d u rg u n lu k n ed e n iy le B atı A v ru p a ü lk e le rin in y a b a n c ı isçi talep ler,n ,n d u rm a s, n ed en iy le 1974 y .l.n d a y a v a şla n ,,? olan y a b a n « ü lk e
lere işçi g idişleri 1975 y ılında hem en ta m a m e n d u rm u ştu r. 1973 yılında y a b a n c ı ü lk e le re 135.820 işçi g ö n d erilm işti. Bu say ı 1974 yılında 20.211 e,
1975 y ılında ise 4.419 a inm iştir. III. PARA VE KREDİ
1 — M ERKEZ BANKASI A. Banknot Em isyonu
1974 y ılın d a % 29,7 olan M erk ez B an k ası b a n k n o t em isyonu artışı 1975 y ılında b ira z y a v a şla m ış ve 32.860 m ily o n lira d a n 40.938 m ilyon lira y a ç ık a ra k % 24,6 (8.078 m ilyon lira) o ra n ın d a a r tm ış tır (21 sayılı ce tv e l).
B an k n o t em isy o n u a rtışı, g eç en yıl o ld u ğ u gibi bu yıl da, tam am en M e rk e z B ankası k re d ile rin d e k i g elişm elerin s o n u c u d u r. D öviz rezervleri y in e em isy o n a z a ltıc ı e tk i yapm ış, m e v d u a tın a z a ltıc ı e tk isi artm ıştır. Di ğ e r h e sa p la rın em isy o n a rtırıc ı e tk isi ise 1975 y ılın d a önem li bir a rtm a g ö ste rm iştir. B unun nedeni, ilerid e ay rın tılı o la ra k b elirtilece ğ i gibi, bazı k a m u s e k tö rü k re d ile rin in k o n so lid e e d ilerek k re d ile r h esa b ın d a n “D iğer A k tif H e sa p la ra ” a k ta rılm ış o lm ası ve K am u İk tisa d î T eşe b b ü sle rin in fi n a n sm a n ı için m e v d u a t k a rş ılık la rın d a n v e rile n a v a n s la rın “ D iğer A ktif H e s a p la r” içinde g ö rü lm esid ir.
Y ılın ilk a ltı ay lık d ö n em in d e b a n k n o t em isy o n u b a z ı d alg ala n m a la r g ö ste rm e k le b irlik te , altı a y so n u n d a ö n em li b ir g elişm e k aydetm em iş, h a z ira n ayı so n u n d a 33.671 m ily o n lira y a ç ık a ra k , 1974 so n u n a g öre % 2,5 (811 m ilyon lira) a rtm ış tır. Y ılın ilk y a rıs ın d a k re d ile rd e k i a rtışla r, döviz re z e rv le rin d e k i s ü re k li a z a lm a v e k ısm en de M e rk e z B a n k a sı m e v d u a tın dak i a rtış la rla k a rşıla n m ıştır.
1975 y ılın ın ikinci y a rıs ın d a ise M erk ez B a n k a sı k re d ile ri h ızla a r ta r k e n döviz re z e rv le rin d e k i a z a lm a d u rm u ştu r. B öylece yılın ikinci y arısın d a k re d i a rtış la rın ın em isy o n a rtırıc ı e tk isi sa d e c e m e v d u a t a rtış ı ile fre n len eb ilm iş v e b a n k n o t em isy o n u bu d ö n em d e 7.267 m ilyon lira artm ıştır. Y ılın ik in ci y a rısın d a k i em isy o n a rtış la rı tem m u z, eylül v e ekim ay ların d a olm uş; em isy o n a ğ u s to s v e a ra lık a y la rın d a k a y d a d e ğ e r b ir g elişm e g ö s term e m iş, k asım a y ın d a ise b ir m ik ta r a z a lm ıştır. B an k n o t em isy o n u tem m u z a y ın d a b ü y ü k b ir sıç ra m a g ö s te re re k b ir a y d a 5.006 m ilyon lira
(% 14,9) a rtm ıştır. T em m u z ayı em isy o n a r tış ı b ü y ü k ö lç ü d e k red i a r tış
