SERMAYE PİYASASI

Serm aye piyasası 1974 yılındaki canlılığını 1975 yılında da sürdürm üş­ tü r. Özel kesim in hisse senedi ve tahvil ihracı birlikte ele alındığında önem li b ir gelişm e olm am ıştır. Özel kesim in serm aye piyasası faaliyetinde 1975 yılının özelliği, tahvil ihracı hızlı bir a rtış g ö sterirken hisse senedi ihracının gerilem iş olm asıdır. Bu son gelişm e sonucunda ise piyasaya su ­ n u la n m enkul kıym etlerin tah v il/h isse senedi dengesi hisse senetleri aley­ hine bozulm uştur. 1975 yılında kam u kesim i tahvil ihracı da önemli bir gelişm e gösterm iştir.

ö z e l kesim tahvil ihracı 1975 yılı içinde, önceki yıllara göre, büyük b ir a rtış kaydetm iştir. 1.419,3 m ilyon liraya ulaşan ihraç olunan tahviller toplam ı, geçen yıla göre 801,6 m ilyon liralık (% 130) bir a rtış gösterm iştir.

1975 yılı içinde gerçekleştirilen tahvil ihraçlarının büyük b ir kısmının yılın ilk yarısında y er aldığı görülm ektedir. H aziran sonu itibariyle gerçek­ leştirilen tahvil ihraçları, bütün yıl ihracatının % 74 ünü oluşturm aktadır. T ahvil ihraçlarındaki büyük a rtış ve bu a rtışla rın yılın ilk yarısında yoğun­ laşm ış olm ası aynı nedenlere bağlanabilir.

Bu nedenlerden ilki ve en önemlisi 1974 yılı sonundaki m evzuat de­ ğişikliği sonucu özel kesim tahvillerinin çekiciliğinin ve dolayısı ile özel k esim tahvilleri yolu ile fon sağlayabilm e olanağının artm ış olmasıdır. 7.12.1974 tarihli Resmi G azete’de y ayınlanarak yürürlüğe giren ve 3 h a­ z ira n 1970 tarih in d e yayınlanm ış bulunan Tebliği y ü rü rlü k ten kaldıran B ankam ız Tebliği ile özel kesim tahvil ihracı başlıca aşağıdaki esaslara b a ğ la n m ıştır :

a) Yıllık faiz oranı % 15’den, % 18’e yükseltilm iştir.

b) T ahvillerin itfa tarihlerinden evvel a n ap ara ve faiz ödemelerinin yapılabileceği belirtilm iştir.

c) T ahvillerin satış süresi üç aydan dö rt aya çıkarılm ıştır.

Söz konusu m evzuat değişikliği ve bunun tahvillerin çekiciliğini a r­ tırm a yönündeki etkisi, bir çok firm ayı serm aye piyasasından fon sağ­ lam ada tahvil ihracına yöneltm iştir. M evzuat değişikliğinin tahvil ihracını teşv ik i yanında, getirilen yeniliklerden bir an önce yararlanm ak isteyen k u ru lu şların belirli tarih ler için planlanm ış tahvil ihraçlarını da öne al­ m aları ih raçların yılm ilk yarısında yoğunlaşm asına neden olm uştur.

H isse senedi yerine tahvil ihraçlarına ağırlık verilm esinin diğer nede­ ni ise, D evlet tahvillerinin ihraç şartların d a yapılan değişikliktir. 9.9.1974

tarihinden başlayarak ihraç edilen Kıbrıs Barış H a re k âtı Tahvilleri % 11

net (vergisiz) gelir sağlam a, ağ u sto s 1975 tarihinden itib aren paraya çev­ rilebilirle ve kadem eli olarak bir süre nom inal değerin altın d a satılm a ş a rt­ larını taşım aktaydı. G eniş bir reklâm kam panyası ile desteklenen bu tü r tahvillere karşı, ileride değineceğim iz gibi, özel kesim hisse senetlerinin rekabet olanağının zayıflam ası firm aları tahvil ih racın a yönelten bir di­ ğer neden olarak görülebilir.

Firm aların, serm aye piyasasından fon sağlam a aracı o larak tahvillere ağırlık verm esi nedenlerinin sonuncusu da tahvil ihracı m aliyetlerinin görünürden düşük olm asıdır. Tahvil giderlerinin m asra f kabul edilerek ver­ giden düşülm esi ve yatırım indirim i uygulam asında tah v il borçlarının öz serm aye kalem leri arasında m ütalaa edilmesi tahvil ihracının gerçek m a­ liyetini düşüren unsurlardır.

