ıl.ııkara Oııiv. Ve!. Fak. Derg.
44:ı.6. i<)<)7
İNEKLERDE SUBKLİNİK MASTİTİsLERİN ELEKTRİKSEL İLETKENLİK, SOMATİK HÜCRE
SA YISI VE CALİFORNİA MASTİTİs TEST iLE SAPTANMASI
Ayhan Baştan
1Mustafa Kaymaz
iMurat Fl1ldık
2Nil Erünaı
2The use of electrkal conductivity , somatic cell count and california mastitis test in diagnosis of subclinical mastitis in dairy cows
Summary: The aim of this study \-vas to determine efj'eetiveness of the method of electrical conductivity comparing somatic eel! cowıt and cahfomia mastitis test.
In this study, the mi/k samples eol!ected fronı 183 quarters of 49 cows in
three dijjerellt farnıs were used as the nıateria!. The sanıples were taken Fom the eows whieh not showing the signs of nıastitis and at abollt 150
1/ıday ot their lactaıioll.
The nıilk sanıples were taken during mi/king in the mOrlling, af ter a few mililitres milk discarded. Firstly, CMT was apphed to the samples. The conductivities of the samples vvere determined by using Milk Checker. Somatic eel! coU/ılS of the sanıples were carried oııt microscopical!y by ıısing qualitative count method. All the results obtained have been eval1~ated according to variance and t-test method.
OL the
183milk samples, 50
(27.3%)were CMT (-),
40 (2L.8(!o)were CMT
(+),56(30.6%) were CMT
(++)and
37(20.2%) were CMT
(+++).The mean conduetivity and SCC were
5.41, 6.317, 6.867, 7.85mS/nıl and
10()-200.000, 200-300.000, 300.000-1.000.000 and above 1.000.000 eell/ml respectivel)' in the groups of CMT (-), CMT
(+),CMT
(+ +)and CMT
(+ + +). Ithas been reac11ed the eonclusion that the esta1Jlishment of eonduetivity is safe and practieal than CMT and SCC method.ı' on the diagnosis of subclinical mastitis and iı is also a eheap method so as to use wıderlarm cmıditions on the diagnosis of subclinical mastitis. Furthermore its safet)' would increase more when used together with the other methods.
Keyword: Suhelinical Mastitis, Diagnosis, Condııetivit)', CMT, Somatic Cel! COU/lt
Özet: Bu araştırmada. inekıCı'de suhklinik mastilislerin tamsında kulla- mlan elektriksel iletkenlik
(1:;(:)yönteminin etkinliğinin, somalik hücre sayısı (SCC) ve Calijemıia Mastilis Test (CMl) ile karşılaştırarak araştırılması a- maçlanmıştır.
Çalışmada 3 farklı çiftlikte bulunan 49 ineğin toplam 183 meme Iabundan alınan süt örnelsleri materyalolarak kullanıldı. Süt tirnekleri klinik mastitis belirtisi göstermeyen ve laktmyonlarının ortalama 150. gününde bulıı-
Ara~.Gör. Dr., AU. Veterincr Fakültcsi. Doğunı ve Jinckoloji Anabilim Dalı. Ankara.
, Araş.Gör., AÜ. \'cterincr fakültcsi. Doğunı ve Jinck,ıloji Anabilinı Dalı, Ankara.
2 A. f3i\ŞTAN-M. KA YMA7,-M. ı:ı:\DJK-N. ERC'i.'.!.
nan ineklerden hir miktar süt sağzldıktan sonra alındı. Alınan süt örneklerine önce CMT'i uygulandı. Süt örneklerinin ECleri Milk Cheeker cihazı (Eisai Co.
Ltd) kullanılarak saptandı ve somatik hücre sayıları kalitatil (nitel) sayım yön- temi ile mikroskopik olarak yapıldı. Elde edilen sonuçlar variyans ve t-test yöntemine göre değerlendirildi.
Toplam 183 süt örneğinin 50'si
(%27.3)CMT (-).40'1 (%21.8) CMT (-c-).
56'sl (%30.6) CMT
(+ ..-)ve 37'si (%20.2) CMT
(+ ı -:-)olarak deli,erlendirildi.
Ortalama elektriksel iletkenlik değerleri ise CMT (-) gruhunda
5.4/.(Ml'
(+);;rubunda
6.3/7,CMT
(++)f:rubunda
6.867ve CMT
(+++)gruhunda 7.85 mSlcm olarak helirlendi. Califonzia Mastitis Test sonuçlarına gijre değerlendi- rilen örneklerde SCC sayısı kalitafilolarak sırasıyla 100-200.000, 200-300.000.
