TOPRAKSIZ KABA YEM BİTKİSİ ÜRETİMİ (HYDROPOBİC FODDER) (HASILMATİK)
Saim Boztepe* Alp Önder Yıldız**
*S.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Konya
**Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Fethiye MYO
Topraksız Kaba Yem Bitkisi Üretimi
Ruminant yani geviş getiren hayvanların yetiştiriciliğinde, kaba yem üretimi olmadan karlı bir üretimden bahsetmek mümkün değildir. Genellikle göz ardı edilen bu durum, hem kullanılacak kaba yemin maliyetinin yüksek olmasına hem de yetersizliği durumunda metabolik bazı hastalıklara da yol açabilmektedir. Yetiştiriciliğin kaba yeme dayandırılamaması ürün maliyetini yükseltirken, aynı zamanda ortaya çıkan metabolik rahatsızlıkların tedavi masrafları da ürün maliyetine yansımaktadır. Yeterli arazisi ya da mera imkanı olmayan işletmelerin öz kaynaklarla da olsa hayvancılık yapmaları pek tavsiye edilmemektedir. Son zamanlarda Türkiye’de de reklamları yapılmaya başlayan “hasılmatik”
yani topraksız arpa vs. filizi üretimi yetiştiricilerin ilgisini çekmektedir. Sistem, seralarda yapılagelen topraksız domates yetiştiriciliğinden çok farklı değildir. Buradaki tek fark arpanın çimlenmesi ve filiz üretebilmesi için çok fazla besin maddesine ihtiyaç duyulmaması ve üretimin çok kısa sürede sonuçlanmasıdır.
Topraksız kaba yem bitkisi üretiminde genellikle arpa, buğday, çavdar, yulaf ve mısır daneleri kullanılmakta ve bunlara ait filizler üretilmektedir (Tranel 2013). Arpa, buğday, çavdar, yulaf ve mısırın yeşil olarak biçilmesiyle elde edilen yemlere genel olarak hasıl denir.
Bu nedenle topraksız yapılan bu kaba yem üretim sistemine hasılmatik denmesinde bir sakınca görülmemektedir. Sistemin bazı avantajlarından bahsedilerek, özellikle ziraatla ilgili yayın yapan televizyonlarda reklamı yapılmakta, hatta kaba yem probleminin çözümünde kurtarıcı olarak gösterilmeye çalışılmaktadır. Topraksız üretimin çok geniş arazilere ihtiyaç göstermemesi en önemli avantajını oluşturmaktadır. En azından ruminant hayvan yetiştiriciliği yapılan işletmelerde kaba yem ihtiyacının bir kısmı bu yolla karşılanabilir gözükmektedir. Bu arada üretilen materyalin ruminant olmayan atlarda da kullanımına ait bilgi ve görüntüler de mevcuttur. Genel olarak reklamcılar ürünün olumlu ya da avantajlı taraflarını ön plana çıkarma gayreti içerisindedirler. Örneğin hasılmatiğin ya da daha genel
manada bu sistemin olumsuz yanları nelerdir? Üretilen bir kg hasıl kuru maddesinin maliyeti nedir? Bu sorular cevapsız kalmaktadır.
Bu makale, topraksız kaba yem üretimiyle ilgili Türkçe bir kaynağa rastlanılamamış olması ve yetiştiricilerden gelen soruların en azından bir kısmının sorularına cevap olması amacıyla hazırlanmıştır.
Sistemin Avantajları
1. Bu sistemde 9x6 m’lik bir alanda (Resim 1,2)günlük yetiştirilen kaba yem ya da hasılla, 1200 dekarlık bir alanda otlatılan sığırların aynı miktar ihtiyacı karşılanabilmektedir (Mooney 2005). Yani sistem araziye ihtiyaç duymamaktadır.
(Naik ve ark. 2013) (Naik ve ark. 2013)
Resim 1. Sistemin dıştan görünümü Resim 2. Sistemin içerden görünümü 2. Topraksız üretilen hasılın hayvanlarda hastalıklara yol açabilecek mikroplarla bulaşık diğer yemlere nazaran bir avantajı söz konusudur.
