ile Sivil Toplum Kuruluşlarının (STK) ve %31 ile özel sektörün başı çektiği tespit edilmiştir. Ayrıca bu çalışmalarda Kamu (%19), belediyeler (%5) ve üniversitelerin (%3) katılım oranlarındaki düşüklük dikkat çekmektedir. 2013 yılı itibariyle Türkiye’deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının tam koordinasyonunu sağlayacak bir yapı henüz oluşturulamamıştır. Diğer taraftan yine 2013 yılı itibariyle Türkiye’de kır-kent, kadın-erkek, yaşlı-genç ve eğitimsiz-eğitimli kesimler arasında dijital bölünme olgusu devam etmektedir. Günümüz koşullarında dijital bölünme olgusunun İnternet erişimi ve kullanımı ile doğrudan ilişkili olduğu düşüncesi esas alınacak olursa, her ne kadar yapılan araştırmalarda 2013 yılı itibariyle Türkiye’de 16-74 yaş arasındaki nüfus bazında İnternet kullanım oranı %48,9 olarak

(4)

Türkiye’de Bilgi Toplumuna Dönüşüm Çabaları ve Sonuçları

belirtilmiş olsa da, aslında gerçekten bilgi toplumu standartlarına yakınlaşacak şekilde her gün veya haftada en az bir defa İnternet kullanan birey oranının %39,5 gibi düşük bir düzeyde olduğu görülmektedir. Diğer bir önemli husus olarak, 2011 ile 2013 yılları arasında Türkiye’de 16-74 yaş arası nüfus içerisinde İnternet kullanan bireylerin İnterneti en çok çevrimiçi haber, gazete ya da dergi okumak için kullandığı; eğitim alma, iş arama ya da iş başvurusu yapma, mal veya hizmet satışı gibi kişilerin yaşam kalitesinde önemli değişikliğe yol açabilecek alanlar ile finansal katılımcılığın bir göstergesi olabilecek İnternet bankacılığı kullanma gibi kullanım alanlarının son derece sınırlı kaldığı görülmektedir.

Bilgi toplumuna dönüşüm çabaları içerisinde önemli bir başlık da e-Devlet uygulamaları ve bunların yaygınlaştırılmasıdır. Yine 1990’ların sonundan ve 2000’li yılların başından itibaren Türkiye’de e-Devlet uygulamaları ve kullanımı anlamında önemli adımlar atılmış, ancak ilk dönemde kazanılan ivme, yapılan yatırımların sadece fiziksel ve teknolojik altyapıya odaklanması ve de toplum genelinde BİT kullanım yetkinliklerinin geliştirilmesine yeterince ağırlık verilmemesi nedeniyle istenen düzeyde sürdürülememiştir. Son dönemdeki strateji güncellemeleri sonucunda, e-Devlet çabalarının koordinasyonu 1 Kasım 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’ndan alınarak Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı’na devredilmiştir. Ayrıca, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun 16 Ocak 2013 tarihli toplantısında “e-Devlet kapısının yeni uygulamalarla zenginleştirilmesi ve vatandaşların memnuniyetinin artırılması amacıyla yeni bir dönemin başlatılması” kararı alınmıştır.

Bilgi toplumuna dönüşüm çabaları bağlamında Türkiye’nin kıtasal ve küresel sıralamalardaki durumunu incelemek için Eurostat, ITU Index ve Webindex gibi uluslararası bilgi toplumu verilerine bakıldığında, AB adayı olan Türkiye’nin Avrupa bölgesindeki ülkeler arasında gerek bilgi toplumu göstergeleri gerekse de e-Devlet

(5)

göstergeleri bağlamında en son sıralarda bulunuyor olması üzücüdür.

Daha küresel çapta yapılan değerlendirmelerde de, ümit verici bir ekonomi olmasına karşın Türkiye’nin BİT kullanımı ve bilgi toplumu açısından ancak dünya ortalaması civarında bir performansa sahip olduğu, gerek Avrupa ülkelerinin, gerekse de Gelişmiş Ülkeler ¹ ortalamalarının çok gerisinde kaldığı saptanmıştır.

Bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının daha etkin yürütülebilmesi için dijital bölünmeyi azaltmayı hedefleyecek girişimlerin tüm Türkiye genelindeki dezavantajlı kesimleri hedeflemesi; ilgili tüm kurum ve kuruluşların çabalarının koordine edilmesi, etkilerinin değerlendirilmesi;

tüm münferit girişimlerin kapsam, sonuç ve etkilerinin kayıt altına alınması ve benzer girişimleri yürüten kurum ve kuruluşlarla merkezi bir platform üzerinden paylaşılması ve bu çabaların sürdürülebilirliğini sağlayacak tedbirlerin alınması gerekmektedir. Ayrıca başarı elde etmiş uluslararası örneklerin incelenmesi, bu girişimler ile fikir alışverişi ve tecrübe paylaşımında bulunulması ve mümkün olduğu durumlarda uluslararası ortaklıklar kurma yoluyla projeler geliştirilmesi önerilmektedir.

Rapordaki en son ve en önemli öneri, gerek Türkiye’deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarına uluslararası bir perspektif sağlama, gerekse de geçmişteki ve mevcut çabalarda ilgili kurumlar tarafından tespit edilmiş zayıflık ve eksiklikleri giderme veya azaltma anlamındaki güçlü potansiyelinden dolayı, “Kütüphan-e Türkiye” Planlama ve Pilot Uygulama Projesi’nin ve dolayısıyla da bu projenin gerçekleştirildiği Türkiye’deki halk kütüphanelerinin ulusal Bilgi Toplumu Stratejisi çerçevesinde potansiyel katkılarını gerçekleştirebileceği bir yerde konumlandırılması ve diğer ulusal strateji ve projelere entegrasyonu için ilgili tüm kurum ve kuruluşlarca işbirliğine yönelik gerekli adımların atılmasıdır.

1 Buradaki “Gelişmiş Ülkeler” ifadesi, International Telecommunication Union tarafından ülkeleri karşılaştırma amaçlı kullanılan üç kategori olan Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve

(6)

İÇİNDEKİLER

ÖZET ... i

ŞEKİL DİZİNİ ... v

TABLO DİZİNİ ... vii

1. Türkiye’de Bilgi Toplumuna Dönüşüm Çabalarının Kısa Tarihçesi . 1 2. Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Değerlendirmeleri... 2

3. e-Devlet Çalışmaları ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı... 15

4. Uluslararası Bilgi Toplumu İstatistiklerinde Türkiye ... 17

4.1. Eurostat Bilgi Toplumu İstatistikleri ... 17

4.1.1. e-Devlet ... 18

4.1.2. Dijital Katılım ... 21

4.2. Webindex Annual Report Verileri ... 28

4.2.1. Webindex 2012 ... 28

4.2.2. Webindex 2013 ... 31

4.3. International Telecommunication Union Verileri ... 34

4.3.1. Measuring the Information Society 2012 Raporu ... 36

4.3.2. Measuring the Information Society 2013 Raporu ... 36

5. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Ulusal Bilgi Toplumu İstatistikleri ... 38

6. Sonuç ve Öneriler ... 57

KAYNAKÇA ... 62

(7)