la rı ile ilgilidir; d öviz re z e rv le rin d e y a z a y la rın d a g ö rü le n a rtış da bunu d e ste k le m iştir. M e v d u a t k a rş ılık la rı a r tış ı k re d ile rd e n v e d öviz re z e rv le rin d e n ileri g elen em isy o n a rtırıc ı etk iy i k ısm en k a rşıla y a b ilm iştir. T em m u z a y ın d a T o p ra k M ah su lleri O fisi k re d ile ri yıl için d ek i en y ü k se k aylık a r tış ı g ö ste rm iş, 1868 sa y ılı 1975 M ali Yılı B ü tçe K a n u n u n u n 78 inci m a d d esi g e re ğ in c e K a m u İk tisa d i T eşe b b ü sle rin in D e v le t Y a tırım B ankası
aracılığı ile fin an sm an ın a yine tem m u z ay ın d a b a şla n m ıştır. Eylül ay ın d a altın ve döviz re zerv le ri b ir m ik ta r az alırk en m e v d u a t a r tış ı h ızlan m ıştır. A ncak b a n k n o t em isyonu, k am u kesim i k re d ile rin d e k i a rtışa , ta rım ve ih rac at k re d ile rin d ek i a rtışın da eklen m esiy le y ü k se lm iştir. E kim ayın d a b an k n o t em isy o n u n d a önem li bir a rtm a olm uş, a n c a k 1902 say ılı K anun g ereğ in ce bazı K am u ik tisa d i T eşe b b ü sle ri ile T ekel G enel M ü d ü rlü ğ ü ’n ü n M erkez B ankasına olan b o rç la rın ın 14.315 m ilyon liralık kısm ı tah k im e tabi tu tu la ra k “ D iğer A k tif H e sa p la r” a nakled ild iğ i için em isy o n a rtırıc ı etki k re d ile r h esa b ın d a n değil “ D iğer A k tif H e sa p la r” d a n g elm iştir. K asım a y ın d a em isyon, döviz re z e rv le rin d e k i g erile m e v e m e v d u a tta k i a rtış n ed en iy le az alm ıştır. A ralık ay ın d a ise M erk ez B an k ası k re d ile rin in a rtm a sın a k arşılık döviz re z e rv le ri a z alm ay a d ev a m e ttiğ i v e m e v d u a t yükseldiği için b a n k n o t em isyonu belirli bir h a r e k e t g ö ste rm e m iştir.
B anknot em isy o n u n a etk ileri aç ısın d a n M erk ez B an k asın ın b aşlıca işlem lerinde 1975 yılında m e y d a n a gelen d eğ işik lik le r şö y le ö z e tle n e b ilir: M erkez B ankası k red ileri, b a n k a la r aracılığı ile a ç ıla n k re d ile rd e k i 952 m ilyon liralık a z a lm a y a k arşılık k am u s e k tö rü n e aç ıla n d o la y sız k re d i lerdeki hızlı g elişm e ned en iy le 8.940 m ilyon lira a rtm ış tır . A n cak , 1902 sayılı K anun g ereğ in ce yap ılan k o n so lid asy o n se b e b iy le M e rk e z B an k ası k red ilerin in b ir bölüm ü eylül a y ın d a “İtfa y a T ab i M a tlu b a t” h e sa b ın a a k tarıldığı için bu h e sa p ta 1975 y ılında 14.265 m ily o n lira a r tış o lm u ştu r. A yrıca tarım se k tö rü n ü n ve K am u İk tisa d i T e şe b b ü sle rin in fin an sm an ı için m ev d u at k a rşılık la rın d a n v erile n a v a n s la r da 4.485 m ily o n lira a r t m ıştır. Bu üç işlem toplam o la ra k 27.690 m ilyon lira lık em isy o n a rtırıc ı etk id e b u lu n m u ştu r.
Buna k arşılık döviz re z e rv le ri 7.342 m ilyon lira a z a lm ıştır. M erkez B ankası n ezd in d ek i m ev d u at 10.807 m ilyon lira a rtm ış tır. D iğ er işlem lerin em isyon az altıc ı etk isi ise 1.463 m ilyon liradır. B öylece d öviz re zerv le ri, m ev d u at ve d iğ er k a le m le r to p lam o la ra k 19.612 m ily o n lira lık em isy o n azaltıc ı etki y ap m ışlard ır.