3. Topraksız üretimde su kullanımı çok düşüktür. Yağmura ya da suya bağımlı değildir.
Örneğin, Mooney (2005), normal arazi şartlarında bir kg kaba yem üretebilmek için 80-90 litre suya ihtiyaç olduğunu, ancak topraksız üretimde bir kg hasıl için 2-3 litre suyun yeterli olduğunu bildirmiştir. Gallegos’a (2015) göre; günde 1200 kg filiz üretebilmek için 800-1000 litre suya ihtiyaç duyulmakta ve bu miktar filiz ya da hasıl 100 sığır veya 500 koyun/keçi için yeterli olmaktadır.
4. Üretimin yıl boyu tekrarlanabilir olması diğer bir avantajdır.
5. Sekiz günde 25 cm’lik bir boyda hasıl üretilebilmektedir.
6. Altı-sekiz günde bir kg arpa danesinden sekiz kg yaş hasıl üretilebilmekte ve bu 10 günlük aralıklarla tekrarlanabilmektedir (Resim 3-4).
(Anonymous, 2015a) (Anonymous, 2015a)
Resim 3. Çimlenme başlangıcı Resim 4. Filizlenmiş arpa tablaları 7. İş gücü ihtiyacı en azdır.
8. Kışın dahi kaba yem üretmek mümkün olabilmektedir.
Sistemin Dezavantajları
1. Tesisin kuruluş maliyetinin yüksek olmasıdır. Bu olumsuzluk sera benzeri yapılarla (Resim 5) kısmen azaltılabilir.
(Naik ve ark. 2013)
Resim 5. Sera benzeri hasıl üretim tesisi
2. Çok yoğun olmamakla beraber sürekli bir iş gücü gerektirmesidir.
3. Oluşabilecek küf ve ürünü olan afla-toksinin hayvan sağlığı üzerine olan olumsuz etkisi ve ürünlere geçmesi nedeniyle insan sağlığını da etkilemesidir. Bir saat süreyle %0.1’lik hypochlorite muamelesi çimlenmeyi etkilemeksizin mantar bulaşmalarını önlemektedir (Sneath ve Mclntosh 2003) .
4. Hasıl kuru maddesin üretimin ana ham maddesi olan arpa kuru maddesine nazaran maliyetinin 3.4 kat daha pahalı olmasıdır(Sneath ve Mclntosh 2003).
5. Bir kg hasıl kuru maddesinde metabolik enerji maliyetinin dane arpaya göre 3.7 kat daha pahalı olmasıdır(Sneath ve Mclntosh 2003).
6. Bir kg hasıl kuru maddesinde ham protein maliyetinin dane arpaya göre 2.2 kat daha fazla olmasıdır(Sneath ve Mclntosh 2003).
7. Üretilen hasılın parçalanma giderleri (iş gücü, alet- makine vs), hemen değerlendirilme zorunluluğu gibi sıralanabilir.
Üretim Nasıl Yapılır?
Danelerden hasıl üretimi genel olarak buğdaygil danelerinin ıslatılmasıyla gerçekleştirilir. Bu iş için genellikle arpa danesi kullanılır ve tablalara danelerin ıslatılmasından tahminen 5-8 gün sonra filizlenme gerçekleşir. Ön ıslatma, gelişme ve büyüme açısından önemlidir. Küf riskini en aza indirmek için dezenfektanlı suyla yıkama veya ıslatma yapılır. Kaliteli ve verimli bir filiz üretimi, ıslatma süresi, dane kalitesi, nem, çimlenmeyi veya filizlenmeyi teşvik edici gübreler, derinlik, dane yoğunluğu ve küf oranı gibi faktörlerden etkilenir. Danelerden en fazla verim ve yararlanılabilir besin maddesi ihtiva eden hasıl üretebilmek için temiz, sağlam, bozulmamış, bulaşık olmayan, her hangi bir muamele görmemiş ve canlı tohumlar kullanmak gerekir. Tahıl tohumları karanlık ve aydınlık ortamlarda eşit oranda çimlenmektedir (Sneath ve McIntosh 2003).
