Konuşma ve Yazma Öğretimi

(1)

Amaçlar

Bu üniteyi çalıştıktan sonra;

• konuşma ve yazmanın iletişimdeki önemini kavrayacak,

• konuşma ve yazma beceri ve alışkanlığının nasıl geliştirileceği- ni açıklayacak,

• düzgün, doğru ve etkili konuşmanın ilkelerini bilecek,

• iyi bir anlatımın kurallarını öğrencilere kazandırabileceksiniz.

İçindekiler

• Giriş

• Konuşma - Öğretimi ve Amaçları

• Düzgün, Doğru ve Etkili Konuşmanın İlkeleri

• Konuşma Beceri ve Alışkanlığının Geliştirilmesi

• Yazma Öğretimi ve Amaçları

• Yazma Beceri ve Alışkanlığının Geliştirilmesi

• Anlatım Kuralları

• Özet

• Değerlendirme Soruları

• Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

ÜNİTE

5

Konuşma ve Yazma Öğretimi

Yazarlar

Prof.Dr. Sabri KOÇ

Öğr.Grv. Güneş MÜFTÜOĞLU

(2)

• Bu üniteyi çalışmadan önce İlköğretim okulu II. Kademe Türkçe Programını ve Türkçe Öğretimi ile ilgili kaynakları gözden geçi- riniz.

• "Dil, Anadili ve Türkçe Öğretimi" ünitesini tekrar çalışınız.

• Dinleme, okuma, konuşma ve yazma becerilerinin kaynaştırıl-

masına yönelik bilgi edininiz.

(3)

1. Giriş

Bu ünitede konuşma ve yazma öğretimi konularını inceleyeceğiz. İnsanın toplum- la olan ilişkilerinde, duygu, düşünce ve bilgilerini başkalarına aktarmada konuşma ve yazmanın gerekliliği üzerinde duracağız. Anadili öğretimi dört temel etkinlik olan dinleme, okuma, konuşma ve yazma etkinliğinden oluşur. Anlama ve anlatma gücünü geliştiren bu dört etkinlik dil öğretiminin temel amacıdır.

2. Konuşma - Öğretimi ve Amaçları

Konuşma, duygu, düşünce, bilgi ile görülen ve yaşananların sözle aktarılması, anla- tılması etkinliğidir.

Konuşmanın insan yaşamındaki önemi nedir?

İnsanlar birbirleriyle iletişim kurabilmek için önceleri el, kol vb. hareketlerle, deği- şik seslenme biçimlerini kullanmışlardır.

Daha sonra, doğa seslerini yansıtma ; beğeni, sevinç, sıkıntı, öfke gibi değişik duy- guları belirtme için çıkardıkları sesler konuşmanın temelini oluşturmuştur. Bu nedenle konuşma insan yaşamı kadar eskidir, aynı zamanda günlük yaşamın, iş, uğraş ve meslek yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır.

Öğrencilere düşündüklerini, duyduklarını, görüp yaşadıklarını etkili bir biçim- de anlatma becerisi nasıl kazandırılabilir?

Konuşma öğretiminin amaçları şöyle sıralanabilir:

• Öğrencilere düşündüklerini, duyduklarını,gördüklerini, yaşadıklarını, öğ- rendiklerini, bildiklerini, açık, anlaşılır, doğru ve etkili bir biçimde sözle anlatma beceri ve alışkanlığı kazandırmak,

• Konu, amaç ve bulunulan ortama göre konuşma ve konuşma türünü dü- zenleyebilmek, neyi, nerede, ne biçimde ve ne kadar söyleyeceğini öğretmek,

• Düzgün, doğru, güzel, etkili konuşmanın özellik ve niteliklerini tanıtmak ve öğrencilere bunları kazandırmak,

• Konuşurken konuyu dağıtmamak, söyleyeceklerini sıraya koyabilmek,

• Konuşmayla birlikte çabuk düşünebilme yeteneğini edindirmek,

• Topluluk önünde konuşabilme becerisini kazandırmak,

• Topluluk içinde ve önünde konuşma ve tartışma yöntemlerini ve öğrendik- lerini uygulatarak konuşabilmelerini öğretmek,

• Konuşurken inandırıcı ve güven verici olma özelliklerini anlatmak,

• Sözcükleri açık, anlaşılır söyleyebilme, vurgu ve tonlamayı yerinde ve doğru yapabilme yeteneğini kazandırmak,

• Belli bir kültür diliyle konuşma alışkanlığı edindirmektir.

K O N U Ş M A V E Y A Z M A Ö Ğ R E T İ M İ 73

?