ŞEKİL DİZİNİ

Şekil 2.1. BİT Kullanım Yetkinliğini Artırmaya Yönelik Projelerin

Sektörel Dağılımı ... 4

Şekil 2.2. Kırsal Kesimde ve Kentler Arasındaki Dijital Bölünme ... 6

Şekil 2.3. Bölgeler Arasındaki Dijital Bölünme ... 7

Şekil 2.4. Yaş Grupları Arasında Dijital Bölünme ... 8

Şekil 2.5. Erkekler ve Kadınlar Arasında Dijital Bölünme ... 9

Şekil 2.6. Eğitim Düzeyi Grupları Arasında Dijital Bölünme ... 10

Şekil 2.7. Yapılan Çalışmaların İl Sayısı Bazında Gösterimi ... 12

Şekil 4.1. Kamu Kurumları ile İnternet Üzerinden Etkileşim İçerisinde Bulunan Bireylerin Oranı ... 18

Şekil 4.2. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Bilgi Alan 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı ... 19

Şekil 4.3. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Resmi Form İndiren 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı ... 20

Şekil 4.4. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarına İnternet Üzerinden Doldurulmuş Resmi Form Gönderen 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı ... 21

Şekil 4.5. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı ... 22

Şekil 4.6. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Erkeklerin Oranı ... 23

Şekil 4.7. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Kadınların Oranı ... 23

Şekil 4.8. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2’sini Sağlayan Nüfus) Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanma Durumu ... 24 Şekil 4.9. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı 25

(8)

Şekil 4.10. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Erkeklerin Oranı ... 26 Şekil 4.11. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Kadınların Oranı

... 26 Şekil 4.12. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2’sini Sağlayan Nüfus) İnterneti Hiç Kullanmamış Olma Durumu ... 27 Şekil 4.13. Webindex 2012 Raporu Alt İndeksleri ... 28 Şekil 4.14. Webindex 2013 Raporu Alt İndeksleri ... 32 Şekil 4.15. ITU Yaklaşımına Göre Bilgi Toplumuna Dönüşüm Sürecinin Üç Aşaması ... 34 Şekil 4.16. IDI Alt İndeksleri ve Ağırlıkları ... 35 Şekil 4.17. MIS 2013 Avrupa Bölgesindeki Ülkelerin IDI Değerlerinin Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Gelişmiş Ülkeler Ortalamalarına Göre Durumları ... 37 Şekil 5.1. TÜİK Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması 2011-2012 Verilerine Göre Belirtilen İnternet Kullanım Amaçları . 52 Şekil 5.2. İnternet Kullanım Tarzı Kategorilerinin İnternet Kullanıcıları Arasındaki Oranı ... 57

(9)

TABLO DİZİNİ

Tablo 2.1. STK ve Özel Kurumlar Tarafından Farklı Kesimlere Yönelik Yürütülen ve Dijital Bölünmeyi Azaltmaya Yönelik Çalışmalardan Örnekler ... 13 Tablo 4.1. Webindex 2012 Sıralamasında Türkiye’nin Yeri ... 29 Tablo 4.2. Webindex 2012 İletişim Altyapısı Sıralamasında Türkiye’nin Durumu ... 30 Tablo 4.3. Webindex 2012 Web Altyapısı Sıralamasında Türkiye’nin Durumu ... 30 Tablo 4.4. Webindex 2012 Dezavantajlı Grupların Web Kullanımı Sıralamasında Türkiye ... 31 Tablo 4.5. Webindex 2013 Raporu Genel ve Alt İndeks Sıralamaları – Türkiye ... 33 Tablo 4.6. Webindex 2013 Raporu Refah Düzeyine Göre Webindex

Sıralaması Düşük Olan Ülkeler – Türkiye ... 33 Tablo 4.7. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye’nin Durumu ... 36 Tablo 4.8. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye’nin Durumu ... 37 Tablo 5.1. TÜİK Bilgi Toplumu İstatistikleri 2004-2013 ... 39 Tablo 5.2. En Son Kullanım Zamanına Göre Bireylerin Bilgisayar ve

İnternet Kullanım Oranı ... 40 Tablo 5.3. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Bireylerin Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı ... 41 Tablo 5.4. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Hanelerde İnternet Erişim İmkânı ... 42 Tablo 5.5. Hanelerde Bilişim Teknolojileri Bulunma Oranı (%) ... 43 Tablo 5.6. İnternete Bağlı Araçların Hanelerde Bulunma Oranı ... 44 Tablo 5.7. Evden İnternet Erişim İmkânı Olmayan Hane Oranı (%) ve Nedenleri ... 45

(10)

Tablo 5.8. Son Üç Ay İçinde Bireylerin Yaş Grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre Bilgisayar Kullanım Oranı (%) ... 46 Tablo 5.9. Son Üç Ay İçinde Bireylerin Yaş grubu, Eğitim ve İşgücü Durumuna Göre İnternet Kullanımı (%) ... 48 Tablo 5.10. Son Üç Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin Kullanım Yeri ve Kullanım Sıklığı (%) ... 49 Tablo 5.11. Düzenli İnternet Kullanan Bireylerin Oranı ... 50 Tablo 5.12. Son Üç Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin İnterneti Kişisel Kullanma Amaçları ... 51 Tablo 5.13. Meslek Gruplarına Göre Bireylerin Bilgisayar ve İnternet Kullanımı ... 53 Tablo 5.14. Son 12 Ay İçinde İnternet Kullanan Bireylerin Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı (%) ve Yürüttükleri Faaliyetler ... 54 Tablo 5.15. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Son 12 Ay İçinde Kişisel Amaçla Kamu Kurum/Kuruluşlarıyla İletişimde İnterneti Kullanma Oranı ... 55 Tablo 5.16. İnternet Kullanan Bireylerin İnternette Yürüttükleri Faaliyetler ... 56

(11)

1. Türkiye’de Bilgi Toplumuna Dönüşüm Çabalarının Kısa Tarihçesi

2000’li yılların başından itibaren tüm dünyada yaşanan gelişmelere paralel olarak, Türkiye’de bilgi toplumuna dönüşüme yönelik somut çabalarının Türkiye’nin 2001 yılında Avrupa Birliği’nin aday ülkeler için oluşturduğu eEurope+ Initiative adlı programa katılmasıyla başladığı söylenebilir (European Union, 2011, s. 11). Daha sonrasında ise, 18-27 Mart 2002 tarihlerinde Uluslararası Telekomünikasyon Birliği’nin (International Telecommunication Union–ITU) İstanbul’da düzenlediği

“Bridging the Digital Divide” adlı konferansta kabul edilen “İstanbul Deklarasyonu”nun ve “İstanbul Eylem Planı”nın bu çalışmalara daha küresel bir perspektif sağladığı görülmektedir (International Telecommunication Union, 2002). Bu dokümanlar, özellikle de gelişmekte olan ülkeler için çalışma programları ve kılavuzlar sunmuş, BİT alanındaki hızlı ve yoğun gelişmeler karşısında Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) gelişim konularını ve önceliklerini tanımlamıştır (European Union, 2010, s. 5).

2003 yılında, bilgi toplumuna dönüşüme yönelik ülke çapında yürütülen münferit çabaların tek bir şemsiye altında toplanmasına yönelik olarak, “e-Dönüşüm Türkiye Projesi” hayata geçirilmiş ve bu projenin genel koordinasyonunu yürütme görevi Devlet Planlama Teşkilatı’na verilmiştir (European Union, 2011, s. 11). Bu arka plan bağlamında, Türkiye’deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının sistemli bir strateji olarak ortaya çıkışının Devlet Planlama Teşkilatı’nın 28 Temmuz 2006 tarihinde yayımlamış olduğu “Bilgi Toplumu Stratejisi 2006-2010” adlı belge ile gerçekleştiği söylenebilir (Devlet Planlama Teşkilatı, 2006). Diğer genel amaçların yanında, bu strateji belgesinde toplumun tüm kesimlerinin, özellikle de engelli bireylerin, BİT imkânlarına erişebilmesini sağlamaya yönelik amaçlar da ifade edilmiştir.