B elirtilen bu a rtırıc ı v e ek siltici e tk ile r s o n u c u n d a b a n k n o t em isy o n u 1975 yılında 8.078 m ilyon lira a rtm ıştır. S onuç o la ra k , 1975 y ılın d a b a n k n o t em isyonunun y aln ız k am u kesim i k re d ile rin d ek i g e lişm e le rin e tk isi ile yükseldiği g ö rü lm ek ted ir. D öviz re zerv le ri, m e v d u a t k a r ş ılık la rı v e M er kez B ankası n ezdindeki d iğ er m e v d u a t ile b u n la r d ışın d a k a la n d iğ er M er kez B ankası işlem leri kam u k re d ile rin in em isyon a rtırıc ı etk isin i fren lem iş- lerdir.
B. M erkez B ankası K redileri
M erkez B ankası k redileri, 1975 y ılın d a 45.816 m ily o n lira d a n 54.756 m ilyon liraya y ü k se le re k % 19,5 o ra n ın d a (8.940 m ily o n lira) a rtm ış tır. Bu a rtış o ran ı son y ılların en d ü şü k o ra n ıd ır. M erk ez B an k ası k re d ile ri 1972 yılında % 20, 1973 y ılında % 42,8 ve 1974 y ılın d a % 64,3 o ra n la rın d a
a r tm ış tı. A n c ak 8.940 m ilyon liralık a r tış M erkez B ankası kred ilerin d e 1975 y ılın d a m ey d an a gelen g e rç e k a rtış değildir. 31.5.1975 ta rih ve 15251 sa y ılı R esm i G a z e te d e y a y ın la n a n 1902 say ılı K a n u n a g ö re b az ı K am u İk tis a d î T e şe b b ü sle rin in ve T ekel G enel M ü d ü rlü ğ ü ’n ü n M erkez B ankasına o la n 14.315 m ilyon liralık borcu 1975 yılı eylül ay ın d a ta h k im e tab i tu tu l m u ş tu r. T ah k im e tab i tu tu la n bu b o rç la r k re d ile r h e sa b ın d a n çık arıla rak “ İtfa y a T abi H e sa p la r” a n ak led ilm iştir. T ah k im edilen b u k re d ile r de n a z a r a a lın ırsa M erk ez B ankası k re d ile rin in 1975 yılı a rtış ı 23.255 m ilyon lira (% 50,8) o lm ak tad ır.
M erk ez B an k ası k re d ile rin e B an k am ızd a b irik en m e v d u a t k arşılık la rın d a n 1211 sayılı K an u n u n 40 ncı m ad d esi g e re ğ in c e T. C. Z ira a t B anka s ın a v e rile n “Z irai F in a n sm a n ” ile 1789 sa y ılı K a n u n u n 11 inci ve 1823 sa y ılı K a n u n u n 70 inci m ad d esi g e re ğ in c e v e rile n “Ö zel F in a n sm an ” a v a n s la rı dahil değildir. Bu iki av a n s ö z e llik le ri n ed e n iy le “ d iğ er işlem ler” b ö lü m ü n d e in celen m iştir.
1975 y ılında M erk ez B an k ası k re d ile rin d e m e y d a n a gelm iş olan artış, b a ş lıc a H a zin e k ıs a v ad e li av an sı, sa n a y i ve ih ra c a t k re d ile r, T. Ş eker F a b rik a la rı, T arım S atış K o o p e ratifleri B irlikleri v e özellik le D e v let Y a tı rım B a n k a sı aracılığ ı ile g e rç e k le ştirile n K am u İk tisa d i T eşebbüslerinin fin a n s m a n ın d a n k a y n a k la n m ıştır. T o p ra k M ah su lleri Ofisi, S ü m erbank P a m u k alım ları v e ta rım k re d ile ri yıl içinde y a p ıla n k o n so lid asy o n n ed e n iy le a r tış g ö ste rm e m işle r; o rta v adeli k re d ile r ise b a n k a la rın , d iğer k a y n a k la r ın d a k i g elişm eler n ed en iy le M erkez B a n k a sın d a m e v c u t im kanlarını k u lla n m a d ık la rı için önem li sa y ılab ilece k bir a z a lm a k a y d e tm iştir. A şa ğ ıd a a y rın tıla rıy la aç ık la n d ığ ı ü z e re M erk ez B an k asın ın o r ta v adeli k re d ile rin d e k i g erile m e b a n k a la rın o rta v ad eli k re d ile rin in az alm asın ın bir s o n u c u değildir. B a n k a la r 1975 yılında da o rta v ad e li k re d ile rin i a rtırm a y a d e v a m etm işle r, a n c a k bu k re d ile ri M erk ez B an k ası k a y n a ğ ın d a n değil d iğ e r k a y n a k la rın d a n fin a n se etm işle rd ir.