Konuşmacı, konuşan ya da söz söyleyen bireye de- nir. Dinleyici, konuşmacı- yı, konuşanı dinleyen ya da amaç ve gereksinmeye göre dinleme durumunda olan bireye denir. Ortam, karşılıklı konuşanların bu- lunduğu yerin havasını oluşturan koşulların tü- müne verilen addır.

(4)

Konuşmayı oluşturan öğeler nelerdir? Açıklayınız.

3. Düzgün, Doğru ve Etkili Konuşmanın İlkeleri

Öncelikle şunu belirlemek gerekir ki, düzgün, doğru ve etkili konuşma salt yetenek işi değildir. Yetenekten daha çok beceri işidir ve istenirse bu beceri de kazanılabilir.

Herhangi bir fiziksel ya da biyolojik sorunu olmayan herkes istekli olur, çalışır ve ilgi duyarsa düzgün, doğru ve etkili konuşabilir.

Konuşmayı etkileyen faktörler üzerinde düşününüz. Dil gelişiminin konuşma üzerindeki etkisini araştırınız.

İyi bir konuşmanın ilkelerini şöyle sıralayabiliriz:

• Her konuşmanın belli bir amacı olmalı,

• Konuşmada içtenlik, doğruluk, doğallık ve canlılık olmalı,

• Dili açık, anlaşılır olmalı ve doğru biçimde kullanılmalı,

• Konuşmacı ses tonunu ayarlayabilmeli, kullandığı sözcüklerin anlam farklı- lığı ve duygu yüklerini sesiyle verebilmeli,

• Konuşurken sözcüklerin arasında gereksiz sesler çıkarmamalı, sözcük ve sözcük öbeklerinden sonra verilen durak seslerini iyi ayarlamalı,

• Her şeyden önce kendi konuştuklarına kendi inanmalı,

• Zengin bir sözvarlığına sahip olmalı, günlük sözcük sayısı ile konuşma- malı,

• Konuşma beceri ve alışkanlığının, dinleme, okuma ve konuşmakla kazanıla- cağını bilerek bu alışkanlıkları edinmeye çalışmalı.

"Saygısızlık, gevezelik yaptıkları gerekçesiyle susturulan çocuklar konuşmaya isteksiz, konuşmada beceriksiz olurlar" görüşüne katılıyor musunuz?

Öğrencilerinize konuşmaları sırasında, konuşmayı yönlendirici hangi başlangıç ya da geçiş cümlelerini önerirsiniz?

4. Konuşma Beceri ve Alışkanlığının Geliştirilmesi

Konuşma beceri ve alışkanlığını geliştirmede öğretmenlere önemli görevler düş- mektedir. Bu görev "öğretmen konuşmaktan çok, konuşturmasını bilmelidir (De- mirel, 1996.59)" sözleriyle ifade edilebilir. Bu konuda öğretmenlerin aşağıdaki nok- taları gözönünde bulundurmaları yararlı olacaktır.

• Öğrencilere, derslerin yanısıra önceden hazırlık yapmadıkları güncel bir olay, sanatsal ya da kültürel bir etkinlik üzerinde kişisel görüş, gözlem, kanı de- ğerlendirmelerine yönelik konuşmalar yaptırmak,

?

(5)

• Öğrencinin söyledikleri içinde yanlış ya da paylaşılamayan bir düşünce ya da görüşü saygı ile dinlemek, karşı görüş ya da görüş ayrılıklarını aynı saygı sı- nırları içinde belirtmek, öğrencileri de bu tür tutum ve davranışa alıştırmak,

• Sınıf içinde yaptırılacak konuşma ve tartışmaların konularını öğrencilerin bilgi, birikim ve düzeylerine göre seçmek, (Bunun için, daha önce dinleme öğre- timinde de belirtildiği gibi, öğretmenin öğrencilerini ve sınıf ortamını iyi ve ya- kından tanıması gerekir.)

• Öğrencilerin hem dikkatle dinlemesini, hem konuşma ve tartışmalara katıl- masını hem de konu üzerinde düşünce geliştirmesini sağlamak amacıyla onlara birtakım sorular sormak,

• Yetişimleri, çevreleri, bilgi ve birikimleri , alışkanlıkları birbirinden farklı olan öğrencilerin, konuşma biçim ve alışkanlıkları da birbirinden farklıdır. Ba- ğırarak konuşma, abartma, heyecanlanma, kimi ses ve heceleri yutma, gereksiz sözcükler kullanma, ya çok ayrıntılı, ya çok kısa ayrıntısız konuşma vb. gibi, yanlışları konuşmaların sonunda düzeltmek,

