Azerbaycan Dilinin Dialektoloji Atlas

Türk DilleriAraştırmaları3 (1993): 3,07-309

Azarbaycan dilinin dialektolojiatlası [A3apoaj'tIaH ,[(I1JII1HI1H ,[(l1aJIeKTO-JIO)l(I1 arnacsı]. Azarbaycan ssr elmlar akademiyasıNasimi adına

dilçilik institutu. MJ. İslamov,E.G. Agayev, S.M. Behbudov, T.M. Ahmadov, N.ij. Mammadov, B.M. Tagıyev,

Z.A.

Hasıyev. Baki-Elm 1990.

Bir neçd söz: Azarbaycan dilinin dialektolojiatlasıAzarbaycan SSR EA Ndsimi adınaDilçilik lnstitutudialektologlarınin

17

illik giirgin iimdyinin ndticesidir.Atlası ıarıibiiasasan1958-ci ilddnbaşlanmişdır.Türkologiyada bu sahadatdctübdolmadığındanbirddn-bird Azarbaycan dilininbütün dialekt va

şivdldriniahaui eddn

ümumi

atlas tartib etmdkçiuinidi. Odur ki,

tacruba

dldd etmdkmagsiidila dvvdlcd dialekt viişivdldrimizinbir grupuna(şdrggrupuna) . aid atlashazırlandı.1965-ci ildatamamlanmışbu atlas50 haritadan ibariitdir

(tôrtibçilôriM.

1.

Islamov, T.B. Hiimzdyev va R.E. Kerimovdur).

Evet, Kuzey Azerbaycan dilinin elimizdeki bu görkemli dil atlasının'bir neça söz'başlığıylakalemealınanönsözü böyle başlıyor. Asılbu atlas için toplanacak malzemeye 1966 yılında başlanır. Girişte, eski SSCB 'de diğer

Türk dil ve lehçeleri üzerinehazırlanandil atlaslanna ve bunlaratasında Azer-baycan dilinin lehçebilimatlasınınöneminedeğinilir.Malzemenintoplandığı

bölgeler(rayon)5-16. sayfalararasındatek teksıralanırve bu bölgelerebağlı yerleşimbirimlerininadları,malzemenintoplandığı yıl,kaynakkişilerve mal-zemeyi toplayanın adıbelirtilir. Buna göre, toplam 63 bölgeden malzeme

top-lanmıştır.

19-22. sayfalararasında"Azarbaycan dilinin dialektolojiat1asınıntartibi üçün toplanan materialların programı"nayer verilir. Örneğinfonetika

kısmındaele alınan56 ölçütten birkısmını sıralayacakolursak, bu ölçütler

şunlardır:

"

ı. Sözün birincihecasında

a

yohsa

dsasi talaffuz olunur?galın,yohsa galin; gamiş,yohsagiimiş...yaşıl,yohsayaşil...

13. Sözün ikinci va ya üçüncühecasında ı, yolısa

u

sasi talaffuz olunur? . yarpız,yohsa yarpuz; sabın,yohsa sabun ...

308 TANITMALAR

39. Sözünortasınday,yohsagsasi talaffuz olunur? iynd, yohsaignd;

diiyü,

yohsa

dügü;

düymd,yolısadügmd:"

57-91. maddeler arasında

morfologiya

başlığı altında-yapım ve çekim özellikleri elealınır:

"58. Sizda mansubiyatkategoriyasınıntakinda tarkibdaki ikinci söz neca

işlanir?

miinim

gızım,yohsa

miinin gtz; sdnin

gızın,yohsa

sdnin gtz; onun

gızı,yohsa

onun

gız

...

73. Fe 'llar nagli keçmiş zamanınüçüncü şans takindahansı şakilçilari

. gabul adir? gaçıbtdır),yohsagaçıf(dır), gaçıp!dır), gaçıtdı; yazıbtdır),yohsa

yazıf(dır), yazıp(dır),yazıtdı;

... "

92-102. maddeler

aras;~dasintaksis başlığı altında

sözdizimi özelliklerine yer verilir. .