Serm aye piyayası fonlarının sınırlı olm ası nedeniyle sözü geçen m ev­ zuat değişikliğinden yararlanm a yolunda rekabetin a rtm ası firm aları ta h ­ villerin çekiciliğini artırıcı im kânları sonuna kad ar kullanm ağa yöneltm iş­ tir. Bu cüm leden olm ak üzere 1975 tahvil piyasasında alıcıya başka im­ kanlar da sağlayan tahviller görünm eye başlam ıştır. Ö rneğin, ibrazında işlemiş faizleri ile birlikte paraya çevrilebilen özel kesim tahvilleri ihraç edilmiştir. Bazı firm alar tahvillerine çekicilik kazandırıcı b ir un su r olarak faiz ödem elerinin 6 ayda bir yapılm ası esasını benim sem işler ve bu ni­ telikte tahvillerin ihracına başlam ışlardır.

Ancak 7 aralık 1974 tarihli Tebliğin uygulam ası sırasında faizlerin altı ayda bir ödenmesi suretiyle fiili faiz oranının % 18 in üzerine çıkarıl­ dığı, ayrıca tahvillere konulan “ istenildiğinde paray a çevrilebilm e” kaydı ile bir anlam da vadesiz bir tevdiata % 18 oranında faiz verilerek faiz sis­ tem inin olum suz şekilde etkilendiği görülerek 1975 yılının ilk yarısında tahvil ihracı ile ilgili bir m evzuat değişikliği yapılm ıştır. 4.4.1975 tarih ve

sayıl‘ Resmı G azete’de yayınlanan bir Tebliğim iz ile 7.12.1974 tarih ve 15085 sayılı Resmi G azete’de yayınlanan Bankam ız Tebliğinin 1 7 ve 8 ıncı maddeleri değiştirilm iştir. Değişik m addeler şöyledir :

f i ' )1/ ' ll,k, f3İZ ? ram; % 18>i S e ç e m e z . Yıllık o larak ta h a k k u k ettirilen faiz vadesinde ve bir defada ödenir.

bu ¿ ¡t j s s s ? *

ke5ideler yapmak sureııy,e sa* ia"acak — a»“*

7) Tahvillerin ödem e planındaki son itfa vadesi beş yıldan a ş a jı olam az

” = S = r f = f s r £

red en sonraki devreyi kapsam ası ve iki yıllık süre içinde de, işleyen faiz ve norm al tasfiye taksitlerinden başka bir ödem enin yapılm am ası esastır.

8) ö z e l se k tö r kuruluşlarınca ihraç olunacak tahvillere ilişkin faiz, sa tış süresi, k u p ü r adedi, ta v a ssu t eden banka ve bankalar, v arsa garanti v eren b anka veya m üessese, satış süresi içinde sa tışa arzedilecek tahvil­ ler toplam ı ve şirketçe gerek görülecek diğer hususların, İstanbul ve An­ k a r a ’da yayınlanan yüksek tirajlı gazetelerde ve ayrıca şirketin lüzum lu gö receği diğer illerde alıcılara ilânı zorunludur.

ilân ların bir kaç defa tek rarı halinde, her ilânda yukarıda belirtilen h u su sla r y e r alacaktır.

G örüldüğü gibi gerçekleştirilen bu değişiklik ile ibrazında işlemiş faizi ile paraya çevrilebilm e im kânı kısıtlanm ış ve bu im kândan ancak ih racı üzerinden iki sene geçm iş olan tahvillerin faydalanm ası esası ge­ tirilm iştir. A yrıca yıl içinde birden fazla faiz ödenm esi olanağı ortadan k aldırılm ış olm aktadır.

G etirilen bu esasların tahvillerin çekiciliğini ters yönde etkilem esine k a rşı, rek a b e t şa rtla rı altında firm aların yeni olanaklar aradığı görülm üş­ tü r. Tahvillerin çekiciliğini artırm aya yönelik bu olanaklar arasında; bazı firm a la rın tahvilleri için, istikbalde azam i faiz oranlarının yükseltilm esi h a­ linde m evcut tahvillerin faiz oranlarının da aynı düzeye yükseltileceği g a­ ra n tisin i tanım aları, tahvillere hisse senedine çevrilebilm e im kânı tan ın ­ m ası, hisse senedi çıkarılm ası halinde tahvil sahiplerine alım önceliği ta ­ n ın m ası ve ikram iyeli tahvil ihracına baş vurulm ası gibi yöntem ler zik­ redilebilir.

