T. C. ATOM ENERJİSİ KOMİSYONU

(1)

ANKARA NÜKLEER ARAŞTIRMA MERKEZİ

Teknik Raporu :

(2)

TÜRKİYE SULARINDA YASIYAF BALIKLARDA CİVA TAYİNİ

( Birinci Kısım)

ilhan ÖLMEZ

Ekim 1972

(3)

Summary 2 I. Giriş 3 I.I. Civa Kaynakları 4

I.I.a. Doğal Kaynaklar 4 I.I.b. Endüstriyel Kaynaklar 4

I.I.c. Tarımsal Kaynaklar 5

II. Deney Yöntemi 9 III. Sonuç ve Tartışma 11

Faydalanılan Yayınlar 13

(4)

ö^SöZ

'levre kirlenmesi endüstriyel alanda gelinmiş ülkele- i in başlıbaşma bir problem olarak ortaya sıkmıştır- Problemin zama

nında anlaşılamamış olması veya anlaşıldıktan sonra de üzerinde Önemle durulmayışı, 7Özümünü daha da çü eleştirmektedir Fonunun gerdek öneminin anlaşılması ile, ilgili devletle¹- per ek keıdi

olanakları ile gerek3e uluslararası ku^ulu^la^la i^birli^i ku~e-r^v problemin -jözümü üzerinde i3rarla durmaktadırlar

Memleketimizde de^,,nevre kirlenmesi "Problemi" kendini göste - meye başlamış bulunmaktadır Az savıda da olsa vapıİ8n -jalı^ma-

lar bu kanıyı desteklemektedir İnsan sağlığını vekından ilgilen

dirdiği i?in yapılan 7alı^nalara ek olarek "'e^kezimiz'de de

Türkiye çevre sularında yasayan balıklarda eiva snelizlerine bağ

lanmıştır, Çalışmaların ilk kıamı tamamlanmış ve bu raporla vevın- lanmaktadır.

Bu çalışmanın yapılmasında hertürlü yardımlarını esirgemeyen F. Pamuk, /.. Fut, X'. İnam ve T. Altan'a ayrıca Reaktör Pişiği Grubu'nun İlgi ve yardımlarına tefekkür etmeyi bir bor^ bilirim

(5)

Balıklarda e3er miktardaki civa nötron ektiV83von ancli^i metodu ile tayin edilmiştir. Değişik bölgelerde yalayan de£ii>- balık türlerinde bulunan civa miktarları, denizlerin endüstri ta**

rafından kirletilmesinin bi sonucu olar8k incelenrairtir Balık**

ların 3irt etlerinden alınan numunelerde, kuru ağırlık olarak

gram babına 0,06 ppm ile 1 , 2 ) pp»n arasında değinen degei'ler elde

edilmiştir.

(6)

- 2 -

sır-r.?A

⁴

-îY

Trace leveİ3 of mercury in fish have been determined bv thermal neutron activation analy3İ3 Comparison of the amouit5 of ıtercury obtained from different species of fish living^- in different area3 gave an indication of pollution of the sen, from industrial sources. Amounts varying from 15.2 3 ppm to 0.06 ppm of mercury per gram of dry dorsal musele tiosue were observed

(7)

I, GİRİŞ

""evre kirlenmesi sorunları son vıİlerde- arartırıcıir-ıı üzerinde durduğu en Önemli konulardan biri h?line ^elni^ti', Yüksek zehirleyici özelliğe sahip maddeler endüstri veya diğer kaynaklar tarafından çevrelerine atılmakta ve bunun devam et

mesi halinde buraların canlıların yaşamasına elverişli olmayan bir atmosfer ile kaplanması kaçınılmaz bir duruma gelmektedir.

Aynı problem su hayatı için de geçerlidir. Birçok endüstri ar

tıkları deniz, göl veya akarsularda 3on bulmaktadır. Bunların olumsuz sonuçları insanlığı doğrudan etkilemekte, ve bundan do

layı bu kirleticilerin devamlı kontrolünün yapılması gerekmek

tedir.