• Dinleme öğretiminde de sözü edildiği gibi, öğrencileri ilgi ve sabırla dinlemek, konuşmaya katılabilmelerini sağlayıcı bir tutum içinde olmak,

• Değişik konuşma biçimlerini (günlük konuşma, tanıtma, tanışma,telefon ko- nuşmaları açıklama konuşmaları, tartışma, söyleşme,dertleşme gibi) ve türleri- ni (münazara, açıkoturum, panel, forum gibi) öğrencilere tanıtmak, bunlarla ilgili uygulamalar yaptırmak,

• Sınıf içinden başlayarak değişik toplantılarda öğrencilere konuşma ve tartış- ma olanağı sağlayarak onları topluluk önünde konuşturmak, konuşma beceri ve alışkanlığını kazandırmada yararlı olur.

Konuşma beceri ve alışkanlığı geliştirmede Türkçe Öğretiminin hangi yöntem ve tekniklerinden sıklıkla yararlanıyorsunuz. Örnekleyiniz.

Konuşma güçlüğü ile ilgili olarak Açıköğretim Fakültesi İlköğretim Öğretmen- leri Lisans Tamamlama Programının Özel Eğitim Kitapçıklarında Sözel Dil ve Konuşma Sorunları Ünitesine başvurunuz.

5. Yazma Öğretimi ve Amaçları

Yazma, duygu, düşünce, bilgi ile görülen ve yaşananların yazıyla aktarılması, anla- tılması etkinliğidir. Dilin dört temel beceri ve işlevinden biri olan yazma da konuş- ma gibi bir anlatım yoludur. Dilin dinleme-okuma-konuşma ve yazma diye adlan- dırılan bu dört temel becerisi aslında birbirine bağlıdır. Yazma öğretimi bu nedenle çok yönlü bir etkinliktir. Öğrencinin yazma becerisi, eğitim ve öğretimle geliştirile- bilen düşünme ve konuşma yetilerine bağlıdır.

"Söz uçar, yazı kalır" sözlerinden ne anlıyorsunuz? Açıklayınız.

Yazma öğretiminin amaçlarını şöyle sıralayabiliriz:

?

(6)

• Öğrencilere, düşündüklerini, duyduklarını, öğrendiklerini, bildiklerini açık, anlaşılır, doğru ve etkili biçimde yazılı olarak anlatma beceri ve alışkanlığı ka- zandırmak,

• Öğrencilere, düzgün, doğru, güzel, açık ve anlaşılır yazmanın özellik ve niteliklerini tanıtmak ve bunları kazandırmak,

• Yazı ve söze dönüştürülemeyen düşünce, bilgi ve birikimin, yararı olmaya- cağını öğretmek,

• Dilin iletimsel işlevinin yazı ya da sözle anlatmak ve aktarmak olduğunu öğ- retmek,

• Öğrencilerin, düşünce, duygu, bilgi ve birikimlerini belirli amaç ve kendi değer ölçüleriyle bağdaştırarak yazılı olarak anlatmalarını sağlamak,

• Öğrencilerin, ilgilerini çekecek konularda, yazmalarını isteyerek düşünce üretme ve yazma güçlerini geliştirmek,

• Öğrencilerin kendi yazılarını, kağıt düzeni, konu, içerik, düzenleme, dil, an- latım, yazım ve noktalama açılarından incelemelerini, gerekli düzeltmeleri yapmalarını isteyerek onlara hem özeleştiri yapma, hem de bir konuya değişik açılardan bakma alışkanlığını kazandırmaktır.

Sizce, doğru yazımın ve dilin doğru kullanılmasının önemi nedir?

6. Yazma Beceri ve Alışkanlığının Geliştirilmesi

Yazma beceri ve alışkanlığının geliştirilmesinde aşağıdaki noktaların gözönünde bulundurulması yararlı olur.

• Yazma beceri ve alışkanlığı ancak yazmakla öğrenilip gelişeceğinden öğren- cilere her fırsatta yazı yazdırmak,

• Öğrencilere önceden hazırlık yaptıkları ya da yapmadıkları bir konuya yöne- lik yazı yazdırmak,

• Yazı yazdırılacak konuları, genel, belirsiz, beylik konulardan değil, kişisel saptamalara, tartışma ve eleştirilere götürecek konulardan ya da ilgilerini çeke- cek güncel, sanatsal, kültürel konulardan seçmek,

• Yazılardaki yazım yanlışlarını düzeltmek, bunları düzeltmeyi sınıf içinde ko- nuşarak, anlatarak, doğrularını göstererek düzeltmek,

• Konu ve konu sınırlamasının ne olduğunu öğrencilere somut bir biçimde ör- neklerle anlatmak,

• Konuyu hangi açıdan ele alıp, hangi açıdan işleyeceğini öğrenciye buldur- mak, konuyla ilgili amacı ayırt etme yetisini kazandırmak,

• Konuyla ilgili söylenecekleri saptamak ve sıraya koymayı öğretmek,

• Sözcüğün, kavram birimi; cümlenin, yargı birimi; paragrafın da düşünce birimi olduğunu, paragrafla yazının bütünü arasında bir benzerlik bulunduğu- nu, örnekler üzerinden öğretmek.