Y ukarıda sözü edilen tahvillerin çekiciliğini sınırlayan m evzuat deği­ şikliğine k arşı geliştirilen bu yeni im kânlara rağm en, tahvil ihraçları yılın ikinci yarısında b üyük ölçüde hızından kaybetm iş ve 1975 yılındaki tahvil ih raçların ın ancak % 26’sı yılın ikinci yarısında gerçekleştirilm iştir. Tahvil ih racın ın yılın ikinci yarısında yavaşlam asında DÇM yoluyla büyük kay­ n a k sağ lay an ban k alard an kredi bulm a im kânlarının artm ış olmasının da e tk isi olduğu kabul edilebilir.

1975 yılı içerisinde ihraç edilen 56 tahvilin, bir tanesi hariç, tümü

% 18 yıllık faiz üzerinden ihraç edilm işlerdir. Bir tahvil ise % 15 faizlidir. T ahvillerin büyük çoğunluğu (37 adet), 7 yıl vadelidir. 12 tahvil 5 ve 5 tah v il de 10 yıl vadelidir. A yrıca 6 ve 8 yıllık b irer tahvil ihraç edilmiştir.

T ahvillerin sektörel dağılım ında en büyük payı yaklaşık % 27 ile hol­ d in g ler ellerinde bulundurm aktadır. İkinci sırad a toplam içindeki payı % 14 olan banka - sigorta sektörü bulunm akta ve bunu toplam içindeki

% 12 lik payı ile m etalürji - m otor - m akine sektörü izlem ektedir. 1975 yılında ihraç edilen tahvillerin sektörel dağılım ında göze çarpan diğer iki

ilginç nokta ise dokum a sektörü ihraçlarının toplam içindeki payında g ö ­ rülen düşm e ve iki yıldır tahvil ihracında bulunm ayan şişe cam ve turizm - ticaret - hizm etler sektörlerinin yeniden tahvil ihraçlarıdır.

Kamu kesim i tahvil ihracı da 1975 yılında gelişm e gösterm iştir. H a­ zine ve Devlet Yatırım Bankasının ihraç ettiği tah v iller 9.697 m ilyon lira­ dan 13.000 milyon liraya çıkarak % 34,1 oranında a rtm ıştır. 1975 yılında ihraç edilen 13.000 milyon liralık kam u kesim i tahvillerinin 9.000 milyon liralık bölümü Hâzineye, 4.000 milyon liralık bölüm ü D evlet Y atırım Ban­ kasına aitir.

1975 yılında, 9.000,0 milyon liralık Devlet tahvili ihracı gerçekleşti­ rilmiştir. Bu durum da 1975 yılında D evlet tahvili ihraçlarında 1974 yılına oranla 3.000,0 milyon liralık yani % 50 oranında bir a rtış kaydedilm iş olm aktadır. Savunm a Borçlanm ası Tahvilleri adı a ltın d a ihraç edilen bu tahviller de kadem eli olarak nom inal değerin altın d a satış, % 11 net (vergisiz) kazanç sağlam a şartların ı taşım aktadır. S avunm a B orçlanm ası Tahvillerinin satış süresi 1 nisan 1976 tarihine kad ar sürecektir.

Devlet Y atırım Bankası Tahvilleri 1975 yılında, 1974’e o ranla 303,0 milyon lira (% 8,2) artış kaydetm iştir. 1975 yılında D evlet Y atırım Ban­ kası, her tertip te 1.000,0 milyon lira olm ak üzere d ö rt te rtip te toplam 4.000,0 milyon liralık tahvil ihracında bulunm uştur. D evlet Y atırım Ban­ kası tahvilleri % 11 yıllık faiz üzerinden ihraç edilm ektedir. İktisadi Dev­ let Teşekküllerinin finansm anına yönelik bu tahvillerin alıcıları genellikle F.mekli Sandığı ve Sosyal S igortalar K urum udur. Bu nedenle D evlet Y a­ tırım Bankası tahvillerinin serm aye piyasasında küçük tasarru flard an daha çok, zorunlu tasarru flara yöneldiği söylenebilir.