Hasıl üretiminde esas olarak herhangi bir ekipmana ihtiyaç duyulmaz. Tepsi, tava, sini ve benzeri büyükçe kaplarda bu iş yapılabilir. Bununla beraber çimlenmenin ve filizlenmenin en hızlı ve en fazla olabileceği şartların sağlandığı bir çok ticari hasıl üretim sistem geliştirilmiştir. Bunlar sıcaklığı ve hava sirkülasyonunu kontrol ederek tesisin atmosferini kontrol altında tutarlar bu tesislerde sistem (hasılmatik), bina, gübre tankı, su, elektrik, dane deposu, taşıma gereçleri, gübreler ve dezenfektanlar gibi maddelere de ihtiyaç duyulur.
Hindistan gibi bazı ülkelerde maliyetinin düşük oluşu nedeniyle sera benzeri yapılarda üretim gerçekleştirmektedir (Naik ve ark. 2013).
İş Gücü İhtiyacı
Topraksız yem bitkisi ya da hasıl üretiminde belli başlı işler aşağıdaki gibi sıralanabilir. 1) Danelerin tablalara yüklenmesi, 2) Islatma tankının doldurulması, 3) Besleme solüsyonunun hazırlanması, 4) Tablaların raflara yerleştirilmesi, 5) Günlük olarak çimlenmenin kontrolü, 6) Raflardan tablaların alınması ve konteynerlere boşaltılması, 7) Tablaların yıkanması, durulanması ve sterilizasyonu, 8) Yetiştirme ortamının temizlenmesi ve 9) Üretilen hasılının hayvanlara verilmesi şeklindedir.
Zaman İhtiyacı
Sistem günlük 2-4 saat iş gücü gerektirir. Örneğin 1000 kg/hasıl/gün (yaklaşık 120- 150 kg KM hasıl/gün) üretim yapılabilen bir hasılmatikte (sistemde) iki saatlik bir iş gücüne ihtiyaç vardır. Dönerli hasılmatik üreten bir firma 2000kg/hasıl/gün üretim için yaklaşık 4 saatlik bir iş gücü ihtiyacı olduğunu bildirmiştir (Anonymous 2015a)
Hasıl Üretiminde Besin Maddelerinde Meydana Gelen Değişiklikler
Çimlenme ve filizlenme esnasında tohumlar büyüme için gerekli olan enerjiyi rezervlerinden kullandıklarından bir miktar kuru madde kaybına uğrarlar. Daha sonra filizler ortamdan besin maddesi alımı ve fotosentezle bir miktar kuru madde kazanabilirler. Ancak bu kısa büyüme süresince (6-8 gün) %7’den %47’ye varabilen kuru madde kayıpları görülebilir.
Morgan ve ark. (1992) filizlerde kül ve protein muhtevasında, köklerin yayılmasıyla 4.
günden itibaren bir artış olduğunu bildirmiştir. Nitrat emilimi, karbonhidrat depolarından azotlu bileşiklerin metabolizmasına katkıda bulunarak ham protein seviyesini artırır. (Tablo1)
Tablo 1. Dane ile Çimlenmenin 4,6 ve 8. Gününde Arpada Kuru Madde Kül ve Ham Protein Muhtevaları (Morgan ve ark. 1992)
Çimlenme Günü Kuru madde (%) Kül (g/kgKM) Ham protein (%KM)
Orijinal dane 100 21 10.1
4. gün 96 22 10.8
6. gün 91 31 13.7
8. gün 84 53 14.9
Fazaeli ve ark. (2012) dane arpadan hasıl üretimi esnasında meydana gelen değişimleri dönüşüm oranı olarak Tablo 2’de sunmuştur.