(12)

Avrupa Birliği’nin 2010 yılında yayımladığı eInclusion-Turkey raporunun giriş kısmında özetlendiği üzere, toplumun tüm kesimlerini BİT ile buluşturmaya yönelik güçlü projelerin başlaması ise 2007 ve 2008 yılları içerisinde gerçekleşmeye başlamıştır (European Union, 2010, s. 3-5). 2007 yılında Özürlüler İdaresi Başkanlığı engelli vatandaşların e-Erişimini hakkında genel bilinçlendirmeyi amaçlayan Engelsiz Türkiye projesini başlatmış, 2 Aralık 2008 tarihinde ise Habitat için Gençlik Derneği, Birleşmiş Milletler ile ortaklaşa gençlere BİT eğitimi vermeye yönelik akran eğitimi modelli projelerinin başarısı nedeniyle Viyana’da düzenlenen Avrupa e-Katılımcılık Ödülleri kapsamında Coğrafi Katılımcılık ödülüne layık görülmüştür (European Union, 2010, s. 4). Yine 2008 yılında Gençlik için Habitat Derneği ve UNDP Türkiye tarafından “Bilgisayar Bilmeyen Kalmayacak” projesi başlatılmış ve 2012 yılı sonuna kadar 30 yaş altı 1.000.000 genç bireye bilgisayar okuryazarlığı becerilerinin kazandırılması hedeflenmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 75). Bu ilk dönemin ardından ülkesel ve yerel çok sayıda ve çeşitli büyüklüklerde projeler gerçekleştirilmiştir ve gerçekleştirilmeye devam etmektedir. Bu projelerle ilgili değerlendirmeler bir sonraki bölümde Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’nın hazırlamış olduğu raporlara referansla sunulacaktır.

2. Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Değerlendirmeleri 1960 yılında kurulmuş olan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 8 Haziran 2011 tarihinde Kalkınma Bakanlığı’na dönüştürülmüş ve bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının planlanması ve koordinasyonu görevi bu Bakanlık bünyesinde bulunan Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’na verilmiştir (European Union, 2011, s. 3). Dolayısıyla, Türkiye’de bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının yapılacak herhangi bir değerlendirmesinde, gerek ulusal (TÜİK) gerekse de uluslararası verileri (Eurostat, ITU vb.) inceleyerek bu konuda raporlar yayımlayan

(13)

Bilgi Toplumu Dairesi’nin değerlendirmelerini esas almak gerekmektedir.

Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’nın “Bilgi Toplumu Stratejisinin Yenilenmesi Projesi: Toplumsal Dönüşüm Ekseni Mevcut Durum Raporu”nda belirtildiği üzere, Türkiye’de BİT kullanımını artırmaya yönelik çalışmalar, yaygınlığı artırmaya yönelik ve yetkinliği artırmaya yönelik çalışmalar olarak 2 gruba ayrılmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64-75). “Yaygınlığı artırmaya yönelik çalışmalar genişbant kullanımını artırmaya yönelik altyapı çalışmaları, cihaz sahipliği ve İnternet hizmet aboneliklerini artırmaya yönelik fiyat indirimleri ve İnternet Evleri ve Kamu İnternet Erişim Merkezi (KİEM) gibi alternatif çözümler olarak üç başlıkta” ele alınmaktadır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64). “BİT kullanım yetkinliklerini geliştirmeyi” amaçlayan çalışmaların ise “kamu, Sivil Toplum Kuruluşları (STK) ya da özel kuruluşların önderliğinde yürütülebildiği gibi farklı kurumların ortaklıklarıyla da gerçekleştirilebilmekte” olduğu görülmüş, “çalışmaları yürüten kurumların sektörlere göre dağılımı incelendiğinde STK (%42) ve özel sektörün (%31) öne çıktığı” tespit edilmiştir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64-65). Bu çalışmalarda Kamu (%19), belediyeler (%5) ve üniversitelerin (%3) katılım oranlarındaki düşüklük dikkat çekici düzeydedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 65).

(14)

Şekil 2.1. BİT Kullanım Yetkinliğini Artırmaya Yönelik Projelerin Sektörel Dağılımı (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 65)

(15)

“Çalışmaların tematik dağılımları incelendiğinde sırasıyla %18 ve

%16’lık oranlarla beceri kazanma ve bilgisayar okuryazarlığı çalışmalarının öne çıktığı görülmektedir. Onları sırasıyla istihdamı artırmaya yönelik çalışmalar (%11), BİT’in etkin kullanımına yönelik çalışmalar (%10), bilişim girişimciliğini artırıcı çalışmalar (%8) ve sayısal uçurumu gidermeye yönelik çalışmalar (%7) takip etmektedir”

(Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 64).

Bilgi Toplumu Dairesi tarafından aynı raporda belirtildiği üzere,

“genel resme baktığımızda, yapılmış ve yapılmakta olan projelerin çoğunun bütün illere ulaşmadığı ve dolayısıyla Türkiye çapında bir etkinin yaratılmadığı göze çarpmaktadır. Bununla birlikte, çıkan analizler sonucunda Türkiye’de birçok farklı bölgede ve ilde bu tip çalışmalarla dijital bölünmenin önüne geçme potansiyeli bulunmaktadır” (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71). Zira İnternet kullanım oranları bağlamında bakıldığında, Türkiye’de 2012 verilerine göre kentler (%56) ile kırsal bölgeler (%26) arasında; istatistiki bölgeler olarak İstanbul (%60,9) ve Güneydoğu Anadolu (%29,4) arasında; yaş grupları olarak 16-24 yaş grubu (%68) ile 65-74 yaş grubu (%4) arasında; erkekler (%58) ve kadınlar (%37) arasında; ve eğitim düzeyi grubu olarak yüksekokul, fakülte ve daha üstü eğitimli kesim (%93,3) ile hiçbir okul bitirmemiş kesim (%3) arasında gözle görülür bir dijital uçurum bulunmakta, ayrıca da bu uçurum her bir değerlendirme kategorisi içerisindeki dezavantajlı tarafta (kırsal, Güneydoğu Anadolu, 65-74 yaş grubu vb.) kadınlar ve erkekler arasında çok daha büyük bir bölünmenin mevcut olduğu görülmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 36-44).

(16)

Şekil 2.2. Kırsal Kesimde ve Kentler Arasındaki Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 37)

(17)

Şekil 2.3. Bölgeler Arasındaki Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 39)

(18)

Şekil 2.4. Yaş Grupları Arasında Dijital Bölünme (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 42)

(19)

Şekil 2.5. Erkekler ve Kadınlar Arasında Dijital Bölünme (Kaynak:

Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 43)

(20)

Şekil 2.6. Eğitim Düzeyi Grupları Arasında Dijital Bölünme (Kaynak:

Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 44)

Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’nın bu bölünmeyi azaltmaya yönelik mevcut projelerden öne çıkanları hakkında yaptığı değerlendirmeler aşağıda verilmiştir:

● “Türkiye çapında yapılan iyi uygulamalara örnek olarak TTNet ve Türk Telekom’un İnternet Evleri Projesi ve Koç Holding ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın Meslek Lisesi Memleket Meselesi projeleri verilebilir. Bunların dışında 2005 yılında devletin de desteği ile yürütülmüş Bilenler Bilmeyenlere Bilgisayar Öğretiyor Projesi de hemen hemen her ile ulaşmayı başarmıştır” (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71).