Yüksek zehirli bileşiklere kolayca dönülebilmesi bakımın

dan, bir çevre kirleticisi olarak, civa özel bir yere sahiptir.

Civa ve civa bileşiklerinin zehirleyici özelliklerinin çdk e3ki zamanlardan beri bilinmesine rağmen, önemi özellikle Minamata £L,2|

Hastalığı olarak bilinen, kitle halindeki zehirlenmelerden son

ra kavranmış ve üzerinde yoğun çalışmalara başlanmıştır.

Civanın çevre kirleticisi olarak izlediği en tehlikeli yol metilesyona uğramasıdır.Çünkü, metil civa suda çok az mik

tarlarda bulunsa dahi organizmalarda birikerek yüksek konsant

rasyonlara erişmektedir. £}J Şekil I fal bu durumu şematik olarak göstermektedir.

(8)

H

M

H

S U

> b

• H ^

O C

- 4 -

10 000

1 000

100

10

WIIIHIHIIh

Şekil I

Balık yiyiciler

Balıklar

0 i l

A \ W \ \ \ \ \ \ \ \ \ W \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ \ W \ \ Deniz

^S

uyu

i . i .

CIVA

KjgKjanmai

çevre kirlenmesine sebep olan civa kaynakları genel olarak üç grubu ayrılabilir:

1.1.a. DOĞAL KAYITAIO.AR,

Uçucu özelliğinden dolayı önemli miktarlarda civa atmosfere karışmakta ve tabiat olayları sonucunda yer

yüzüne dağılmaktadır. Ayrıca civanın çok az miktarda da

hi olsa suda çözündüğü bilinen bir gerçektir.

I.I.b. BEDÜSTRÎYEL FAY2AP1AR,

Birçak endüstriyel prosede de fşl civa hammadde veya katalizör olarak kul lanı İmale tadır. Bunların en önemlile

rinden bazıları aşağıda sıralanmıştır;

- Flor ve alkali tesislerinde klor ve sudkostigin elektrolitik Üretiminde,

(9)

- Selüloz endüstrilerinde kağıt hamurunun korunma

sında,

- Pla3tik endüstrilerinde katalitik reaksiyonlar için,

- Elektrik endüstrisinde batarya, şalter, v.s. üre

timinde,

- İlaç endüstrilerinde,

- Boya endüstrisinde paslanmaya kar~ı dayanıklı boya

ların üretiminde,

- Kontrol aletleri yapımında,

Bunlar ve civa ihtiva eden diğer endüstri artıkları çev

remize boşaltılmaktadır.

I.I.C. TARIMSAL KAYNAKLAR

Tarımda civa genel olarak ot zararlılarına, mantarlara, v.s. karşı tohumların ilaçlanması şeklinde kullanılır.Bu civanın bir kısmı sulama işlemleri va yağmur vasıtası ile akarsulara, dolayısıyla göl ve denizlere taşınırlar.

Çeşitli memleketlerde tarımda kullanılan civa miktar

ları TfQ Tablo I.de gösterilmiştir.

(10)

- S -

Tablo I

TABIMDA KUELAKI1AN CİVA MİKTARLARI

Llenıleket _ __ Miktar (Ton) Japonya , 1 600

A.B.D .,.,,. 400

Almanya > 41

İtalya 26 Türkiye 22 5 İngiltere 20 Polonya ,,.. 9

İspanya 7.1 Dul gar i 3 tan . 5

Avusturya 4 Danimarka 3.5 İ 3 ve ç 2 Morako > 1

Finlandiya 1 Yeni Zelanda ,..,,... 0.5

Norveç 0.4

Portekiz 0.2

İ3rail 0.2

(11)

Civa tayini içinbütün ülkelerce en geçerli metod olarak ka

bul edilen termal nötron aktivasynn analizi metodu kullanılmakta

dır. Bilhassa organik civa bileşiklerinin uçuculuğundan dolayı radyokimyasal saflaştırma ve diğer işlemler sırasında kayıpları önlemek için özel dikkat sarfedilmektedir. Deney sırasında civa kaybını minimuma indirmek için dondurarak kurutma (freeze- drying)

basamağından önce organik civa bileşiklerinin daha az uçucu inor

ganik bileşiklere döndürülmeleri için numuneler gaama-ıgınlamasına tabi tutuldular. Ayrıca organik maddelerin parçalanması geri soğu- tuculu sistemler içersinde yapılır.