103-197. maddelerarasındada

leksika

başlığı altındasözvarlığınaait so-rular içinkullanılansözcüklere yer verilir. Bukısımkendiarasındaüçbaşlıkta

elealınır:

"i. Sizda buna na dayirlar? 104. Atanın bacısına: bimi,

mama,

hdmştra.

105 Validaningızlarınınanna:

kürlikiin, göy, giyiiv. ...

126. Özünü üstün tu-tan adama: ddbbii,tiişiibor, ıoga,

dambat,

zağar,

dangaz.

II. Sizda bu sözlatin hansı işlanir? 135. goz, cdviz

ii

cövüz,

girddkdn ... 157.yuhu, tüş, vdyğa.158. tiiz,şıdırğı,

vecid,

cdld...

III. Sizda bu söz işlanirmiva hansıme 'nada? 172. hırsız

-

güclüt,

ko-b d?

u ., o

ğrıülU. ••• 197····•

oyna -

va~t.,h? d·;.r,"?"

aJa.

25-283. sayfalararasında128 'adet harita üzerinde sözü edilen özellikler gösterilir. Sayfanın sağındaharita solunda dakullanılanölçütler, sözcükler ve sözcüklerin, özelliklerin yer aldığı yerleşimbirimlerininnumaralarıyeralır.

Haritada ise her morfemin, fonemin, sözcüğün farkıayn aynişaretlerle

belir-tilmiştir. Yine-atlasınheryaprağı konularınagöre farklırenklerle birbirlerin-den ayrılır: örneğinsesbilgisine aitkısımlar açık kahverengi-sarı,sözdizimine ait kısımlar sarı,söz varlığınaaitkısımlardayeşilrenktedir. Bu özelliklere göre herhangi bir sayfayı açıpbakacak olursak (s. 62): "garita No 18,

pro-gramın24-cüsualının materialı asasındatartibolunmuşbu haritaö

>

ü fonetik hadisasina hasredilmişdir.Harnin sualdensoruşulur:sözün birincihecasında

Ö,yolısaü sasi talaffuz olunur? gôzdl, yohsagüzdl: kôrpü, yohsakürpü;

öküz,

yohsa

üküz..."

devamla tek tek

göziiI, güziil,

kôrpüvb. söylenişlerin

TANITMALAR 309

Birden fazla özellik bulunankısımlardahepsine uygunayırıcı işaretler kul-lanılır,bu da okuyucunun daha ilkbakıştayörelere göre özelliklerindağılışını

kolayca görmesinisağlıyor.

Kimi özelliklerikısacagözden geçirecek olursak, Kuzey Azerbaycan'ın

(Nahçıvandahil) hemen tümünde Genel-Türkçe ilk hecel sesi korunur: gtz,

gızıl gibi;i'lisöyleyişleresadece 5- 10yerleşimbiriminde, en kuzeyde Guba, Gusar gibi bölgelerderastlanır(44-45).

HementümAzerbaycan'da ilk veikincihecelerdegeniş-yuvarlaköünlülü

şekiller yaygınken(kösöv, kôvşan, tövUi gibi) Nahçıvanbölgesinde ii'li şekiller yaygındır(kösdv,kiivşan, tiivHi) s.60-61.

Azerbaycan'ın batıbölümünde -if,if-, üf'lüşekiller yaygınken batıda

(Bakü dahil)-ıb,-ib, -ub, -üb'lüşekiller yaygındır.

Genelolarak bölgeselfarklılıklara değinmekgerekirse, en keskin fark

doğu-batıveya,Azerbaycan-Nahcıvanolarak görülür. Atlasıniçinde ayrıca

bölgelerinadlarıylabirliktenumaralarıiliiçeren bir film yeralır.Söz konusu filmharitalarınüzerine konularakyerleşimbirimlerinin, özelliklerin hangi bölgeye aitolduğunu bulmayı kolaylaştırıyor.

Mehmet Ölmez (Göttingen)