2007-2009 ABD ekonomik durgunluğu resmi olarak Haziran 2009’da bitmiş olmasına rağmen, Amerika başta olmak üzere Avrupa ve diğer G-8 üyesi ülkeler hala durgunluk, işsizlik ve para sıkıntılarıyla uğraşıyor. ABD Başkanı Obama’nın Şubat 2009’da yürürlüğe koyduğu Amerikan İyileşme ve Yeniden Yatırım Yasası (American Recovery and Reinvestment Act – ARRA) piyasalara 787 milyar Dolar enjekte ederek ekonomiyi canlandırma amacı güdüyordu. Yasanın üç temel amacı şöyle özetlenebi- lir:
• Yeni iş sahaları yaratmak ve mevcut olan istihdamı korumak,
• Ekonomik faaliyetleri arttırmak ve uzun vadeli büyümeyi desteklemek,
• Hükümet ve devlet harcamalarında eşi görülmemiş şeffaflık sağlamak.
Bu amaçlara ulaşmak için ekonomik iyileşmenin üç havuza bölünmüş fonlama ile gerçekleştirilmesi öngörülmüştü:
• 288 milyar Dolar vergi indirimleri ve işsizlik sigorta yardımları,
• 224 milyar Dolar eğitim ve sağlık hizmetleri için federal fonların arttırılması,
• 275 milyar Dolar federal kredi ve yardımlar.
Bunların haricinde özellikle altyapı geliştirme ve iyileştirme yatırımlarına öncelik verilmesi öngörülüyordu. Ağustos 2011 itibariyle bu toplam havuzun 671 milyar Doları kullanılmış, gerekli federal ve eyalet teşkilatlarına dağıtılmış bulunmaktadır.
Yüzde 85’i harcanmış olan bu büyük ekonomik program bazı alanlarda iyileşme sağ- lamasına karşın piyasalarda istikrarlı bir düzelme ve iyileşmeye henüz neden olamadı.
Amerika’nın geçmişte yaşadığı diğer durgunluklara oranla 2007-2009 ekonomik krizi, 1930’larda yaşanan Büyük Depresyon hariç, en uzun süreli krize damgasını vur- muştur. Son kriz, hem krizden çıkış süresi (18 ay), hem istihdam oranındaki düşüş (yüzde 6.1), hem de gayri safi milli hasıla oranındaki düşüş (yüzde 4.1) ile son 50 yılın en kötü krizi olarak karşımıza çıkmaktadır.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan son on ekonomik durgunluk verileri kar- şılaştırıldığında, 2007-2009 krizinin öncekilere göre çok farklı davranış gösterdiği
* 21.Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Bilimsel Danışmanı
Ekonomik Krizi Aşabilecek mi?
Mesude CINGILLI *
gözlemleniyor. Krizin başlamasından bu yana 43 ay geçtiği halde ve resmi olarak kriz- den Haziran 2009’da çıkılmasına rağmen, ABD işsizlik oranı hala Ağustos 2011 iti- bariyle yüzde 9.1 sınırında geziniyor. Oranın yüksek olmasının yanında, uzun süreli işsizlerinin (18 ay ve daha uzun) artmış olması hem halkta hem de ekonomistlerde ABD’nin yeni bir durgunluğun arifesinde olduğu kuşkusunu uyandırıyor.
Gayri safi milli hasılaya bakıldığında ise ekonomik durgunluğun başlamasından bu yana geçen zaman içinde düşüş hızının yavaşlamasına rağmen düşüşün durmadığı görülmektedir. Aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere, diğer son dört ekonomik dur- gunluk dönemleri en geç bir buçuk yıl içinde kriz öncesi seviyelerine ulaşırken, üze- rinden üç buçuk yıl geçmesine rağmen, 2007-2009 ekonomik durgunluğu sonrasın- da GSMH hala kriz öncesi düzeyine ulaşamamıştır. 2011 ikinci çeyreği itibariyle ABD ekonomisi kriz öncesine göre yüzde 0.5 daha düşük seviyeyedir.
Bunların yanında ekonomide birkaç güzel haber de gözlemlenebiliyor. Şirket kar- lılıklarının önceki dönemlere göre daha hızlı artış kaydetmesi ve sanayi stoklarının erimeye başlaması, önümüzdeki dönemde üretimin artacağına dair güzel bir işaret olarak görülmektedir. Şirket karlılık oranları yılın ilk çeyreğinde yüzde birlik bir artış-
tan sonra ikinci çeyrekte yüzde üçlük sağlıklı bir artış gösterdi. Ayrıca tüketici harca- malarının beklenenden yüksek çıkması da iyi bir işaret olarak değerlendiriliyor.
