BİLİM VE ARAŞTIRMA ETİĞİ
PROF. DR. ÖMAY ÇOKLUK BÖKEOĞLU
BAŞLARKEN:
• Etik ile ilgili tüm bilgiler Kürşad Yılmaz, Recep Serkan Arık Editörlüğünde Pegem Akademi Yayıncılık tarafından yayınlanmış olan
«Bilim ve Araştırma Etiği» kitabından yararlanılarak hazırlanmıştır.
Kitapta aşağıdaki yazarların bölümleri bulunmaktadır:
• Yazar(lar): Ahmet Salih Şimşek , Duygu Koçak, Recep Gür,
Mehmet Özbaş, Hatice Kumandaş Öztürk , Hatice Gonca Usta ,
Fazilet Taşdemir, Recep Serkan Arık, Eren Can Aybek , Kürşad Yılmaz, Melike Burcu Yılmaz , Gizem Uyumaz
•
YAYIN ETİĞİ VE YAYIN SÜRECİNDEKİ ETİK DIŞI DAVRANIŞLARDAN AŞIRMA
“Başkalarının yazılarından bölümler, dizeler alıp kendisininmiş gibi gösterme veya başkalarının konularını benimseyip değişik bir biçimde anlatma, intihal” (Türk Dil Kurumu [TDK], 2019) olarak tanımlanan aşırma için batı dillerinde “plajiarizm” sözcüğü kullanılırken Osmanlı ise
“intihal” demiştir.
• Aşırma eylemi kaynak gösterilmeyerek ve gösterilerek iki biçimde gerçekleşmektedir. Kaynak göstermeden yapılan aşırma yöntemleri aşağıdaki gibidir (Plagiarism, 2007 Akt: Özenç-Uçak ve Birinci, 2008):
• Hayalet Yazar (The Ghost Writer): Başkasına ait bir kaynaktan kelime kelime bütün bilgiyi kopyalama.
• Mevcut Yazı: Pek çok kaynaktan edindiği bilgileri kendisi yazmış gibi gösterme.
• Zayıf/Yetersiz Gizleme: Alıntı yaptığı yerde bulunan anahtar kelimeleri değiştirerek gizleme.
• Kendinden Aşırma: Kendisinin daha önce yürüttüğü bir çalışmada yer alan bilgileri yeni çalışmasına aynen aktarma.
• Fotokopi: Belli bir kaynağın bir bölümünü alarak aynen kullanma.
• Emek Tembelliği: Özgün bir çalışma ortaya koymak yerine çalışmanın önemli bir bölümünü başka kaynaklardan alıntılarla doldurma.
İntihal her zaman aşırma şeklinde ortaya çıkmamakta bazen kaynak gösterilerek de gerçekleştirilebilmektedir (Plagiarism, 2007 Akt: Özenç- Uçak ve Birinci 2008):
• Unutulan Dipnot
• Yanlış Bilgilendirme
• Fazla Mükemmel Alıntı
• Becerikli Atıf Yapma
• Mükemmel Suç bunlar arasında sayılabilir.
HAKSIZ YAZARLIK VE DİĞER ETİK İHLAL TÜRLERİ
Yazarlık hakkı; bir araştırmacının, araştırmanın ve yayının tüm aşamalarında görev ve sorumluluk alması anlamına gelmektedir. Tıp Dergisi Editörleri Uluslararası Komitesi (International Comittee of Medical Journal, 2006) tarafından kabul edilen Vancouver Ölçütlerine göre bir bilimsel yayında yazarlar arasında bulunabilmek için araştırmacının şu şartları karşılaması gereklidir (Ruacan, 2005: 147; İnci, 2008):
• Çalışmanın planlamasına, tasarımına katılma.
• Verilerin analizine, incelenmesine ve yorumlarına katılma.
• Bilimsel yayını hazırlama, önemli oranda düşünsel katkı ve düzeltme yapma.
Bir çalışmada yazar olarak yer alabilmek, çalışmanın planlamasından yayınlanmasına kadar geçen süreçte aktif rol oynamayı gerektirmektedir (Yılmaz, 2015). Bir bilimsel yayında yer almak için sadece verileri toplamak, maddi destekte bulunmak, bölüm başkanı olmak, çalışma grubunu denetlemek gibi görevler yazarlık için yeterli sayılmamaktadır (Ruacan, 2003).
HAKSIZ YAZARLIK
Aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek veya olan kişileri dâhil etmemek, yazar sıralamasını gerekçesiz ve uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, aktif katkısı olanların isimlerini sonraki baskılarda eserden çıkartmak, aktif katkısı olmadığı hâlde nüfuzunu kullanarak ismini yazarlar arasına dâhil ettirmek en genel tanımıyla haksız yazarlıktır (ÜAK, 2001).
Çok yazarlı bilimsel çalışmalarda yaşanan etik problemler olarak şunlar sıralanabilir (Erdem, 2006):
• Hazıra Konanlar
• Kıdem ve Statü Etkisi
• Sen Beni Yaz, Ben de Seni Yazayım Sendromu
• Etik Bilinç Eksikliği
• Danışman-Öğrenci Problemleri
• Akademik Terfi Sisteminin Etkisi
Yazarlık ile ilgili en sık görülen etik sorunlar şu şekilde açıklanmaya çalışılmıştır (TÜBA, 2002: 26-27):
1) Armağan konuk yazarlık (gift-guest authorship) 2) Hayali-sanal-gölge yazarlık (ghost authorship) 3) Onursal yazarlık (honorary authorship)
DİĞER ETİK İHLAL TÜRLERİ Diğer etik ihlal türleri olarak:
Destekleyenleri Belirtmemek,
Mali Desteğe İlişkin Etik Sorunlar, Bilimsel Yayınlarda Teşekkür,
Kaynakların Taraflı Seçilmesi, Taraflı Yayın,
Çıkar Çatışması ve Çıkar Çakışması vb. sayılabilir.