● “2005 yılında Devlet Planlama Teşkilatı, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Microsoft ve Habitat Kalkınma ve Yönetişim Derneği tarafından hem dezavantajlı kesimlere BT

(21)

okuryazarlığı, hem de topluma genel BT becerileri kazandırmayı amaçlayan ve resmi adı Türkiye’de e-Yönetişimin Gelişimi için Gençlerin Yetkin Kılınması Projesi” olan bu proje, “Ulusal Gençlik Parlamentosu, Kent Konseyleri Gençlik, Kadın ve Engelliler Meclisleri ve yerel yönetimler ortaklığında, 78 il ve 129 kentteki 1052 genç gönüllü eğitmeni, 50 master eğitmeni ve yüzlerce genç gönüllünün katkısı ile yürütülmektedir. 2005 yılından bu yana, 130 bin kişiye Windows, dijital yasam ve İnternet güvenliği, İnternet sitesi tasarımı ve yazılım geliştirme eğitimleri ulaştırılmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 73).

● “Bu alandaki bir başka örnek ise Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı'nın himayesinde TTNet tarafından gerçekleştirilen İnternette Hayat Kolay sosyal sorumluluk projesidir. Proje ile tır içerisinde oluşturulan sınıfta vatandaşların yaşadıkları yerlere gidilerek, Türkiye çapında, daha önce İnternet kullanımı eğitimi almamış vatandaşlara İnternet eğitimi ile İnternet okuryazarlığının tabana yayılarak, yaygın biçimde kullanılması hedeflenmektedir (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s.

73).

Bu projelerin iller bazındaki sayısal dağılımı Şekil 2.7’de gösterilirken, bu projelerden bazı örnekler de Tablo 2.1’de listelenmiştir.

(22)

Şekil 2.7. Yapılan Çalışmaların İl Sayısı Bazında Gösterimi (Kaynak:

Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 72)

(23)

Tablo 2.1. STK ve Özel Kurumlar Tarafından Farklı Kesimlere Yönelik Yürütülen ve Dijital Bölünmeyi Azaltmaya Yönelik Çalışmalardan Örnekler (Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 71)

TÜİK verileri kullanılarak yapılmış olan her bir değerlendirme kategorisinde kadınların erkeklere göre çok daha dezavantajlı durumda olduğu gerçeğinde hareketle, bu grubun BİT farkındalığının ve becerilerinin artırılmasına yönelik özel çabalar olduğu dikkat çekmektedir. Nitekim Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı raporunda belirtildiği üzere;

● “Kadınların bilişim teknolojileri ile tanıştırılmasına yönelik küresel kuruluşlar aracılığıyla desteklenen çalışmalarda ise hem devlet desteğine rastlanmakta hem de Türkiye’deki çeşitli sivil toplum kuruluşları da yer almaktadır. Cherie Blair Vakfı ve Dünya GSM Birliği Kalkınma Fonu’nun küresel ölçekte yürüttüğü Women programının Türkiye’de uygulanması, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı

(24)

tarafından desteklenmekte; programda KAGIDER, Türkiye Bilişim Vakfı ve Türkiye Vodafone Vakfı gibi kuruluşlar görev almaktadır.

Projenin Türkiye ayağı “Teknolojide Kadın Hareketi” olarak adlandırılmıştır. Proje’de 15-65 yaş arasındaki kadınların bilgisayar okuryazarlığının artırılması ve bilgisayar becerilerini iş hayatında kullanabilmeleri gibi iki amaç belirlenmiştir. Projeyle hem ev hanımlarının bilgisayar kullanımının artırılması, hem de iş kadınlarının bilgisayarı daha etkin kullanmaları hedeflenmiştir. Bu kapsamda İstanbul, Ankara, İzmir, Samsun ve Gaziantep’te 1300 kadına erişilmiştir” (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 73).

Yukarıda bahsedilen ve benzeri türden çabaların olması elbette umut vericidir, ancak Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı tarafından yapılan aşağıdaki değerlendirmeden de anlaşılacağı üzere, tüm bu çabaların daha etkili ve daha verimli sonuçlar doğurması için daha güçlü bir koordinasyona ihtiyaç duyulmaktadır ve aslında yakın dönemde Bilgi Toplumu Dairesi buna yönelik bir çalışma başlatmıştır:

● “Yapılan incelemeler ve konunun paydaşları ile yapılan görüşmeler sonucunda ortaya çıkan bir diğer problem, konu kapsamındaki verilerin yetersizliğidir. Genel resmi gösteren, yetersizliklere ışık tutacak veri ölçümleri yeterince kapsamlı yapılmamakta, ölçülen verilerin her zaman güncel göstergelere sahip olmadığı görülmektedir. Bu nedenle verilerin ölçümü kadar, verilerin ise yarar bilgiye dönüşümü de yetersiz kalmaktadır.

Benzer şekilde mevcut çalışmaların etkisini gösterecek proje maliyet fayda analizleri her zaman yapılmamakta, tamamlanan çalışmaların etkilerini gösteren veriler tutulmamaktadır.

Kaynakların daha etkili kullanılması için uygulamaya geçilmeden bu analizlerin yapılması büyük önem taşıdığı gibi çalışmanın başarısının ölçümü bakımından hem çıktı hem de etki verilerinin tutulması büyük önem taşımaktadır” (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 76).

(25)

● “Bu girişimlerde devlet, STK ve özel sektör arasındaki koordinasyon ve fikir alışverişi çalışmaların etki ve yaygınlığında önemli bir etkiye sahiptir. Paydaşların birbirlerinin çalışmaları hakkında bilgi sahibi olmaması kaynak israfına sebep olurken, tekil çalışmaların, paydaşların mutabakata vardığı bütünsel bir stratejiye hizmet etmemesi etkilerini daha düşük düzeyde bırakmaktadır. Bu kapsamda, yapılan çalışmaların tek bir kaynakta incelenmesi amacıyla Kalkınma Bakanlığı, UNDP ve Habitat Kalkınma ve Yönetişim Derneği tarafından “Sosyal Dönüşümü Bilişimle Destekleyen Proje, Program ve İnisiyatiflerin Envanter Tespit Çalışması” yürütülmektedir” (Kalkınma Bakanlığı, 2013a, s. 76).

Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’nın yine 2013 yılına ait diğer bir raporundan anlaşıldığı üzere, adı geçen envanter tespit çalışması kapsamında “28’i kalkınma ajanslarına ait olmak üzere 87 proje yer almaktadır. Bu projenin kurgulanan devamında ise bir portal oluşturularak yürütülen çalışmalarda mükerrerliğin önüne geçilmesi ve başarılı çalışmalardan tüm paydaşların dersler çıkarmasının sağlanması planlanmaktadır” (Kalkınma Bakanlığı, 2013b, s. 28).

Görüldüğü üzere, 2013 yılı itibariyle Türkiye’deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının tam koordinasyonunu sağlayacak bir yapı henüz oluşturulamamıştır. Ancak bu yönde somut sonuçlara ulaşılmasının yakın gelecekte gerçekleşebileceği anlaşılmaktadır.