(12)

*m* * • • • » » • « » »

s-J- —

/ - » •

\

t

\

7 >

. - > ^

\

^

4w _{î z i}

_N

a a a o s

II» H I II I I l > — • » — « * • «•MIMMa

- e -

(13)

Aktivasyon analizinde ışınlanmış numunelerin hiçbir kimya

sal işleme tabi tutulmaksızın enstrümental tekniklerle ölçülmesi ile radyokimyasal saflaştırma metodlarının uygulandığı teknik arasında bir seçim yapılabilir. Düşük değerlerin tayininde daha duyar olması ve aranılan elementlerin yüksek bir saflıkta elde

edilmesine imkân vermesi bakımından araştırmalarımızda ikinci yol uygulanmıştır.

Çalışmalarımızda kullanılan numuneler Türkiye'nin değişik bölgelerinden alınmış olup bunların toplandığı bölgeler Şekil 2.

de gösterilmiştir. Araştırma her ne kadar bütün Türkiye'yi kap

samakta ise de başlangıçta endüstrileşmenin daha yoğun görüldüğü ve yaklaşık olarak toplam balık üretimimizin yarısının temin edil

diği, Ege ve Marmara bölgeleri ile ilgilenilmiştir.

Balıkların sırt kısmından alınarak kurutulan numuneler has

sas olarak tartılarak kuartz tüplere konuldu ve TR-1 reaktöründe 13 2

2-6 saat 1.27x10 n/cm -sn. akıda ışınlandılar. Numuneler üzeri

ne aşağıdaki radyokimyasal saflaştırma metodu uygulandı.

Numuneler içersinde (1:1) oranında HN0_/H_S0. karışımı ve eiva taşıyıcısı bulunan geri soğutuculu balonlarda 1-2 saat sürey

le organik maddeler tamamen parçalanıncaya kadar kaynatıldı. J7-10J Çözülmüş numunede civa ayrılması ve saflaştırılması aşağıda veri

len metoda göre yapıldı.

1- Santrifüj tüpüne alınan çözelti (lrDHH.OH ile nötürleş- tirildi ve ısıtılmış çözelti üzerine civayı metalik hale indirgemek gayesi ile askorbik asit ilave edildi.

2- Metalik civa birlikte çökmesi muhtemel hidroksitlerden kurtulmak amacı ile, geyreltik HC1 ile yıkanarak sant- rifüjlendi. Tekrar su ve aseton ile yıkandı.

(14)

- 10 r

3- Metalik civa derişik HNO- ile çözüldü, su ile seyreltil

dikten sonra AgNO ve Kal ilave edilerek Agl çöktürüldü.

4- Çökelek süzülerek atıldıktan sonra, çözelti nötürlesti- rildi ve civa, bakır etilen diamin kompleksi ile, tek

rar çöktürüldü.

5- Çökelek su ve izopropil alkol ile yıkandı, kurutuldu, tartıldı ve gamma 3pektrometresi ile sayıldı.

Kumune içersindeki civa miktarı aynı şartlar al

tında ışınlanmış standart civa aktivite3inin karşılaştı

rılması yolu ile tayin edildi.

(15)

III. SONUÇ VS TARTIŞMA

Bugüne kadar yaptığımız çalışmalarda memleketimizin çeşitli denizlerinden temin ettiğimiz değişik türdeki balıklarda cıva

miktarları tayin edilmiştir. Balıklardaki civa miktarları tayini, civanın insanlara doğrudan dokuya trenefmri v«. sevre kirlilisinin bir yansıtıcısı olması nedeniyle büyük önem taşımaktadır.

1971 sonhahannftfl batı kıyılarımızdan yakalanan 30 kadar değişik, balık türünde civa miktarları tayin edilmiş olup sonuç

lar en az iki deneyin ortalaması olarak 1 gram kuru dokudaki civa miktarlarını ppm olarak göstermektedir. Tablo II.