Tablo 2. Dane arpadan hasıl üretimi esnasında meydana gelen değişimler (dönüşüm oranı olarak*) (kg)
Özellik
Çimlenme Sonrası Günler
6 7 8
Taze ağırlık 4.93 6.65 7.21
Kuru madde 0.95 0.95 0.96
Organik madde 0.94 0.95 0.95
Kül 1.23 1.26 1.40
Ham protein 1.19 1.20 1.36
Gerçek protein 0.68 0.67 0.65
Protein tabiatında olmayan nitrojen
2.05 2.09 2.11
NDF 1.47 1.50 1.68
ADF 1.89 2.05 2.28
NFC (selülozsuz karbonhidrat)
0.72 0.68 0.64
Suda çözünebilir karbonhidrat
1.81 1.59 1.72
Sindirilebilir organik madde
0.92 0.94 0.91
Metabolik enerji 0.92 0.94 0.91
Fazaeli ve ark. 2012
*Dönüşüm Oranı=1 kg arpadan üretilen hasıl besin madde muhtevası / 1 kg arpa besin madde muhtevası
Üretim Kapasitesi
Boyutları 70x30 cm ve yüksekliği yaklaşık 10 cm olan bir tablaya (Resim 6) 2.5 kg civarında dane arpa konur. Bu miktar arpadan 8 gün sonra yaklaşık 8 kat hasıl üretmek
mümkündür. Mooney (2005) karbondioksit uygulamasıyla (karbondioksit enjeksiyonu) bunun iki katı daha arttığını bildirilmiştir. Normal şartlarda bir tabladan 20 kg yaş hasıl üretilebilmektedir. 100 tabla yerleştirilebilen bir tesiste günlük 2000 kg yaş hasıl üretilebilir.
Tablalara konan dane miktarının artırılması, çimlenme ile ortaya çıkan kuru madde artışının geri kazanım hızını yavaşlatmakta, aynı zamanda mikroorganizma bulaşmasını artırmaktadır (Morgan ve ark. 1992).
Anonymous, 2015b
Resim 6. Hasıl üretiminde kullanılan plastik tabla
Üretime Işığın Etkisi
Daha önce de ifade edildiği gibi danelerin çimlenmesi için ışığa gerek duyulmamaktadır. Sneath ve Melntosh (2003) çimlenmeden hemen sonra uygulanan ışığın sararmalara neden olduğunu, hasattan 2 gün önce yapılan ışıklandırmanın fotosenteze katkıda bulunduğunu bildirmişlerdir. Aynı araştırıcıların Morgan ve ark.’dan (1992) naklen bildirdiğine göre, ışıklandırmanın çok etkili olmadığını, iki günlük aydınlatmanın yeterli olduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar ışık yoğunluğunun 1000 lüksten 2000 lükse çıkartılmasının da çok etkili olmadığını da ifade etmişlerdir.
Sıcaklığın Etkisi
Sneath ve Mclntosh’un (2003), Hillier ve Peery (1969) ve Peer ve Leeson’dan (1985) naklen bildirdiğine göre; danelerin çimlenmesi için sıcaklık ve nem en önemli iki unsurdur.
Gerekli sıcaklık oda sıcaklığı olup, danelerin 12 ̊C ile 30 ̊C aralığında çimlenmesi mümkündür. Ancak 12 ̊C’ye düşen veya 30 ̊C’ye yaklaşan sıcaklıklarda çimlenme hızları azalmaktadır. Topraksız hasıl üretim çalışmalarında genel olarak 21 ̊C sıcaklık sağlanmaktadır.