Tüketici harcamalarında beklenen yüzde 0.1 artış yerine yüzde 0.4 oranında artması, Amerikan halkının yavaş yavaş para harcamaya başladığının göstergesi olarak algılan- maktadır. Amerikan ekonomisinin yüzde 70’ini tüketici harcamalarının oluşturduğu düşünülürse bu iyileşme ilerisi için umut vaat ediyor denebilir. Yine de bu büyüme hızı 2009’un son çeyreğinden bu yana en düşük büyüme hızı olarak kendini gösteri- yor.
ABD Kredi Değerlendirmesinin Düşürülmesi
Ağustos başında uluslararası kredi derecelendirme kuruluşu Standards and Poor’s (S&P), dünyanın en büyük ekonomisi ABD’nin ‘’AAA’’
olan uzun vadeli kredi notunu, tarihinde ilk kez düşü- rerek ‘’AA ‘’ya çekti, kredi not görünümünü ise ‘’nega- tif ’’ olarak belirledi. Kuruluş, açıklamasında, karara gerekçe olarak ülkede son dönemde federal borç limiti- nin yükseltilmesi sürecinde görülen istikrarsızlık ve yet- kililerin rekor düzeylere çıkan bütçe açığını azaltmak için kamu harcamalarında yeterli kesintiye gidememesi- ni gösterdi.
Amerikan ekonomisini olumsuz yönde etkilemesi beklenen bu düşüşün, belli başlı beş alanda etkili olması bekleniyor:
1. ABD hükümetinin riski arttığından piyasalarda borçlanmak için ödeyeceği faiz oranının yükselmesi, kısa vadede bütçe açığına 10 milyar Dolarlık yük getirme- si,
2. Tüketici ve işverenlerin ödeyeceği faiz oranlarındaki artış, zaten zor durumda olan emlak piyasasını ve üretici yatırımlarını kötü yönde etkilemesi,
3. Ekonomik faaliyetlerin yavaşlaması ve gayri safi milli hasılada en az yüzde bir oranında bir gerileme,
4. Ekonomik yavaşlama sonrası borsanın düşüşe geçmesi, kısa vadede borsanın yüzde 10’a varan bir düşüş kaydetmesi,
5. Yavaşlayan ekonomiyle birlikte iş gücüne olan talebin azalması ve faiz oranların- daki yüzde 0.5’lik bir artışın en az 640 bin civarında iş kaybına neden olması.
Bütün bu verilerin ışığı altında Amerikan ekonomisinin yeni bir durgunluğa ve ekonomik krize girmesinin kaçınılmaz olduğu görülüyor.
Jackson Hole Ekonomik Sempozyumu
Ağustos’ta Jackson Hole, Montana’da yapılan merkez bankaları başkanları, maliye bakanları, analistler ve ekonomistlerin yıllık toplantısında, yeni IMF başkanı
Amerika başta olmak
üzere Avrupa ve diğer
G-8 üyesi ülkeler
2007’den bu yana
durgunluk, işsizlik ve
para sıkıntılarıyla
uğraşıyor.
Christine Lagarde ve Harvard Üniversitesi ekonomisti Kenneth Rogoff dahil, birçok merkez bankası başkanı ve ekonomist, para politikalarının ekonomik krizden çıkmak- ta yetersiz kaldığı ve yeni bir durgunluğa doğru gidildiği uyarısında bulundular.
Atlantik’in her iki yakasındaki politikacı ve bürokratlar, her ne kadar 2009’da alınan önlemlerin daha kötü bir krizden ülkeleri ve dünya ekonomisini kurtardığını savun- sa da, merkez bankalarının ekonomiyi canlandırmak için ellerinde daha fazla araç kal- madığı konusunda hemfikirdiler.
Jackson Hole’da konuşan ABD Merkez Bankası Başkanı Ben Bernanke ekonomik krizden çıkışın neden bu kadar yavaş olduğu sorularına kendi yorumunu getirdi.
Önceki durgunlukların tüketimin azalması, emlak ve dayanıklı mallar talebinin düş- mesiyle birlikte uzun vadede tüketimi ve talebi arttırıcı etkide bulunarak krizden çıkı- şın tohumlarını ektiğini belirten Bernanke, son kriz sonrası bu dönüşümün çok yavaş işlediğini dile getirdi. Son durgunluğun ekonomistlerin ilk tahminlerinden daha da derin ve yaygın olduğunu, aynı zamanda ekonominin canlanmasında öncü rolü oyna- yan emlak ve finans piyasalarının durgunluğa girişin asıl sebebi olması dolayısıyla, durgunluktan çıkışın da aynı ölçüde yavaş olmasına sebep olduğunu belirtti.
İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana emlak piyasasının ekonomik krizlerden çıkışta öncü rolü oynadığını, fakat bu son krizde gerek piyasadaki banka hacizli ev sayısının artması ve bu yüzden emlak fiyatlarının yüzde 30’dan fazla bir düşüş göstermesi, gerekse yeni ev inşaatlarının kriz öncesine göre yüzde 70 düşüş göstermesi ekonomi- yi birçok yönden olumsuz etkiledi. Yeni ev inşaatlarının düşmesi sadece inşaat şirket- lerini değil, ev ve emlak piyasalarına bağlı yan sanayileri ve dayanıklı ve dayanıksız tüketim malları satışlarını da olumsuz olarak etkiledi. Gücünü tüketici talebinden alan ABD ekonomisi ise bütün canlandırıcı önlemlere rağmen beklenen düzelmeyi göstermedi.
2008 sonbaharında Lehman Brothers Menkul Değerler şirketinin batmasıyla baş- layan finansal kriz ise piyasalara olan güvenin düşüşüne ve finans ve bankacılık sektö- rünün büyük kayıplar vermesine neden oldu. Finansal krizin ardından, bankalar önlem olarak verdikleri kredileri kısmaya ve kendi bilançolarını güçlen- dirmek için nakit pozisyonlarını arttırmaya başladılar. Piyasada bankalar aracılığıyla tedavüle sokulan nakdin ve kredinin azal- ması, hem tüketici hem de üreticilerin daha az yatırım yapmasına ve piyasayı canlandıracak harcamalardan uzak durmasına neden oldu. 2008’den bu yana finans piyasalarının düze çıkarılması için hem ABD Merkez Bankası hem de Amerikan Hükümeti tarafın- dan bir dizi önlem alınma- sına rağmen, finansal piyasalardaki durgun- luk ekonomik krizin aşılmasının önünde önemli bir engel oluşturma- ya devam ediyor. Başta Yunanistan olmak üzere, Avrupa
Birliği üyesi birkaç ülkenin devlet borçlarını ödemesindeki güçlük Avrupa piyasala- rında yaşanan belirsizliği arttırırken, ABD’deki hazine borç limitinin yükseltilmesin- de yaşanan politik kargaşa sonrası ABD hazine bonolarının Standards & Poors tara- fından AAA risk derecelendirmesinden AA derecesine indirilmesi, finansal piyasalar- da keskin dalgalanmalara ve riskten kaçınmaya neden oldu. Bu gelişmelerin ekono- mik büyümeyi ne kadar etkilediğini şimdiden öngörmek zor olsa da piyasalara olan güveni azalttığını ve büyümeyi olumsuz yönde etkilediğini belirtmek gerekir.
Konuşmasını geleceğe yönelik tahminleriyle sürdüren Ben Bernanke, gerekli önlemler alındığı takdirde 2007-2009 krizinin uzun vadede ABD ekonomisinin büyüme hızına fazla bir etkisi olmayacağını savundu. Orta vadede emlak piyasasının tekrar artışa geçeceğini ve büyümeyi de beraberinde getireceğini belirtti. Finans piyasaların ve kurumların kriz sonrası birçok önlem aldığını ve politika değişikli- ğine gittiğini, bunun da orta ve uzun vadede piyasalara olan güveni arttıracağını belirtti. Aynı anda tüketicile- rin kriz sonrası aile bütçelerini güçlendirmelerinin, borç ödeyip, tasarruflarını arttırmalarının da, orta ve uzun vadede tüketimi ve ekonomiyi körükleyeceğine inandı- ğını söyledi. Ekonomik iyileşmenin biraz daha zaman alacağını ve gerekli önlemlerle krizin aşılacağını belirten Bernanke, ekonominin tam potansiyel ile büyümesi için Amerikan hükümetinin alması gereken önlemleri şöyle sıraladı:
• Makro ekonomik ve finansal istikrarı sağlayıcı önlemler almak,
• Vergi ve ticaret kanunlarını düzenleyerek yürürlüğe koymak,
• İş eğitimini özendirici teşviklerle vasıflı işçi sayısını arttırmak,
• Üretime yönelik yatırımları teşvik etmek,
• Yeni teknolojilerin gelişimi için araştırma ve geliştirme çalışmalarına önem ver- mek.
Bu amaçların gerçekleşmesi için hem Amerikan kongresine hem de Merkez Bankası’na mali ve para politikalarını düzenlemede çok iş düştüğü görülüyor.
Başkan Obama’nın Yeni İstihdam Planı
Son açıklanan ekonomik verilere göre beklenenden çok daha düşük seviyede büyü- me gösteren ekonomi, herkesi yeni bir kriz beklentisine soktu. 2011’in ilk altı ayında Amerikan ekonomisi sadece yüzde 0.7 büyüme gösterdi. Bu İkinci Dünya Savaşı sonra- sında yaşanan son on bir durgunluk verileriyle karşılaştırılınca ekonomistlerin korkula- rında gerçeklik payı olduğu görülüyor. Ekonomistler son on bir ekonomik durgunlu- ğun dokuzunda kriz öncesi büyüme oranının yüzde birin altında kaldığını belirtiyorlar.