300. 000-1. 000. 000 ve /.000. O()()'danfazla olarak saptandı.
SOIlUÇolarak subklinik mastitisli sütlerde elektriksel iletkenliğin sap- tanmasının CMT ve SCC ile henzerlik gösterdiği ve sahada kullanılahilir gü- venli hir test oldl/ğu ve subklinik mastitislerin teşhis yöntemi olarak kullanıla- hileceği. diğer tanı yöntemleri ile kullanıldığında güvenilirliğinin daha da arta- ca.ğı kanısına varıldı.
Anahtar Kelimeler: Suhklinik Mastitis. Tanı. Elektriksel iletkenlik, CMT. Somatik Hücre Sayısı
Giriş
MasUtis, meme dokusunun irritan etkileri oluşturan etkenleri yok veya nötralize etme ve kendini konıma çabaları olarak tanımlanmakta ve diğer hastalıklara oranla daha fazla ekono- mik kayıplara yol açtığı bildirilmektedir (2, h,
15). Bu kayıplardan % 70'inden fazlası yetiştiri- cilerin gözleyemediği önemli derecede süt ve- rim ve kalitesinde bozukluğa yol açan suhklinik mastitislerden kaynaklanmaktadır (15, 21).
Suhklinik mastitislerin meme doku-sunda klinik mastitislerden daha fazla görülmeleri, bunların saptanmasında özel tanı yöntemlerine ihtiyaç olduğu araştırıcılar (I, 2, 3, 8) tarafından vur- gulanmaktadır Subklinik mastitislerin tanısı amacı ile total bakteri sayımı, somatik hücre sayımı ve biyokimyasal yöntemlerinin yanısıra CMT gibi testlerde kuııanılabilmektedir (6, iO,
13.18,21).
Suhklinik mastitislerin tanısı amacıvla
. ,
sütteki somatik hücre sayısının araştırılması çeşitli araştırıcılar (4, 5, 7, 9,12, iS, 19) tara- fından başvurulan güvenli bir yöntem olarak bildirilmektedir Sütteki SCC sayımı direkt mikroskopi, DNA /i lter metod, CouIter Counter, Fossamatik gibi direkt ve eMT gihi indirekt testlerle yapılabilmektedir (I, 2, 3, 16,
17) Sütteki SCC sayısını saptayan test-lerden CMT, her türlü saha koşuııarında uygulanabil- mesi bakımından oldukça sık kuııanılan test olup, dolaylı olarak lökosit artışını ve miktarını
hafif presipitasyondan yoğun jel kıvamına ka- dar değişik tepkiler vererek gösteren bir test olarak nitelendirilmektedir (17).
Normal hir sütle SCCnın 200.000 hüc- re/mI' den az olduğu ve patojen etkenlerın me- me dokusuna girmesinden hemen sonra somatik hücre sayılarının artmaya başladığı, akut mastitislerde bu sayının ml'de 1.000.00ü'un üzerine çıktığı araştırıcılar (4, 5, 6, i L 17, 19) tarafından açıklanmaktadır
Mastitislerde meme dokusundaki geçir- genliğin artmasına bağlı olarak sütün iyonik bileşiminin değiştiği ve bazı mineral maddele- rin düzeylerinin düştüğü ve bunların yanısıra Na ve CI içeriğinin arttığı, bunun sonucu sütün elektriksel iletkenliğinin yükseldiği daha önce yapılan araştırmalarda (3, 8,
lA,
14, 20, 21) bildirilmektedir. Bu değişimler dikkate alınarak sütü n ECsinin saptanması suhk1inik mastitİslerin tanısı amacı ilc kuııanılabilcceceği Hilerton ve Walton (5) tarafından ortaya ko- nulmuştur. Son yıllarda sütün elektrik i1ct- kenliğini ölçen elektronik aletler geliştirılip ve bu aletler laboratuvarda ve saha-da erken tanı amacıyla kullanılmakta, nomıal ve mastitisli sütlerde farklı sonuç vermesinden dolayı yanıl- gılara neden olabileceği belirtilmektedir (2, 4, 5, 7,ıo).