Topraksız Hasıl Üretiminin Maliyeti
Hasıl üretiminde maliyet, sisteme giren ve sistemden elde edilen kuru maddenin maliyetini hesaplamakla yapılır. Aynı işlemler enerji, protein ve potansiyel performans içinde yapılabilir. Genel olarak maliyet hesaplanırken; (1)dane, (2)altyapı (tesis, bina, ekipman, tanklar, silo, parçalayıcılar gibi),(3)yıpranma payı, (4)yatırılan sermayenin yıllık faizi, (5)iş gücü giderleri, (6)sürekli giderler (elektrik, gaz besin maddeleri, dezenfeksiyon malzemeleri), (7)tamir, bakım ve beklenmeyen teknik problemler, (8) riskler (kaliteli dane, çimlenme başarısı, küf, performansa etkiler) gibi hususlar dikkate alınır (Sneath ve Mclntosh 2003).
Bu faktörlere göre; 100 kg. daneden 800 kg %12 KM hasıl üretiminin maliyeti aşağıdaki gibi hesaplanabilir;
Girdi (Dane) Çıktı (Hasıl)
100 kg dane 6-8 günde x8 kat verim 800 kg yaş yem hasıl %12 KM
%90 KM yani 704 kg su, 96 kg (800x0.12) KM
Gider maliyeti ($) özeti 2.8 $, besin maddesi (gübre)
0.85 $, pompa 0.25 $, soğutucu 1.10 $, gazla ısıtma
25.0 $, dane 30.0 $, iş gücü 19.0 $, değer kaybı 13.0 $, faiz (borç ve gecikme)
92 $, toplam maliyet
Sonuç olarak 96 kg hasıl kuru maddesi için 92$’lık bir maliyet söz konusudur. Bir ton hasıl kuru maddesinin maliyeti 958$/ton’dur (92x1000/96=958). Aynı şekilde 800 kg yaş hasılın maliyeti 92$, bir ton hasılın maliyeti ise 115$/ton’dur. Danenin kuru maddesi %90 olarak kabul edildiğinde 1000 kg arpa kuru maddesinin maliyeti 250x1000/900=278$’dır.
Yani yaş hasıl kuru maddesi arpaya göre 3.4 (958/278=3.4 kat) daha pahalıdır.
Kaynaklar
Anonymous, 2015a. Hydroponics Made Simple. The Way Nature Intended to Grow Barley. http://www.fodderfactory.com.au/, Erişim Tarihi: 03.02.2015.
Anonymous, 2015b. Hyroponics Fodder Factory. http://www.ilinova.org/downloads /HYDROPONICS-FODDER%20FACTORY-RSA.pdf. Erişim Tarihi:3.3.2015 Gallegos, H. M. L. 2015. HYDROPONIC GREEN FORAGE, http://www.unm.edu/~cstp/
Reports/H2O_Session_2/2-2_Gallegos.pdf. Erişim Tarihi: 3.3.2015
H. Fazaeli, H.A. Golmohammadi, S.N. Tabatabayee and M. Asghari-Tabrizi,2012.
Productivity and Nutritive Value of Barley Green Fodder Yield in Hydroponic System, WorldApplied Sciences Journal 16 (4): 531-539.
Mooney, J., 2005. Topic: Growing Cattle Feed Hydroponically. http://www.nuffield.com.au/
report/2000-05/joseph-mooney-2002-report.pdf . Erişim Tarihi: 3.3.2015.
Morgan, J., Hunter, R.R., and O'Haire, R. 1992. Limiting factors in hydroponic barley grass production. 8th International congress on soilless culture, Hunter's Rest, South Africa.
Naik, P.K., S.P. Gaikwad, M.J. Gupta, R.B. Dhuri, G.M. Dhumal and N.P. Singh, 2013. Low Cost Devices for Hydroponics Fodder Production. www.indairyasso.org. Indian Dairyman.
Sneath R. and Mclntosh F, 2003. Review of Hydroponic Fodder Production for Beef Cattle.
http://www.qcl.farmonline.com.au/files/48/20/01/000012048/Hydroponicfodder.pdf.
Erişim Tarihi: 3.3.2015.
Tranel, L. F., 2013. Hydroponic Fodder Systems for Dairy Cattle? Animal Industry Report.
http://lib.dr.iastate.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1829&context=ans_air. Erişim Tarihi: 3.3.2015.