3. e-Devlet Çalışmaları ve Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı

Türkiye’de e-Devlet uygulamalarına geçilmesinde ilk önemli adımın 1999 yılında her bir vatandaşa 11 basamaklı bir sayıdan oluşan T.C. Kimlik Numarası verilmesi ve bunların MERNİS sistemi üzerine aktarılması olduğu söylenebilir. Bu çalışmayı takip eden yıllarda işverenlerin sosyal güvenlik bildirimlerini elektronik ortamda

(26)

yapmalarını sağlayan “eBildirge” (Mayıs 2004), okullar, öğrenciler ve velilerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik “e-Okul” (Mayıs 2006) gibi münferit uygulamalar hayata geçirilmiş, ancak kilometre taşı niteliğindeki en önemli gelişme tüm vatandaşların tek bir erişim noktasından mevcut e-Devlet uygulamalarına erişimini sağlayan “e- Devlet Kapısı” portalının 18 Aralık 2008’de hizmete girmesi olmuştur (European Union, 2011, s. 7-10). Bu dönemdeki hızlı yapılanmaların bir sonucu olarak, Türkiye 2007 yılı Ağustos ayında Avrupa Birliği tarafından yayımlanan Küresel e-Devlet Raporu’nda (Global eGovernment) 198 ülke içerisinde 9. sırada A.B.D ve İngiltere gibi ülkelerle birlikte aynı grupta yer almıştır (European Union, 2011, s. 8).

Daha sonraki dönemde e-Pasaport (1 Haziran 2010) ve “e- Yazışma” (15 Nisan 2011) gibi yeni uygulamalar hem merkezi hem de yerel yönetimler bazında hayat geçirilmiştir (European Union, 2011, s.

4-5). Örnek olarak, 2011 yılında İçişleri Bakanlığı tarafından yapılan bir araştırmada, nüfusa dayalı değerlendirmeye göre yerel yönetimlerin

%97’sinin web sitelerinin olduğu, belediye web sitelerinin %80’inde interaktif yerel haritaların bulunduğu, 36 belediyenin ve 70 il özel idaresinin elektronik imza teknolojisi kullandığı, 73 belediyenin ve 2 il özel idaresinin de mobil elektronik imza teknolojisi kullandığı, bu teknolojilerle borç sorgulama ve ödeme, iş lisansı başvuruları, iskân başvurusu, evlilik başvurusu, çevre temizlik ve emlak vergisi beyannameleri ve tüm bunlarla ilgili işlem takibi gibi işlemleri yürüttüğü tespit edilmiştir (European Union, 2011, s. 4).

Türkiye’de yoğunluğu ve çeşidi giderek artan e-Devlet uygulamalarının buna paralel olarak artan koordinasyon ihtiyacı göz önünde bulundurularak, bu çalışmaların koordinasyonu görevi, kurulduğu 8 Haziran 2011 tarihinden itibaren hem bilgi toplumu dönüşüm çabalarını hem de e-Devlet çalışmalarını koordine etme görevini sürdüren Kalkınma Bakanlığı Bilgi Toplumu Dairesi Başkanlığı’ndan alınarak 1 Kasım 2011 tarihinde Ulaştırma, Denizcilik

(27)

ve Haberleşme Bakanlığı’na devredilmiştir (European Union, 2011, s.

3). Söz konusu Bakanlık da 2011 yılından itibaren bu çalışmaları devam ettirmiştir.

Ancak bir sonraki bölümde sunulan ve Türkiye ile AB ülkeleri arasında e-Devlet istatistiklerinin karşılaştırmasına bakıldığında, Türkiye’de e-Devlet kullanımın yetersiz olduğu ve bu kullanımın yaygınlaşmasının, vatandaşların öncelikli ihtiyaçları ve BİT becerileri dikkate alınmadan, sadece altyapı ve teknoloji yatırımları ile mümkün olmayacağı anlaşılmaktadır. Nitekim Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun 16 Ocak 2013 tarihli toplantısında alınan “e-Devlet kapısının yeni uygulamalarla zenginleştirilmesi ve vatandaşların memnuniyetinin artırılması amacıyla yeni bir dönemin başlatılması”

kararı bu sorunun ilgili kurumlar tarafından da tespit edildiğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir (TÜBİTAK, 2013). Bu toplantının resmi karar metinleri TÜBİTAK web sitesinde yer almaktadır (Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK), 2013).

4. Uluslararası Bilgi Toplumu İstatistiklerinde Türkiye

Bu bölümde Türkiye’deki bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının uluslararası karşılaştırmalar yapılması yoluyla daha doğru bir şekilde değerlendirilebilmesi için Eurostat, Webindex ve International Telecommunication Union (ITU) gibi kurumsal kaynaklardan alınan verilerinin değerlendirmesi sunulmaktadır.

4.1. Eurostat Bilgi Toplumu İstatistikleri

Bu kısımda bir AB aday ülkesi olan Türkiye’nin bilgi toplumuna dönüşüm çabalarının Avrupa ülkeleri genelinde yapılan araştırmalarda hangi noktada bulunduğu gösterilmektedir Ek olarak, AB içerisinde bulunan ve Bill ve Melinda Gates Vakfı Küresel Kütüphaneler Girişimi kapsamında Türkiye’dekine benzer projeler yürüten Bulgaristan, Letonya, Litvanya, Polonya ve Romanya ile karşılaştırmalar

(28)

sunulmaktadır (Eurostat, 2014).

4.1.1. e-Devlet

Eurostat 2013 verilerine göre AB (28 ülke) genelinde kamu kurumları ile İnternet üzerinden etkileşim içerisinde bulunan bireylerin oranı

%41, aynı oran Türkiye'de %19'dur. 2013 yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %5 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. Danimarka'nın

%85 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan ve Polonya %23, Letonya %35, Litvanya %34 değerlerine sahiptir (Bkz. Şekil 4.1.).

Şekil 4.1. Kamu Kurumları ile İnternet Üzerinden Etkileşim İçerisinde Bulunan Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00012)

2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarının web sitelerinden bilgi alan 16-74 yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %37 iken aynı oran Türkiye’de %17’dir. 2013 yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %4 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde ve Polonya ile birlikte 30.

(29)

sırada yer almaktadır. Danimarka'nın %83 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan %21, Letonya %34, Litvanya %33 değerlerine sahiptir (Şekil 4.2).

Şekil 4.2. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Bilgi Alan 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013)

2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarının web sitelerinden resmi form indiren 16-74 yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %25 iken aynı oran Türkiye’de %6’dır. 2013 yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %3 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. İzlanda'nın %57 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan

%13, Polonya %16, Letonya %14, Litvanya %25 değerlerine sahiptir (Şekil 4.3).

(30)

Şekil 4.3. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarının Web Sitelerinden Resmi Form İndiren 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak:

Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013-a, )

2013 verilerine göre, son 12 ay içerisinde kamu kurumlarına İnternet üzerinden doldurulmuş resmi form gönderen 16-74 yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %21 iken aynı oran Türkiye’de

%7’dir. 2013 yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye, %2 değeri ile son sırada yer alan Romanya'nın hemen üzerinde 30. sırada yer almaktadır. İzlanda'nın %70 ile ilk sırada olduğu bu listede, Bulgaristan %18, Polonya %11, Letonya %13, Litvanya %28 değerlerine sahiptir (Şekil 4.4).

(31)

Şekil 4.4. Son 12 Ay İçerisinde Kamu Kurumlarına İnternet Üzerinden Doldurulmuş Resmi Form Gönderen 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00013-b)

4.1.2. Dijital Katılım

2013 verilerine göre, son 3 ay içerisinde İnterneti düzenli olarak (haftada en az bir kez) kullanan 16-74 yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %72 iken aynı oran Türkiye’de %40’tır. 2013 yılı için bu başlıkta verisi bulunan 31 ülke içerisinde Türkiye son sırada yer almaktadır. İzlanda’nın %95 ile ilk sırada olduğu bu listede, Romanya

%45, Polonya %60, Bulgaristan %51, Letonya %71, Litvanya %65 değerlerine sahiptir (Şekil 4.5).