İ'\EKlERDE SUBKLİNiK MASTİTİsı ,ERIN ELEKTRiKSEL İLETKFSLİK, SOMATİK HÜCRE SAYıSı "
Sütün elektrik iletkenliğinin, absolut ve- ya komparatif değerlerle açıklandığı, absolut elektrik iletkenliğinin, bir ineğin her meme lobu için elde edilen mutlak değer olduğu, uluslara- rası standartlara göre
S,6
mSlcm'den büyük değerlerin mastitis şüpheli olarak kabul edilme- si gerektiği bildirilmektedir (9, i 2), Enfekte olmavan sütlerde elektriksel geçirgenliğinS A-
5Ji ~lilisiemens (I11S/cm) iken Staph. aureus enfeksiyonunda 7.1-7,5, Strep,ubcris enfeksiyo- nunda ise 5,3-S,6 mSlcm olduğu belirtilmiştir (19), Hilerton ve Walton (5) sütün elektrik ilet- kenliği ve SCC sayımının etkilerini araştırdığı bir çalışmada, elektrik iletkenliğinin saptanma- sının SCCden daha pratik ve daha hızlı sonuç vermesi nedeniyle avantajlı olduğunu bildir- mekle beraber, bu sonuçlara rağmen bu yönte- min her zaman güvenli olmadığını da belirt- mektedirler. Sütün elektrik iletkenliğinin, sütün bileşime, miktarına, ısısına, hayvanın ırkına, mevsime, ınikrobiyel nora, laktasyon dönemi- ne, sağım sıklığına ve örneklerin sağırnın ba- şında veya bitiminde alınmasına göre farklılık gösterebileceği vurgulanmak-tadır (8, IL, 14), Araştırıcılar (12, 13, IS, 16 ) subklinik mastitisin tanısında elde edilen EC değerlerinin, sülteki Jaktoz miktarı ve SCC sayısı ile yakın bir ilişkiye sahip olduğunu saptaınışlar, bazı enfeksiyon etkenlerine de bağlı olarak sütün elektrik iletkenliğinin değiştiğini bildirmişler- dir.Bu araştırnıada, ineklerde subklinik mastitislerin tanısında kullanılan elektriksel iletkenliğin saptanması yönteminin etkinliğinin, somatik hüere sayısı ve California Mastilis Test ile karşılaştırarak araştırılması amaçlanmıştır.
Materyal ve Metot
Çalışmada 3 farklı çiftlikte bulunan 49 Holştayn ırkı ineğin toplam 183 meme lobundan alınan süt örnekleri materyalolarak kullanıldı. Süt örnekleri klinik mastitis helirtisi göstermeyen ve laktasyonlarının ortalama iSO, gününde bulunan ineklerden bir miktar süt sa- ğıldıktan sonra alındı. Alınan süt örnekleri-ne önce CMT'i, Schalm ve ark (17) belirttiği gibi uygulandı ve değerlendirildi, Süt örnekleri~in ECleri daha önce kalibrasyonu yapılan MıIk Cheeker cihazı (Eisai Co, Ltd,) kullanılarak saptandı. Her örneğin incelenmesinden sonra Milk Cheeker aleti distile su ile yıkanarak dığer örneklerin muayenesine geçildi. ECin değer- lendirilmesi uluslararası değerlendirme prensi- bine göre yapıldı (9),
Süt örneklerindeki somatik hücre sayıları kalitatif (nitel) sayım yöntemi ile Kılıçoğlu ve ark (7) belirttiği gibi mikroskopik olarak yapıl-
dı.
İstatiksel hesaplamalar variyans analizi ve t-test yöntemiyle yapıldı.
Bulgular
Toplam i 83 süt örneğinin SO'si (%273) CMT (-), 40"1 (%21.8) CMT (+), 56'sl (%306) CMT (++) ve 3Tsi (%20,2) CMT (+++) olarak değerlendirildi, CMT (-) olarak belirlenen grupta ortalama EC değeri SAl, CMT (+) gru- bunda 6,317, CMT(++) grubunda 6,867 ve CMT (+++) grubunda ise 7.85 mS/cm olarak belirlendi. Ortalama EC 5 AI, 6,317 ve 6.867 değerlerinde sırasıyla SCC sayısı 100-200,000,
200-300.000, 300,000-1,000,000
veLOOO,OOO'dan daha fazla olarak saptandı.
Tahlo I'de CMT, EC ve somatik hücre savısına ilişkin bulgular, Grafik I'de ise CMT,
sec
ve EC arasındaki ilişki görülmektedir.Tahlo
ı
CMT. EC Vesee
bulguları görülmektediL Tablc i: This t'able shows CMT, EC and SCC results,EC değerleri SCC (.000)
eMT
n mın, Max, mean Sıdv,(
-
) 50 41 6,7 5AI a OA9 100-200( + ) 40 4.3 7.7 6,317 D 0,61 200-300
(++ ) 56 5,0 8A 6,867c 0,60 300-LüüO
(+++ ) 37 6,2 12 7,85 " 1.79 >1.000
a-b: p<0,048*
b-c: p<0,0005*
a-c:
b-d:
p<O,OOOI
*
p<0,014*
a-d:
c-d:
p<0,0062*
p<0,088
4 A. BAŞTA:-<-\1. KAYyIAZ-M. FINDIK-N. ERÜ"AL
8 1000
900 - ••••••E.C.