M e rk e z B an k ası k re d ile rin in 1975 yılı içersin d e g ö ste rd iğ i gelişm e, h e r yıl o ld u ğ u gibi, yılın ilk ay ların d a, b ir ö n cek i yıl d ü ze y in e y ak ın sey r e tm e v e h a z ira n a y ın d a n itib a re n bu d ü zey i a şm ay a y ö n elm e şeklinde ta n ım la y a b ile c e ğ im iz m evsim lik h a re k e te u y g u n lu k g ö ste rm iştir. 1975 yı lın ın ilk y arısın d a, 1974 so n u n a g ö re önem li say ılab ilece k b ir g elişm e g ö s te rm e y e n M erk ez B an k ası k re d ile ri tem m u z a y ın d a n itib a re n a rtm a y a b a ş la m ış tır. İlk altı ay lık d ö n em d e g ö rü len a rtışın tam am ı k am u se k tö rü k re d ile rin e a ittir. Bu d ö n em d e H azine k ısa v ad eli a v a n sı 1,5 m ilyar lira T o p ra k M ah su lleri O fisi k re d isi 0,3 m ily a r lira, T ek el İd a resi kred isi 1,2 m ily a r lira v e T. Ş e k e r F a b rik a la rı k re d isi 1,4 m ily a r lira a rtm ış, b a n k a la r a ra c ılığ ı ile açılan k re d ile r ise 2,1 m ily a r lira azalm ış v e bu g elişm eler s o n u n d a to p la m M erk ez B ankası k re d ile ri ilk a ltı ay d a 2,3 m ily ar lira a r tm ış tır . T em m u z a y ın d a n itib a re n M erk ez B ankası k re d ile ri a rtışı h ız
lanm ıştır. ö z e llik le tem m u z, ey lü l, ekim v e a r a lık a y la r ın d a y ü k s e k a r tışla r g e rç e k le şm iştir. İkinci a ltı ay lık d ö n e m d e g ö rü le n a r tış la r ın en önem li k ay n a ğ ı T o p ra k M ah su lleri O fisin e a ç ıla n k re d ile r, K am u ik tis a d ı T eşe b b ü sle ri fin an sm an ı, H a z in e k ısa v ad e li a v a n s ıd ır. M e rk e z B an k ası kred ileri te m m u z a y ın d a 6,8 , ey lü l a y ın d a 3,9, ek im a y ın d a 5,5 ve a ra lık ay ın d a 4,5 m ily a r lira a rtm ış tır. A n c a k ekim a y ın d a k o n s o lid a s y o n n e d e niyle a rtış değil 8,8 m ily a r lira a z a lm a g ö rü lm e k te d ir. A ra lık ay ın d a k i 4,5 m ilyar liralık a rtış ın tam am ı b a n k a la r a ra c ılığ ı ile a ç ıla n k re d ile rd e o l m uş k am u k e sim in e aç ıla n d o la y sız k re d ile r a ra lık a y ın d a h e m e n h em en hiç bir gelişm e g ö ste rm e m iştir.
Ekim a y ın d a M erk ez B an k ası k re d ile rin in k a y d e ttiğ i g erile m e , K am u ik tisa d i T e şe b b ü sle ri ve T ek el G enel M ü d ü rlü ğ ü n ü n 31.12.1974 ta rih i iti b ariy le olan b o rç la rın d a n se y y a liy e tin i y itirm iş o la n la rın ta h k im a tıy la il gilidir. 22.5.1975 ta rih ve 1902 sa y ılı K a n u n g e re ğ in c e T o p ra k M ah su lleri Ofisi, S iim erb an k , T ekel G enel M ü d ü rlü ğ ü , Ş e k e r Ş irk e ti, T a rım S a tış K o o p eratifleri B irlikleri ve T arım K redi K o o p e ra tifle rin in M e rk e z B a n k a sın a olan b o rç la rın d a n 14.315 m ilyon lira tu ta rın d a k i k ısm ı H a z in e ta ra fın d a n , M erkez B an k asın a v e rile n 100 yıl v a d e li fa iz siz H a z in e ta h v ille ri k a r ş ı lığında d e v ra lın m ıştır. T o p ra k M ah su lleri O fisi’nin 6.000 m ily o n , S ü m er- b a n k ’ın 1.124 m ilyon, T e k e l’in 2.270 m ilyon, Ş e k e r Ş ir k e ti’nin 976 m ilyon, T arım S atış K o o p e ra tifle ri B irlik leri’nin 1.762 m ily o n v e T a rım k re d i k o ope- ra tifle ri’nin 2.183 m ilyon liralık M erk ez B an k ası b o rç la rı b u y o lla ta h k im edilm iştir. T a h k im a tın g e rç e k le ştirilm e si için K a n u n u n y ü rü r lü ğ e g ird iğ i m ayıs ay ın d an , ey lü l ayı so n u n a k a d a r d ö rt ay lık b ir s ü re ta n ın m ış v e ta h k im a t eylül ayı so n u n d a g e rç e k le ştirilm iştir.