Öğrencilerin yaratıcı yetilerini, hayal güçlerini geliştirmek için neler yapılabilir?

Düşününüz.

?

(7)

Düşünceyi geliştirici, somutlayıcı ve yoğunlaştırıcı öğe ve yollar vardır. Bunlar,

• Tanımlama,

• Örnekleme,

• Karşılaştırma,

• Tanık gösterme,

• Alıntı yapma olarak sıralanabilir.

Düşünceyi geliştirici bu öğeleri örnekler üzerinde sınıfça konuşarak ve tartışarak öğretmek; yazma beceri ve alışkanlığının geliştirilmesinde oldukça yararlı olur.

7. Anlatım Kuralları

Gerek konuşmada gerekse yazmada iyi bir anlatımın sağlanması için gereken Anla- tım Kuralları da bulunmaktadır. Bu kurallar şöyle sıralanabilir:

• Konuyu belirleme, anlama ve konu sınırlamasını yapabilmek.

• Konu ile başlık arasındaki bağlantıyı kurabilmek.

• Bu bağlantıyı kuran kavramlar arasındaki anlam ilişkisini anlayabilmek.

• Amacı belirleyebilmek.

• Dil-düşünce bağlantısını kurabilmek.

• Düşünceleri önem ve ilgisine göre ayırabilmek ve sıralayabilmek.

• Ana düşünceyi ve yardımcı düşünceleri saptayabilmek.

• Anlatımda düşünceyi geliştirici, somutlayıcı ve yoğunlaştırıcı öge ve yolları- nı (tanımlama, örnekleme, karşılaştırma,tanık gösterme, alıntı yapma) kullanabilmek.

• İşlenen konuyu sapmalardan koruyabilmek (Konu dışına çıkmamak).

• Açık ve anlaşılır dil kullanabilmek.

• Sözcük seçimine, cümle kuruluşuna, paragraf yapısına önem ve özen göster- mek.

• Yinelemelerden kaçınmak.

• Dil yanlışlıkları yapmamak.

• Yazım yanlışları yapmamak.

• Yalın, dinleyende, okuyanda ya da izleyende beğeni yaratıp ilgi uyandırma- sını ve konuya yönelmesini sağlamak.

• Sözvarlığını zenginleştirmek.

Öğrencilerinizin sözvarlıklarını zenginleştirebilmek için hangi çalışmaları ya- par, onlara neler önerirsiniz?

Anlatım sözlü yapılıyorsa;

• Sesi ayarlamak,

• Vurgu ve tonlamayı doğru yapmak,

• Sözcükleri doğru söylemek,

• El, yüz ve vücut hareketlerini abartmadan yerinde kullanmak.

İster yazılı, ister sözlü olsun iyi bir anlatım için okunanlardan yararlanmanın, bilgi- lerin, birikimlerin payı çok büyüktür. Bunlar, konuya değişik yönlerden bakabilme-

(8)

yi, konularla kendi yaşantıları ve değişik düşünceler arasında ilişki ve bağlantı ku- rabilmeyi sağlar. Bu nedenle öğrencilere yönlendirici sorular sorulmalı ya da veril- meli, inceleme, araştırma ve kaynak taraması yaptırılmalıdır.

"Anlatım yetersizliği" sözünden ne anlıyorsunuz ve anlatım yetersizliğini orta- dan kaldırmak için neler öneriyorsunuz?

"Konuşma ve yazma konularının öğrencileri kişisel saptama, tartışma ve eleştiri- lere götürecek ya da ilgilerini çekecek konulardan seçilmesi gerekir " yargısına katılıp katılmadığınızı nedenleri ile açıklayınız.

Özet

• Konuşma ve yazma bir iletişim etkinliğidir. Hem konuşma, hem yazma günlük yaşa- mın, iş, uğraş ve meslek yaşamının ayrılmaz bir parçası ve gereğidir.