Serm aye piyasasına sunulan özel kesim tahvillerine, kam u kesimi tahvil m iktarını da eklediğim izde toplam tahvil tu ta rı 14.419,3 milyon liraya ulaşm aktadır. Bu toplam ın % 90,2 si kam u kesim i, % 9,8 i özel kesim tahvillerinden oluşm aktadır. 1974 yılında bu o ran la r kam u kesim i için r/< 94 ve özel kesim için % 6 olm uştu. Diğer bir deyişle, kam u kesimi tahvil ihraçlarının m utlak olarak artm asına rağm en, serm aye piyasasına sunulan toplam tahviller içindeki payında 1975 yılında b ir düşüş söz k o ­ nusudur.

Hisse Senedi ihracı konusunda 1975 yılı, yukarıda da belirttiğim iz gibi bir gerileme yılı olm uştur. 1975 yılında, 911,7 milyon liralık hisse sen e­ di borsa kotuna kaydettirilm iştir. Bu m ik tar 1974 yılına göre 814,3 milyon liralık (% 89,3) bir düşm eyi ifade etm ektedir.

Hisse senetlerindeki düşm enin nedenlerinden bazılarına yu k arıd a de­ ğinilmişti. B unlardan başlıcaları serm aye piyasasından fon sağlam a yolun­ da özel kesim ve devlet tahvillerinin artan çekiciliğinin hisse senetlerinin çekiciliğini olum suz yönde etkilem iş olmasıdır. Hisse senetlerinin çekicili­

ğinin azalm ış oluşu, hisse senetleri yolu ile fon sağlam a olanağım kısıt­ lam ış v e özel kesim in tahvillere kaym asına neden olm uştur.

H isse senetlerinin çekiciliğinin azalm asının bir nedeni de 1974 y ı­ lında hisse senetlerinin gelirlerindeki düşüklüktür. Yapılan bazı özel araş­ tırm a lara gö re 1974 yılında k âr dağıtım ı oranları, enflasyon oranının geri­ sinde kalm ış ve bu husus hisse senetlerine olan talebi ters yönde etkile­ m iştir.

1975 yılındaki hisse senedi kotasyonlarının büyük çoğunluğunun da yılın ilk yarısın d a gerçekleştirildiği görülm ektedir. 1975’in ilk altı ayı içe­ risinde b o rsa ko tu n a kaydedilen hisse senetleri toplam ın % 68,3 ünü oluş­ tu rm a k ta d ır. Yılın ikinci yarısında genellikle bir durgunluk izlenmektedir. 1975 yılında b o rsa ko tu n a kaydedilen hisse senetlerinin sektörel da­ ğılım ında ilk göze çarpan gelişm e m etalürji - m otor - m akine sektörünün to p lam k o tasy o n tu ta rı içindeki payını önem li m iktarda a rtıra ra k yaklaşık

% 28 lik b ir payla birinci sırayı alm asıdır. M etalürji - m otor - m akine sek­ tö rü n ü , sırası ile holdingler, çim ento - in şa a t ve dokum a sektörleri izle­ m ek ted ir. S ektörel ayırım a esas teşkil eden 13 sektörden, 4 sektörün 1975 yılı içerisinde herhangi bir kotasyon işlemi yaptırm adığı görülm ektedir.

S erm ay e piyasasında 1975 yılının en önemli gelişm esinin piyasaya su n u la n m enkul kıym etler içindeki tahvil / hisse senedi dengesinin bo­ zu lm ası olduğunu belirtm iştik. 1974 yılında serm aye piyasasına sunulan özel se k tö re a it m enkul kıym etler içinde tahvillerin payı % 26,3, hisse se n etlerin in k i ise % 73,7 idi. 1975 yılında ise toplam ın % 60,8’nin tahviller ve % 39,2’sinin de hisse senetlerince oluşturulduğunu görm ekteyiz.

Sonuç olarak, 1975 yılında serm aye piyasası gelişimini sürdürm üştür. S erm ay e piyasasının düzenlenm esini sağlayacak m evzuatın yürürlüğe gir­ m esi için 1975 yılı Program ında hüküm bulunm asına rağm en bu husus h enüz gerçekleştirilem em iştir. Serm aye piyasasında kaydedilen gelişme­ nin ve bu p iyasadan sağlanan fonların ekonom iye daha büyük çaplı gelişme o lan ak ları sağlayabilm esi imkanı, gerekli m evzuat değişikliğinin bir an önce y ü rü rlü ğ e girm esiyle artacak tır.

V. DIŞ TİCARET VE ÖDEMELER