M erkez B an k ası k re d ile rin d e 1975 y ılın d a m e y d a n a g e le n 23,3 m ily a r liralık a rtışın 11,6 m ily a r lirası (% 5 0 ,1 ) çe şitli ta rım ü rü n le rin in d e s te k lem e alım ların ın fin a n sm a n ın d a k u llan ılm ış, 4,3 m ily a r lira s ı (% 18,4) H â zineye B ankam ız K a n u n u n u n 50 inci m ad d esi h ü k m ü g e re ğ in c e k ıs a v a deli av a n s o la ra k verilm iş, 6,1 m ily a r lirası (% 26) 1868 sa y ılı K a n u n u n 78 inci m addesi g ereğ in ce K am u İk tisa d i T e şe b b ü sle rin in fin a n sm a n ı için D evlet Y atırım B an k ası aracılığ ı ile ve g eri k a la n 1,3 m ily a r lira sı (% 5,5) ise çeşitli fa a liy e t a la n la rın a b a n k a la r aracılığ ı ile k u lla n d ırılm ıştır. Yıl içinde yapılan k o n so lid asy o n n ed e n iy le yıl so n u itib a riy le b u fin a n s m a n la r fark lı şek ild e g ö rü lm e k te d ir.
M erkez B ankası k red ileri için d e önem li bir y e r tu ta n H a zin e k ısa v a deli avansı 1975 yılı içinde 4.277 m ilyon lira (% 34,3) a r ta r a k 16.761 m il yon liraya çık m ıştır. H azin e k ısa v adeli av a n sın d a k i a r tış b ü y ü k ö lçü d e
1!>75 Mali Yılı b ü tç e ö d en e k le rin in % 50,4 o ra n ın d a a rtm ış o lm ası ile ilgi lidir. Bu av a n sın lim iti 1211 sayılı B ankam ız K a n u n u n u n 50 inci m ad d esi hükm ü g ereğ in ce c a ri yıl G enel B ü tçe ö d en e k le ri to p la m ın ın % 15’i ile sınırlıdır.
M erkez B an k ası T ekel Id a re si’ne. tü tü n k am p an y a ların ın d esteklen m esinde k u lla n ılm a k ü z e re H azin e k efaletin i h aiz b onolarının iskontosu y oluyla k red i ta h sis e tm e k te d ir. Bu kredi dah ilin d e k u llanılm ış olan m ik tar 1974 so n u n d a 2 .2 /0 m ilyon lira iken, 1975 yılı içinde 90 m ilyon lira a z a la ra k 2.180 m ily o n lira o lm u ştu r, le k e l k re d ile rin d e g ö rü len düşm e yıl içinde y ap ılan k o n so lid a sy o n ile ilgilidir.
1975 yılı içinde, lo p r a k M ahsulleri O fisine h u b u b a t alım ı için açılan k re d ile r de ta h k im a t n edeni ile d ü şm e g ö ste rm iştir. 1974 yılı sonunda 6.700 m ilyon lira o lan T o p ra k M ahsulleri O fisi k red ileri h a z ira n ve eylül a y la rı a ra sın d a b ü y ü k b ir g elişm e g ö sterm iş, a n c a k eylül so n u n d a yapılan ta h k im a t n ed e n iy le , T o p ra k M ahsulleri O fisi’nin b o rç b akiyesi 6 m ilyar lira azald ığ ı için b u k re d ile rin 1975 yılı sonu b ak iy esi 6 m ily a r lira olm uştur. Bu du ru m d a, ta h k im a t d a n a z a ra alındığı ta k d ird e T o p ra k M ahsulleri Ofisi k re d ile ri 1975 yılı içinde 5.300 m ilyon lira a rtm ış o lm ak tad ır. A rtışın n e deni, 1975 y ılın d a h u b u b a t ü retim i (1974’te 17 m ilyon ton, 1975 ’te 22 m il y o n ton) ve b u n a bağlı o la ra k T o p ra k M ah su lleri O fisi’nin alım larında g ö rü len a rtıştır. T o p ra k M ahsulleri O fis’i 1974 k a m p a n y a sın d a aralık ayı s o n u n a k a d a r y u r t için d e 815.686 to n alım d a b u lu n m u ş ve 14.960 ton p irin ç ile 622.536 to n b u ğ d ay ithal etm işti. 1975 k a m p a n y a sın d a ise yine a ra lık ayı so n u n a k a d a r, y u r t içinde 3.193.715 to n alım da b u lu n m u ş ayrıca 9.309 to n b u ğ d a y ith a l etm iştir.