Araştırma programımız batı kıyılarımızdan başlamış olup, bütün memleketi içine alacak şekilde genişletilmektedir.Batı kıyı

larımızın önemi daha önce de belirtildiği gibi endüstri merkezleri olmasından ileri gelmektedir.

Çanakkale Boğazı balıkların geçiş yolu olması ve her türlü balığın bulunabilmesi bakımından özel bir öneme sahiptir. Sonuç

ların incelenmesinden de görüleceği gibi tek bir balık türünde oldukça yük3ek miktarda civa bulunmuştur.

Dünya ülkelerinin bazılarınca kabul edilmiş olan standartlara göre balıklarda bulunabilecek mak3imum civa miktarı 1 gr, yaş

balık için A.B.D ve Kanada'da 0.5 ppm Norveç'te ise 1.0 ppm dir.

Tablo II.de verilen değerler 1 gr kuru balık için olduğundan el

de edilen sonuçların dünya standartları ile karşılaştırılması, ancak değerlerin yaklaşık olarak 1/3 lük bir çarpanla çarpılma

sından sonra yapılabilir. Buna göre memleketimizde çevre kirlenmesi bakımından önemli bir sorun bulunmamaktadır.Ancak bu, şu andaki

durumu yansıtmakta olup, ilerisi için gerekli tedbirler alınmadı

ğı taktirde, insan sağlığını olumsuz yönde etkileyecek önemli bir sorun haline geleceği muhakkaktır.

(16)

T A B L O II

BATI KIYILARIMIZDAN YAKALANAN BALIKLARDAKİ CİVA MİKTARLARI (pprn/g kuru balık olarak)

" ^ f c l ı k X^Ti»«l> A J W

Çipura Barbunya Karagöz Mercan Kefal

İstavrit Lüfer Palamut İzmarit Sardunya Hamsi Mırmır Zargana Küpez

İskaroz Helanurja Kalamar

İzmir

•

Körfezi

11.65 5.24 2.66 1.41

-

1.67 0.069 O.I85 9.47 0.154 0.555v 0.224

mm

0.487

_

11 '

Çanakkale Beğazı 11.86

0.172 0.877

..

0.370 0.232

-

0.352 1.22 0.077

1

0.157 0.088

_ - - -

" • •

Ayvalık

2.46

—

0.103

0.482

-

0.295

0.287

•

0.113

.

Aliağa

1.21 0.287 11.77 10.63 1-95

;

•

İstanbul Boğazı

15.28 2.48 0.385

I.84

•

Karaburun:

0.227

-

0.867

1.22

6.32

-

1.00

^^

Çe';me

4.21 3.65

•

0.180

•

.

Haliç

3.49 2.oa

.

(17)

FAYDALANILAN YAYIKLAR

1- Kurland,L.T., S.N.Faro and K.Seidler "Minamata Disease", Wld. Neurol., 1,379 (i960)

2- IrukayamajK., "The Pollution of Minamata Bay and Minamata Disease", Adv.Water Pdll.Res., 3:153 (1967)

3- Hannertz,L., and Jernelov,A.^s "Biological Methylation of

Mercury in Aquatic Organism", Nature» London;223,5207 (1969) 4- Ljunggren K. »Sjostrand B..., johnels A.G., 0İ3son M., Otterlind

G., and Westermak T., "TTuclear Techniques in Environmental Pollection" IAEA-SM-142 a/22; 373; (1970)

5- Grant, N., Legacy of the madhatter Environment IIi 43-44(1969) 6- Keckes, S. and Miettinen, J.X, "FAO Technical Conference on

Marine Pollution and its Effects on Living Reseources and Fishing", FIR: MP/70/R-26, (1970)

7- Smith,H., Analyt.Chem.35, 635 (1963)

6- Sjo3trand,E., Analyt.Chem. 36, 314 (1964)

9- Wester, P.O., Drune D.Sansahl,K., Int.J. appl. Radiat.

Isotopes 15, 59 (1964)

10- johansen,0.^? Steinnes? E., Int.J.appl, Radiat. Isotopes 20,751 (1969)