• Konuşma ve yazma öğretiminde temel amaç, öğrencilere, düşündüklerini, duydukla- rını, gördüklerini, yaşadıklarını, öğrendiklerini, bildiklerini, açık anlaşılır, doğru ve et- kili bir biçimde sözlü ya da yazılı anlatma beceri ve alışkanlığını kazandırmaktır. Bu be- ceri ve alışkanlık değişik yöntemlerle kazandırılabilir.

• Sınıf içinde yapılan konuşmalar, tartışmalar, yazdırılan, yazılan ve yazılar üzerin- deki tartışma ve eleştiler bu beceri ve alışkanlığın geliştirilmesinde yararlı olur.

Değerlendirme Soruları

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından bulunuz.

1. Aşağıdakilerden hangisi, iyi bir konuşmanın ilkelerinden değildir?

A. Amaçlı konuşma B. Açık, anlaşılır konuşma C. Ses tonunu iyi kullanma D. Abartılı konuşma E. Doğal konuşma

2. Aşağıdakilerden hangisi konuşma öğretiminin amaçları arasında sayılmaz?

A. Konuya göre konuşma

B. Topluluk önünde konuşabilme C. İnandırıcı olabilme

D. Sözvarlığını iyi kullanabilme E. Ortamı düzenleme

?

(9)

3. Öğrencilerin yazma becerilerinin gelişmesi aşağıdakilerden hangisi ile ba- ğıntılıdır?

A. Yazı B. Konuşma

C. Dil, düşünme ve konuşma gelişimi D. Görme

E. Duyma

4. Aşağıdakilerden hangisi düşünceyi geliştirici öğe olamaz?

A. Örnekleme B. Tanık gösterme C. Ezberleme D. Karşılaştırma E. Tanımlama

Aşağıdaki cümlelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını belirleyiniz.

5. Konuşma alışkanlığı geliştirmede, öğrencileri sürekli durdurup düzelt- mek, dikkatli ve düzgün konuşmaları için uyarmak yararlı olur.

6. Yazılı anlatım güçlüklerini gidermede öğretmene görev düşmez.

7. Sınıfın akustik durumu konuşma ortamı ile ilgilidir.

8. İyi bir anlatımın sağlanması açık, anlaşılır ve amacı belli bir dil kullanı- mı gerektirir.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar

Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil. 1,2,3. Ankara: TDK Yayınları, 1977.

Aksan, Doğan. Türkçenin Gücü. Ankara: İş Bankası Yayınları, 1987.

Aksan, Doğan. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi, 1996.

Demirel, Özcan. Türkçe Programı ve Öğretimi. Ankara: Usem Yayınları- 12, 1995.

Göğüş, Beşir. Sözlü ve Yazılı Anlatım, Eskişehir: Anadolu Üniv. Açıköğretim Fak.Yay., 1991.

Göğüş, Beşir. Türkçe ve Yazın Eğitimi , Ankara: Gül Yayınevi, 1978.

Kantemir, Enise. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara: Engin Yayınevi, 1995.

(10)

Konrot, Ahmet. Sözel Dil ve Konuşma Sorunları. (Ed) S. Eripek. Özel Eğitim. Açı- köğretim Fakültesi, İlköğretim Öğretmenliği Lisans Tamamlama Programı, Yay. no: 561, Eskişehir: Anadolu Üniv. Yay., 1998.

Marshall, Julia. (çev. Cahit Külebi) Anadili ve Yazın Öğretimi, Çağdaş Yayınları, 3.

baskı. 1994.

Özdemir, Emin. Güzel ve Etkili Konuşma Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1986.

Özdemir, Emin. Türkçe Öğretim Kılavuzu, İstanbul: İnkılap Kitabevi ,1987.

Özdemir, Emin. Sözlü Yazılı Anlatım Sanatı-Kompozisyon. İstanbul: Remzi Kita- bevi, 1994.

Özdemir, Emin. Yazı ve Yazınsal Türler. İstanbul: 1981.

Özdemir, Emin ve Binyazar, Adnan. Yazmak Sanatı, İstanbul: 1969.

Özkırımlı, Atilla. Dil ve Anlatım, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1994.

Sarıtosun, Nadiye ve Arkadaşları. Bilim ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, İstanbul:

İTÜ, Dil ve İnkılap Tarihi Bölümü Türk Dili Çalışmaları, 1995.

Sayılı, Aydın. Bilim,Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Atatürk'ün Yüzüncü Doğum Yılı Yayınları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1978.

Şenbay, Nüzhet. Herkes İçin Diksiyon Sanatı, Ankara: 1989.

Taşer, Suat. Konuşma Eğitimi, Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1978.