1974 yılı s o n u n d a to p lam S ek er Ş irk e ti k re d ile ri, 942 m ilyon lirası sın a i v e 34 m ily o n lira sı ta rım sa l olm ak ü z e re 976 m ilyon lira idi. Eylül a y ın d a Ş ek er Ş ir k e ti’nin 976 m ilyon liralık k re d isi ta h k im edilm iştir. T ah k im a t n ed en iy le ta rım s a l k re d ile rin b o rç b ak iy esi 1975 yılı so n u n d a sıfıra d ü şm ü ş, sınai k re d ile rin b ak iy esi ise y en id en 1.371 m ilyon liray a u laşm ış tır. B una g ö re to p la m Ş e k e r Ş irk eti k re d ile rin d e 1975 yılı sonu itibariyle 1974 so n u n a g ö re 395 m ilyon lira (% 40,5) a rtış g ö rü n m e k te d ir.
S ü m e rb a n k ’a p a m u k alım la rın d a k u lla n ılm a k ü z e re aç ılan k re d ile rd e 1975 yılı içinde b ü y ü k b ir d ü şm e izlen m ek ted ir. 1974 yılı so n u n d a 1.094 m ily o n lira o lan S ü m e rb a n k p am u k alım k re d ile ri, 1975 yılı eylül ay ın a k a d a r bu d ü ze y in i k o ru d u ğ u h ald e bu a y d a n so n ra ta h k im a ta bağlı o lara k d ü şm e g ö ste rm iş v e 1975 yılı so n u n d a 1.030 m ilyon lira a z a la ra k , 64 m il y o n lira y a d ü şm ü ştü r.
M erk ez B a n k a sın ın T arım S atış K o o p e ra tifle rin e aç tığ ı k redilerde, 1972 ile 1974 y ılla rı a ra s ın d a g ö rü len b ü y ü k a rtış hızının 1975 yılında d ü ştü ğ ü iz le n m e k te d ir. Ç eşitli ih raç ü rü n le rim iz in d e ste k le m e alım ları ve ih ra c a tı ile ilgili o la ra k a ç ıla n bu k re d ile r 1974 yılı so n u n d a 11.155 m ilyon lira iken, 816 m ily o n lira (% 7,3) a r ta ra k 1975 yılı so n u n d a 11.971 m ilyon lira y a u la şm ıştır. T a rım S atış K o o p e ratifleri k re d ile rin in 1.762 m ilyon li ra s ı d a 1975 y ılın d a k o n so lid e edilm iştir.
M erkez B an k asın ın tarım k re d ile ri, Z ira a t B a n k a sı ara c ılığ ı ile T arım Kredi K o o p e ratiflerin in k u lla n d ığ ı k re d ile r ile b ö lg e se l b a n k a la rc a ta rım ü re tic ilerin in re e s k o n ta g e tirile n se n e tle rin i ve ü re tic iy i g ü ç le n d irm e k r e dilerini k a p sa m a k ta d ır. 1975 yılı so n u n d a ta rım k re d ile rin d e b ir g erile m e g öze ç a rp m a k ta d ır. 1975 yılı so n u n d a ta rım k re d ile ri, 1974 yılı so n u n a g ö re 2.159 m ilyon lira (% 73,2) a z a la ra k 2.949 m ily o n lira d a n 790 m ilyon liray a d ü şm ü ştü r. T arım k re d ile rin d e k i d ü şü ş, T a rım k re d i k o o p e ra tifle ri k red ilerin in 2.183 m ilyon lira sın ın yıl içinde ta h k im ed ilm e sin d e n ileri g e l m ektedir. Bölge b a n k a la rı v e çiftç iy i g ü ç le n d irm e k re d ile ri m ay ıs - a ğ u s to s ay ları a ra sın d a sü re k li bir a r tış g ö ste rm işle r, a ğ u s to s ay ı için d e en y ü k sek sev iy ele rin e u la ş tık ta n so n ra , önem li ö lç ü d e a z a lm ış la rd ır. Bu k r e d i lerden bölge b a n k a la rı k re d ile ri so n u ç o la ra k 1974 so n u d ü z e y in d e k alm ış, çiftçiyi g ü ç le n d irm e k re d ile rin d e ise 2 m ilyon lira lık b ir a r tış o lm u ştu r.