(32)

Şekil 4.5. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091)

Bu sıralamanın cinsiyete göre düzenlenmiş olan şeklinde erkekler için AB (28 ülke) geneli %74 olup, Türkiye bu sıralamada %49 ile son sırada olan Romanya’nın önünde 30. Sıradadır (Şekil 4.6). Ancak, kadınlar için AB (28 ülke) geneli %69 olup, Türkiye bu sıralamada

%30 ile son sırada yer almaktadır (Şekil 4.7).

(33)

Şekil 4.6. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Erkeklerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-a)

Şekil 4.7. Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanan 16-74 Yaş Arası Kadınların Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-b)

(34)

Toplumun en dezavantajlı kesimlerinin son 3 ay içerisinde İnterneti düzenli olarak (haftada en az bir kez) kullanma durumunu gösterir nitelikte veriyi görmek için, 55-74 yaş aralığında olma, düşük eğitim düzeyine sahip olma ve işsiz veya emekli olma durumlarından en az 2sini sağlayan nüfusa bakıldığında, 2013 yılı için AB (28 ülke) geneli %39 olup, Türkiye bu sıralamada da %11 ile 31. sırada yer almaktadır (Şekil 4.8).

Şekil 4.8. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2’sini Sağlayan Nüfus) Son 3 Ay İçerisinde İnterneti Düzenli Olarak (Haftada En Az Bir Kez) Kullanma Durumu (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00091-c)

2013 verilerine göre, İnterneti hiç kullanmamış 16-74 yaş arası bireylerin oranı AB (28 ülke) genelinde %21 iken aynı oran Türkiye’de

%51’dir ve verisi bulunan 31 ülke içerisinde %42 değerine sahip Romanya’nın ardından son sırada yer almaktadır (Şekil 4.9).

(35)

Şekil 4.9. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Bireylerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011)

Bu sıralamanın cinsiyete göre düzenlenmiş olan şeklinde erkekler için AB (28 ülke) geneli %18 olup, Türkiye bu sıralamada %41 ile son sırayı Romanya ile paylaşmaktadır (Şekil 4.10). Ancak, kadınlar için AB (28 ülke) geneli %23 olup, Türkiye bu sıralamada %61 ile son sırada yer almaktadır (Şekil 4.11).

(36)

Şekil 4.10. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Erkeklerin Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-a)

Şekil 4.11. İnterneti Hiç Kullanmamış 16-74 Yaş Arası Kadınların Oranı (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-b)

Toplumun en dezavantajlı kesimlerinin İnterneti hiç kullanmamış

(37)

olma durumunu gösterir nitelikte veriyi görmek için, 55-74 yaş aralığında olma, düşük eğitim düzeyine sahip olma ve işsiz veya emekli olma durumlarından en az ikisini sağlayan nüfusa bakıldığında, 2013 yılı için AB (28 ülke) geneli %51 olup, Türkiye bu sıralamada da %83 ile son sırada yer almaktadır.

Şekil 4.12. En Dezavantajlı Kesimlerin (55-74 Yaş Aralığında Olma, Düşük Eğitim Düzeyine Sahip Olma ve İşsiz veya Emekli Olma Durumlarından En Az 2’sini Sağlayan Nüfus) İnterneti Hiç Kullanmamış Olma Durumu (Kaynak: Eurostat, 2014, Eurostat_Graph_tin00011-c)

Bu verilere bakıldığında denebilir ki; bir Avrupa Birliği adayı olan Türkiye’nin Avrupa standartlarında bir bilgi toplumuna dönüşebilmek için kat etmesi gereken önemli mesafeler bulunmaktadır. Dijital katılım ve dolayısıyla e-Devlet hizmetlerinin kullanımı açısından genel anlamda Avrupa içerisindeki sıralamaların neredeyse tamamında son sırada bulunan Türkiye, kadınların dijital katılımı ve özellikle de yaşlılar, düşük eğitimli gruplar ve işsizler gibi toplumun en dezavantajlı kesimlerinin bilgi toplumuna dâhil olmaları anlamında yine tüm sıralamalarda en sonda bulunmakta, üstelik dezavantajlı grupların durumu söz konusu

(38)

olduğunda, diğer ülkeler ile arasında bulunan fark daha da gözle görülür biçimde artmaktadır.

4.2. Webindex Annual Report Verileri

Raporun bu kısmında, World Wide Web Organization adlı kuruluşun 2007-2011 aralığı için farklı kıtalardan seçilmiş 61 ülkenin verilerini kullanarak hazırladığı raporlara değinilecektir. Farklı senelerdeki raporların yapısal olarak farklılıklar arz ettiği saptanmıştır. Bu yüzden her seneyi ayrı ayrı ele almak uygun olacaktır.

4.2.1. Webindex 2012

World Wide Web Organization adlı kuruluşun 2007-2011 aralığı için farklı kıtalardan seçilmiş 61 ülkenin verilerini kullanarak hazırladığı raporda, her bir ülke için Webindex puanı hesaplanmıştır (World Wide Web Organization, 2012). Bu puanın hesaplanmasında 3 alt indeks kullanılmıştır: 1. İletişim ve Kurumsal Altyapı Puanı, 2. Web içeriği ve web kullanımı puanı, ve 3. Politik, ekonomik ve sosyal etki puanı (World Wide Web Organization, 2012, s. 3).

Şekil 4.13. Webindex 2012 Raporu Alt İndeksleri (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 3)

(39)

Tüm bu bileşenlerin hepsinin kullanılarak yapılan puan hesaplamasında Türkiye 61 ülke içerisinde 27. sırada yer almıştır (World Wide Web Organization, 2012, s. 18).

Tablo 4.1. Webindex 2012 Sıralamasında Türkiye’nin Yeri (Kaynak:

World Wide Web Organization, 2012, s. 18)

2012 Web Index raporunda Türkiye’nin özellikle de iletişim altyapısı, web içeriği ve özellikle de dezavantajlı grupların web kullanımı ve erişimi Avrupa’nın en sonunda yer aldığı dikkat çekmektedir (World Wide Web Organization, 2012, s. 22-24).

(40)

Tablo 4.2. Webindex 2012 İletişim Altyapısı Sıralamasında Türkiye’nin Durumu (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 22)

Tablo 4.3. Webindex 2012 Web Altyapısı Sıralamasında Türkiye’nin Durumu (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 24)

(41)

Tablo 4.4. Webindex 2012 Dezavantajlı Grupların Web Kullanımı Sıralamasında Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2012, s. 24)

4.2.2. Webindex 2013

World Wide Web Organization adlı kuruluşun 2013 yılı için duyurduğu raporun hazırlanmasında her bir ülke için hesaplanan Webindex puanında 2012 yılındaki rapordan farklı olarak 4 alt indeks kullanıldığı görülmektedir: 1. Evrensel Erişim alt indeksi (altyapı yatırımları ve BİT becerileri eğitimlerinin vatandaşlara sağlanmasına yönelik yatırımlar) 2. Özgürlük ve Açıklık alt indeksi (vatandaşların bilgiye, düşünceye, ifade özgürlüğüne, güvenli iletişime ve kişilik haklarına erişim düzeyi), 3. Anlamlı İçerik alt indeksi (Web kullanımı ve içeriği), ve 4. Güçlendirme alt indeksi (web kullanımı ve erişiminin kullanıcılarda toplumsal, ekonomik, politik ve çevresel iyileşmeye yol açma düzeyi) (World Wide Web Organization, 2013, s. 9). Yine 2012 yılı raporundan farklı olarak, 2013 yılı raporu 81 ülkeden alınan

(42)

verilerle hazırlanmıştır.