Yine de yılın ikinci yarısında büyüme hızının yüzde 1.5-2.0 arasında olması bekleniyor.
Bu büyüme gerçekleşirse yeni bir ekonomik durgunluk korkularını susturabilecek olsa da, yüzde 9.1 olan işsizlik oranında büyük düşüşe neden olması beklenmiyor.
ABD’nin rekor düzeylere
çıkan bütçe açığını
azaltmak için kamu
harcamalarında yeterli
kesintiye gidememesi,
kredi notunun tarihinde
ilk kez düşürülmesine
sebep oldu.
İşte tam burada ABD Başkanı Barack Obama’nın 8 Eylül günü açıkladığı yeni işsizliği yenme planı devreye giriyor. Ülkesinin “ulusal bir krizle” karşı karşıya oldu- ğunu belirten Obama, vergi indirimi ve kamu harcama- sı içeren 447 milyar Dolar tutarındaki yeni istihdam paketini açıkladı. Kongre’nin özel oturumunda konu- şan Obama, yavaşlayan ABD ekonomisinin canlandırıl- ması ve yüzde 9.1 oranındaki işsizliğin düşürülmesi için yeni paketin bir an önce onaylanmasını istedi.
Obama’nın ekonomiyi canlandırma planı, işsizlik
sigortası konusunda 49 milyar Dolar, okulların modernize edilmesi için 30 milyar Dolar ve ulaştırma altyapı projeleri için de 50 milyar Dolarlık bir maliyet içeriyor.
Ancak paketin en önemli maliyet kalemini, işçiler ve özellikle küçük işletmeler için getirilecek 240 milyar Dolarlık vergi indirimi oluşturuyor. Plana göre, istihdam ver- gisi ve maaşlardan kesilen vergiler gelecek yıl yarı yarıya düşürülecek. Bunların dışın- da; 35 milyar Dolar öğretmenler, itfaiyeciler ve polis memurlarının işsiz kalmasını önlemek amacıyla kullanılacak. 15 milyar Dolar boş ve oturulamaz durumdaki evle- rin yenilenmesi, 5 milyar Dolar da dar gelirli gençlerin ve yetişkin işçilerin desteklen- mesi için harcanacak.
Obama’nın yeni paketi, 105 milyar Dolarlık bayındırlık işlerini de içeriyor.
Obama, 447 milyar Dolarlık paketi, vergi artışları, harcamalarda kesintiler ve sağlık harcamalarını azaltarak finanse etmeyi planlıyor. Finansman konusundaki ayrıntıla- rın, ABD’nin uzun dönemli borçlarının düşürülmesiyle ilgili önerilerle birlikte önü- müzdeki günlerde açıklanması bekleniyor.
Sonuç
ABD Başkanı Obama halen yüzde 9.1 civarında dalgalanan işsizlik oranını indir- me ve en az bir yıldır iş arayan 4.4 milyon Amerikalıyı tekrar iş dünyasına döndürme amacı güden planını yürürlüğe sokmak için uğraşacağını vaat etse de, ABD Kongresinde çoğunluğu ellerinde tutan Cumhuriyetçiler, Başkan Obama’nın planına kesinlikle karşı çıkacakları sinyallerini veriyorlar. Bu durumda yeni bir politik ve eko- nomik kriz kaçınılmaz görünüyor.
Ekonomistler ise planın genellikle olumlu olduğunu ve işsizlik oranını düşürmede etkili olacağını savunuyorlar. Moody’s Analytics şirketinin baş ekonomisti Mark Zandi planın ekonomiye olan güveni geri getireceğini ve ABD’nin yeni bir krize gir- mesini önleyeceğini söyledi. Planın GSMH’da gelecek yıl yüzde 2 büyüme sağlayaca- ğını ve 1.9 milyon yeni istihdam yaratacağını belirten Zandi, işsizlik oranının da yüzde birlik bir düşüşe neden olacağına inandığını belirtti. Ekonomi Politikaları Enstitüsü Başkanı Bivens de benzer açıklamalarda bulundu. Planın gelecek yıl GSMH’yı yüzde 1.9 arttırarak yüzde 3.3 düzeyine çıkarmasını beklediğini de ekledi.
Bütün bu verilerin ışığı altında Amerikan halkının ve dünya piyasalarının “bekleye- lim görelim” demekten başka çaresi yok gibi görünüyor.
21. YÜZ YIL