M erkez B an k asın ın y u k a rıd a incelen en ta rım k re d ile ri, ç e şitli ta rım ü rü n lerin in d e ste k le n m e si, s a tın alın m ası, işle n m e si v e ih ra c ı ile ilgili d iğer k re d ile rle b ir a ra d a d ü şü n ü lü rse , ta rım s e k tö rü n ü n y a ra rla n d ığ ı to p lam M erkez B an k ası k re d ile rin e ulaşılab ilir. 1975 yılı s o n u n d a b u n ite lik teki k re d ile r to p lam ı 23.371 m ily o n lira o lm u ştu r. B u tu ta r , 1975 yılı s o nundaki M erk ez B an k ası k re d ile ri to p lam ın ın % 42,7 sin i o lu ş tu rm a k ta dır. A ncak tarım se k tö rü n ü n y a ra rla n d ığ ı M e rk e z B a n k a sı k re d ile ri to p lam ında 1975 yıl so n u itib a riy le, 1974 y ılm a o ra n la 2.673 lira (% 10,3) t u ta rın d a bir d ü şm e g ö rü lm e k te d ir. S öz k o n u su a z alış, b ü y ü k ö lçü d e y u k arıd a aç ık la n m ış olan ta h k im a t işlem i so n u c u n d a o r ta y a çık m ıştır. T a h kim o lu n an 14.315 m ilyon lira lık b o rç tu ta rın ın ta m a m ı ta rım s e k tö rü n ü n y ararlan d ığ ı k re d ile rle ilgili b u lu n m a k ta d ır.
M erkez B an k asın ın o rta v ad eli san a y i k re d ile ri d ışın d a k a la n çe şitli san ay i kred ileri 1975 y ılında 1.534 m ilyon lira d a n 3.094 m ily o n lira y a y ü k selerek 1.560 m ilyon lira (% 101,7) a rtm ıştır. Bu tü r k re d ile rd e k i a rtış ın 277 m ilyon lirası n orm al sa n a y i se n e tle rin d e , 201 m ily o n lira sı s a n a y ic i lerin belgeli ih ra c a t k re d ile rin d e ve 1.082 m ilyon lira sı d iğ er s a n a y i k re d i lerinde o lm u ştu r. D iğer san a y i k re d ile ri, sa n a y i s e k tö rü n d e işle tm e k re d isi ihtiyacım k a rşıla m a k ve k a p a s ite a rtış ı sa ğ la m a k v e b u s u re tle sa n a y i m am ullerinin ü retim in i ve ih racın ı a rtırm a k a m ac ı ile yıl o rta la rın d a m ev cu tlara ilave o la ra k verilm iş olan k re d ile rd e n k u lla n ılm ış b u lu n a n 1.082 m ilyon liralık kısm ı k a p sa m a k ta d ır.
M erkez B ank asın ın ih ra c a t alan ı ile ilgili k re d ile ri 1975 y ılın d a b ü yük bir a rtış k a y d e d e re k 1.119 m ilyon liradan, 2.162 m ilyon lira y a ç ık m ış tır. Bu tü r k re d ile rd ek i a rtış 1.043 m ilyon lira d ır (% 93,2). i h r a c a t k re d i lerinin en b ü y ü k b ö lüm ünü o lu ş tu ra n ih ra c a t sa tış fin a n sm a n ı k re d ile ri 347 m ilyon lirad an 1.240 m ilyon liray a ç ık a ra k 893 m ilyon lira (% 257,3) a rtm ıştır. D iğer ih ra c a t k red ileri ise 1974 so n u n d a k i 772 m ily o n liralık düzeyinden, 1975 so n u n d a 922 m ilyon lira y a y ü k se le re k 150 m ily o n lira
(% 19,4) a r tış k a y d e tm iştir. D iğer ih ra c a t k red ileri başlığı altında, ihracat
h a z ırlık fin an sm an ı, vesikalı tem in at ve iştira sen e tle ri ve tü tü n fin an s m a n ı k re d ile ri y e r alm ak tad ır.