Şekil 4.14. Webindex 2013 Raporu Alt İndeksleri (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 9)

2013 yılı raporunda Türkiye, genel toplamda 58. sırada, Evrensel Erişim sıralamasında 54. sırada, Özgürlük ve Açıklık sıralamasında 58.

sırada, Anlamlı İçerik sıralamasında 59. sırada ve Güçlendirme sıralamasında ise 57. sırada yer almaktadır. Bu raporda verilen ayrı bir değerlendirme ise, Türkiye’nin ekonomik refah düzeyine eşdeğer bir performans göstermediği yönündedir. Zira seçilen 81 ülke arasında ekonomik refah düzeyi sıralamasında 36. sırada iken, Web indeksi sıralamasında 58. sıradadır (yani arada 22 sıralık fark bulunmaktadır) (World Wide Web Organization, 2013, s. 11).

(43)

Tablo 4.5. Webindex 2013 Raporu Genel ve Alt İndeks Sıralamaları – Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 11)

Tablo 4.6. Webindex 2013 Raporu Refah Düzeyine Göre Webindex Sıralaması Düşük Olan Ülkeler – Türkiye (Kaynak: World Wide Web Organization, 2013, s. 15)

Webindex raporlarına bakılarak söylenebilir ki; 2013 yılı itibariyle

(44)

Küresel ortalama düzeyindedir ve Avrupa ve diğer Gelişmiş Ülkeler seviyelerinin en alt sıralarında yer almaktadır.

4.3. International Telecommunication Union Verileri

BİT kullanımı konusunda dünyadaki gelişmeleri izleme ve değerlendirme görevini yürütmekte olan International Telecommunication Union (ITU), yaptığı değerlendirmelerde esas olarak ICT Development Index (IDI) adlı sistemi kullanmaktadır. Bu sistemin kavramsal çerçevesine göre, bir ülkenin BİT alanındaki ilerlemesi ve bilgi toplumuna dönüşüm süreci üç safhadan oluşmaktadır: 1. BİT hazıroluşluk (çevrimiçi bağlantılı altyapının ve bu altyapıya erişimin düzeyi), 2. BİT yoğunluğu (BİT’nin toplumda kullanım düzeyi), ve 3. BİT etkisi (etkili ve yetkin BİT kullanımının sonuç ve çıktıları düzeyi) (International Telecommunication Union, 2013, s. 17).

Şekil 4.15. ITU Yaklaşımına Göre Bilgi Toplumuna Dönüşüm Sürecinin Üç Aşaması (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s.

18)

(45)

Bu kavramsal çerçeve içerisinde de bu safhaların ölçümünde kullanılan 3 alt indeks tespit edilmiştir: 1. Erişim alt indeksi (altyapı ve erişime ilişkin 5 göstergeden oluşmaktadır), 2.Kullanım alt indeksi (BİT yoğunluğu ve kullanımına ilişkin 3 göstergeden oluşmaktadır), ve 3.

Beceri alt indeksi (BİT beceri ve yetkinliklerine ilişkin 3 göstergeden oluşmaktadır) (International Telecommunication Union, 2013, s. 18).

Tüm bu alt indeksler ve göstergelerin IDI değeri hesaplamasında; BİT Erişim alt indeksi %40, BİT kullanım alt indeksi %40 ve BİT Beceri alt indeksi % 20 ağırlıkla alınmaktadır. (International Telecommunication Union, 2013, s. 21)

Şekil 4.16. IDI Alt İndeksleri ve Ağırlıkları (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 21)

(46)

4.3.1. Measuring the Information Society 2012 Raporu

ITU 2012 yılı raporuna göre, Türkiye 2010 yılında 155 ülke içerisinde 4,17 değeri ile 66. sırada yer almışken, 2011 yılında 4,38 değeri ile 69.

sıraya gerilemiştir (International Telecommunication Union, 2012, s.

21).

Tablo 4.7. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye’nin Durumu (Kaynak: International Telecommunication Union, 2012, s.

21)

4.3.2. Measuring the Information Society 2013 Raporu

Kurumun 2013 yılı raporuna göre ise, Türkiye 2011 yılında 157 ülke içerisinde 4,47 değeri ile 66. sırada yer almışken, 2012 yılında 4,64 değeri ile 69. sıraya gerilemiştir (International Telecommunication Union, 2013, s. 24).

(47)

Tablo 4.8. MIS 2012 Raporuna Göre Ülke Sıralamasında Türkiye’nin Durumu (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s.

24)

IDI indeksi sisteminde yapılmış son 3 yıla ait değerlendirmelere bakıldığında da Türkiye’nin Gelişmekte olan Ülkeler IDI ortalamasının üzerinde, Küresel IDI ortalaması civarında, ancak Avrupa ve Gelişmiş Ülkeler IDI ortalamalarının çok gerisinde olduğu görülmektedir (International Telecommunication Union, 2013, s. 67).

Şekil 4.17. MIS 2013 Avrupa Bölgesindeki Ülkelerin IDI Değerlerinin

(48)

Küresel, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Gelişmiş Ülkeler Ortalamalarına Göre Durumları (Kaynak: International Telecommunication Union, 2013, s. 67)

5. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Ulusal Bilgi Toplumu İstatistikleri

Türkiye’de, AB çerçevesinde başlatılan ve yürütülmekte olan eAvrupa ve eAvrupa+ girişimini destekleyici bilgi toplumu oluşturmaya yönelik bilgi toplumu ölçütlerinin belirlenmesi ve ilgili istatistiklerin üretilmesine yönelik çalışmaların merkezinde Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından AB normlarına uygun olarak hazırlanıp yürütülmekte olan Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması bulunmaktadır. Bu nedenle, bu araştırmaların en günceli olan

“Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Araştırması—2013” (Türkiye İstatistik Kurumu, 2013) sonuçlarının ilgili kısımlarının değerlendirilmesi için bu raporda da ayrı bir bölüm oluşturulmuştur.

(49)

2004 2005 2006 (*) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Bilgisayar Kullanımı - Computer Usage - 87,8 - 88,7 90,6 90,7 92,3 94,0 93,5 92,0

İnternet Erişimi - Internet Access - 80,4 - 85,4 89,2 88,8 90,9 92,4 92,5 90,8

Web Sitesi Sahipliği - Having Website - 48,2 - 63,1 62,4 58,7 52,5 55,4 58,0 53,8

Bilgisayar Kullanımı (Toplam)- Computer Usage (Total) 23,6 22,9 - 33,4 38,0 40,1 43,2 46,4 48,7 49,9

Erkek - Male 31,1 30,0 - 42,7 47,8 50,5 53,4 56,1 59,0 60,2

Kadın - Female 16,2 15,9 - 23,7 28,5 30,0 33,2 36,9 38,5 39,8

İnternet Kullanımı (Toplam) - Internet Usage (Total) 18,8 17,6 - 30,1 35,9 38,1 41,6 45,0 47,4 48,9

Erkek - Male 25,7 24,0 - 39,2 45,4 48,6 51,8 54,9 58,1 59,3

Kadın - Female 12,1 11,1 - 20,7 26,6 28,0 31,7 35,3 37,0 38,7

Hanelerde İnternet erişim imkanı - Households with

access to the Internet 7,0 8,7 - 19,7 25,4 30,0 41,6 42,9 47,2 49,1

Kaynak: TÜİK, Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması, Hanelerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması (16-74 yaş arası bireyler)

Source: TurkStat, Use of Information and Communication Technology (ICT) in Enterprises, Use of Information and Communication Technology (ICT) in Households and Individuals (16-74 age group)

(*) 2006 yılında Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı Araştırması ve Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Anketi Uygulanmamıştır (*) Use of ICT in Enterprises Survey and ICT Usage in Households and Individuals survey w as not conducted in 2006.

Girişimlerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı ICT Usage in Enterprises

Hanelerde Bilişim Teknolojileri Kullanımı ICT Usage in Households and Individuals

(50)

Tablo 5.2. En Son Kullanım Zamanına Göre Bireylerin* Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013)

Bu tabloda en çok öne çıkan sonuç; Türkiye’de 16-74 yaş arasındaki nüfusun %50,1’inin hiç bilgisayar, %51,1’inin de hiç İnternet kullanmamış olmasıdır. Yine bu tabloya göre en dezavantajlı kesimin %80,7’si hayatında hiç bilgisayar kullanmamış ve %81,6’sı hiç İnternet kullanmamış olan kırsal kesimdeki kadınlar olduğu görülmektedir.

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

Türkiye 49,9 60,2 39,8 48,9 59,3 38,7

Kent 59,0 69,0 49,1 58,0 68,1 48,0

Kır 29,5 40,1 19,3 28,6 39,2 18,4

Türkiye 44,3 54,4 34,4 43,2 53,1 33,4

Kent 53,2 63,1 43,2 51,8 61,8 42,0

Kır 24,6 34,6 15,0 23,7 33,2 14,6

Türkiye 2,6 2,8 2,3 3,1 3,5 2,6

Kent 2,8 3,0 2,6 3,4 3,7 3,1

Kır 2,0 2,5 1,6 2,4 3,2 1,6

Türkiye 3,0 3,0 3,1 2,7 2,7 2,6

Kent 3,1 2,9 3,2 2,7 2,6 2,8

Kır 2,9 3,1 2,7 2,5 2,8 2,2

Türkiye 50,1 39,8 60,2 51,1 40,7 61,3

Kent 41,0 31,0 50,9 42,0 31,9 52,0

Kır 70,5 59,9 80,7 71,4 60,8 81,6

Hiç kullanmadı

* 16-74 yaş grubu En son kullanım zamanı

Bilgisayar

Bir yıldan çok

İnternet

Bilgisayar ve İnternet kullananlar

Son üç ay içinde (Ocak-Mart 2013)

Üç ay - bir yıl arasında

(51)

Tablo 5.3. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Bireylerin* Bilgisayar ve İnternet Kullanım Oranı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013)

Bu tabloda ise Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli (TRB1 Malatya Alt Bölgesi) ve Van, Muş, Bitlis, Hakkari (TRB2 Van Alt Bölgesi) illerinin bilgisayar ve İnternet kullanım oranları anlamında en dezavantajlı durumda oldukları görülmektedir.

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın

TR Türkiye 49,9 60,2 39,8 48,9 59,3 38,7

TR1 İstanbul 62,1 70,0 53,7 61,4 69,5 52,8

TR2 Batı Marmara 53,3 62,0 44,4 52,2 60,8 43,4

TR3 Ege 50,4 59,7 41,4 49,7 58,8 40,9

TR4 Doğu Marmara 55,9 65,9 45,9 55,3 65,3 45,3

TR5 Batı Anadolu 59,8 69,7 49,9 58,5 68,3 48,8

TR6 Akdeniz 45,3 55,5 35,6 43,7 54,2 33,6

TR7 Orta Anadolu 48,0 59,3 36,3 46,2 56,9 35,1

TR8 Batı Karadeniz 40,6 51,3 30,3 39,8 50,6 29,5

TR9 Doğu Karadeniz 40,8 51,4 30,5 40,5 50,8 30,3

TRA Kuzeydoğu Anadolu 35,3 47,7 24,3 33,3 46,4 21,7

TRB Ortadoğu Anadolu 31,8 45,0 19,5 31,0 44,1 18,8

TRC Güneydoğu Anadolu 35,8 49,5 23,1 34,5 48,9 21,4

* 16-74 yaş grubu

BÖLGELER (İBBS Düzey 1)

Bilgisayar İnternet

(52)

Tablo 5.4. İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 1'e Göre Hanelerde İnternet Erişim İmkânı (Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu, 2013)

Bu tablodaki en çarpıcı veri ise Türkiye’de 16-74 yaş arasındaki nüfusunun %50,2’sinin İnternete erişim imkânının bulunmamasıdır. Bu durum aynı grubun %51,1’inin hayatında neden hiç İnternet kullanmamış olduğunu da büyük oranda açıklar niteliktedir. Dolayısıyla, erişim imkânında bir artışın kullanımda da benzer bir artışa yol açacağı var sayılabilir.

% İnternete erişim imkanı var İnternete erişim imkanı yok Bilmiyor

TR Türkiye 49,1 50,2 0,7

TR Kent 57,4 42,0 0,6

TR Kır 29,1 69,8 1,1

TR1 İstanbul 63,3 36,4 0,3

TR2 Batı Marmara 58,8 40,9 0,3

TR3 Ege 46,7 52,4 0,9

TR4 Doğu Marmara 56,8 43,0 0,2

TR5 Batı Anadolu 52,4 45,6 1,9

TR6 Akdeniz 44,4 54,8 0,8

TR7 Orta Anadolu 46,8 52,4 0,8

TR8 Batı Karadeniz 39,9 59,1 0,9

TR9 Doğu Karadeniz 34,8 65,0 0,2

TRA Kuzeydoğu Anadolu 44,7 55,1 0,2

TRB Ortadoğu Anadolu 37,7 61,8 0,5

TRC Güneydoğu Anadolu 27,5 71,4 1,1

(53)

Ayrıca, bir önceki tabloya kıyasla, bu Şekilde Güneydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgelerinin İnternete erişim imkânı bulunmaması anlamında Ortadoğu Anadolu’dan daha dezavantajlı durumda olduğu görülmektedir. Bu da aslında Ortadoğu Anadolu’da bilgisayar ve İnternet kullanımın teşvik edilmesi ve eğitimler verilmesi ile kullanım oranlarının yükseltilebileceği anlamına gelmektedir.

Tablo 5.5. Hanelerde Bilişim Teknolojileri Bulunma Oranı (%) (Kaynak:

Türkiye İstatistik Kurumu, 2013)

Hanelerde bilişim teknolojileri bulunma oranını teknolojik cihaz ve kent-kır farklılaşması bazında gösteren Tablo 5.5’te, 2013 itibariyle cep telefonlarının en yaygın kullanılan cihaz olduğu, buna karşın hanelerde masaüstü ve taşınabilir bilgisayar bulunma oranının %30’lar

Türkiye Kent Kır

Masaüstü bilgisayar 30,5 36,2 17,0

Taşınabilir bilgisayar (Dizüstü, netbook vb.) 31,4 37,9 15,6

Tablet bilgisayar 6,2 8,1 1,5

Cep telefonu (Akıllı telefonlar dahil) 93,7 95,6 89,1

Sabit hatlı telefon 37,9 40,6 31,5

Oyun konsolu 5,0 6,6 1,4

İnternete bağlanabilen TV 7,3 9,5 1,9

Dijital fotoğraf makinesi / kamera 28,1 34,7 12,3

DVD / VCD / DivX oynatıcı 30,6 36,6 16,2

Hiçbiri 3,1 1,8 6,3

Birden fazla seçenek işaretlenebildiği için toplam 100 olmayabilir.