K ü ç ü k s a n a tk a r ve esn afın kredi ih tiy acın ın k arşıla n m a sın d a k u lla n ılm a k ü z e re T ü rk iy e H alk B ankasına, M erkez B ankası ta ra fın d a n re e s k o n t k re d isi ta h sis ed ilm ek ted ir. T. H alk B ankası re e sk o n t kredisinin borç b a k iy e si 1974 so n u n d a 341 m ilyon lira iken, 100 m ilyon lira (% 29,3) a r t m ış v e 1975 yılı so n u n d a 441 m ilyon liray a u laşm ıştır. T. H alk bankası a ra cılığ ı ile k u lla n ıla n k ü ç ü k s a n a t k re d ile ri yılın ilk y arısın d a büyük artış g ö s te rm iş , m ayıs ve h a z ira n a y la rın d a en y ü k se k d ü zey in e u la ştık ta n s o n r a ise belirli b ir d ü şm e k ay d e tm iştir.
1975 y ılın d a M erkez B ankası k re d ile rin e yeni bir k alem o lara k ekle n e n K am u İk tisad i T eşeb b ü sleri fin an sm an ı ile ilgili k re d ile r M erkez B an k a s ı k re d ile rin d e k i a r tış ta b ü y ü k bir ağ ırlığ a sa h ip o lm u ştu r. 1975 B ütçe K a n u n u n u n 78 inci m addesi ile g etirilen bir te d b ire g ö re M aliye B akanı, K a m u İk tisa d i T eşe b b ü sle rin in 1975 yılı fin an sm an ihtiyacını karşılam ak ü z e re ;
a) M aliy e B ak an lığ ın ca sa p ta n a c a k k o şu lla rla özel ek iç istik ra z ta h v ille ri ç ık a rm a y a v e D evlet Y atırım B an k ası aracılığ ı ile 1211 Sayılı K a n u n u n 48 inci m ad d esi g ereğ in ce sö zü g e ç e n k u ru lu ş la ra o lan ak sağlam aya; b) A y n ı a m a ç la K am u İk tisa d i T e şe b b ü sle ri ta ra fın d a n çık arılacak b o n o la ra “ H a zin e k e fa le ti” v erm e y e v e 1211 say ılı K a n u n u n 51 inci m ad d e s i u y a rın c a a v a n s a ç tırm a y a yetkili k ılın m ıştır.
K a m u İk tisa d i T eşeb b ü sleri, 1975 y ılın d a sö zü g eçen k a y n a k ta n D ev l e t Y a tırım B an k ası aracılığ ı ile 6.050 m ilyon lira k u llan m ışla rd ır. K am u İ k tis a d i T e şe b b ü sle rin in fin an sm an ın d a k u llan ıla n M erkez B ankası k re d ile rin in 4.158 m ilyon liralık bölüm ü H a z in e k efaletin i h aiz bonoların r e e s k o n tu , 1.892 m ily o n liralık bölüm ü ise tah v il ü z e rin e av a n s niteliğin d e d ir.
1971 y ılın d a u y g u la m a sın a b a şla n ıla n ve ta k ip eden iki yıl içinde çok h ız lı b ir a r tış g ö s te re re k 1974 yılında B an k am ız K a n u n u ile ta y in edilen lim ite y a k la ş a ra k a r tış hızı y a v a şla y a n o rta v ad eli k re d ile r 1975 yılında ö n e m li s a y ıla c a k b ir az alm a g ö ste rm iştir. 1974 yılı so n u n d a 3.556 m ilyon lir a y a u la ş a n M e rk e z B an k ası o rta v ad eli k re d ile ri 1975 y ılı içinde 1.141 m ily o n lira (% 3 2 ,1 ,) a z a la ra k yıl so n u n d a 2.415 m ilyon lira y a inm iştir. M e rk e z B an k a sın ın o rta v ad e li k re d ile rin d e k i g erile m e n in nedeni, b a n k a la rın d iğ e r k a y n a k la rın d a ve ö zellikle D övize Ç ev rileb ilir M evduat y o lu y la sa ğ la d ık la rı k a y n a k la rd a k i a rtış n ed e n iy le M erkez B an k ası k a y n a