7,5 800
~SCC 700
7 600
6,5 500
400
6 300
200 5,5
100 5 O
CMT (-) CMT(+) CMT (++) CMT (+++)
Gnıtik
ı
CMT,sec
ve EC değerlerinin karşılaştırılması Figure i: Compares CMT. SCC and EC results.Tablo I'de görüldüğü gibi CMT reaksi- yonunun pozititlik derecesine parelelolarak hem sütün elektrik iletkenliğinde hemde SCC savısında istatikselolarak önemli artışlar vardı (p'<0.00l). CMT ilc değerlendirilen ve test so- nucuna göre pozitif reaksiyon veren mastitisli ineklerin. bu meme hölümüne ait süt1erin EC değerleri, aynı ineği n negatif sonuç veren n:ıeme lobları ile 4 meme lobunda da negatll re- aksiyon veren ineklerin meme loblarından alı- nan örneklerin EC değerlerinden yüksek olduğu belirlendi (P < 0.00 i).C MT sonuçlarına göre, + 1 . +2 ve +3 reaksiyon veren örneklerin hem EC değerleri hemde somatik hücre sayısı negatif olanlardan belirgin şekilde farklıydı (P<O.OOI).
Avnı farklılık CMT + L +2 ve +3 reaksiyon v~ren örnekler arasında da mevcuttu (P<O.OOl).
Taı"tışma ve Sonuç
İJ1(;~klerde mastÜİs ve özellikle subklinik mastitis diğer hastalıklara oranla daha fazla ekonomik kayıplara yol açmaktadır.
Subklinik mastitislerin tanısı amacıyla, sütteki hücre sayısının direkt veya indirekt testler ile araştırılması çeşitli araştırıcılar (9,10,12) tarafından başvurulan güvenli bir yöntem olarak bildirilmektedir. Normal sütün elektrik iletkenliği 5.63-6.02
mS/cm
arasında değişmekte, absolut elektrik iletkenliği uluslara- rası standartlara göre 5.6 mSıcm'den büyük ise süt mastitis şüpheli kabul edilmektedir. Sütün elektrik iletkenliği, sütün bileşime, miktarına, ısısına, hayvanın ırkına, mevsime, mikrobiyeltlora laktasyon dönemine ve hatta sağım başı, sonu' ve sıklığına göre farklılık taşımaktadır.
Tekeli ve ark. (18) yaptıkları bir çalışmada EC değerlerinin süt örneklerinin sağım önce.si~eya sonrasında alınmasına bağlı olarak değıştıgını, bir miktar süt sağıldıktan sonra alınan örnekler- de CMT( -). CMT (+) ve CMT (++) olarak de- ğerlendirilen sütlerde EC değerlerini sırasıyla 4.52:tO. Il, 5.14:1:0.25 ve 7.38:tO.57
mSıcm
bulduklarını bildirmektedirler. Birçok araştırıcı (4,10,14) subklinik mastitisin tanısında elde edilcn MC değerlerinin, sütteki laktoz miktarı ve SCC sayısı ile yakın bir ilişkiye sahip oldu- ğunu saptamışlar, bazı enfcksiyon etkenine bağlı olarak süti.in elektrik iletkenliğinin dcğış- tiğini belirtmişlerdir. Nakano (12) ise araştır- masında, EC bulguları ile CMT, laktoz, klor arasında bir ilişki olduğunu, bu bulguların sütün laktoz veya yağ içeriği, laktasyon dönemi, ırk, sağım sayısı ve sıklığı, mevsimc göre farklı olabileceğine, bu nedenlerden dolayı EC'ın subklinik mastitis tanısında yalnız başına yeterlı olamayacağına dikkat çekmektedir. Aynı araştı- rıcı EC'nin diğer tanı yöntemleri ile birlikte kullanılmasının önemini vurgulamıştır.Chamigns ve ark. (4) subklinik mastitis teşhisinde, CMT ile ECnin etkilerini araştırdığı bir çalışmada bu tanı yöntemlerinin 'Yo91, Küplülü ve ark. (9) ise CMT pozitif örnekler- den o/',94'ünün EC bulguları ilc pareJellik gös- terdiğini açıklamışlardır.
Bu araştırmada toplam
i
83 süt örneğinin 50'si (%27.3) CMT (-), 40'1 (%218) CMT (+), 56'sı (%306) CMT (++) ve 37'si (%202) CMTiNEKLERDE SUBKLİNİK MASTİTiSLERİ:'-I ELEKTRiKSEL ILETKE'\LİK, SOMATİK HÜCRE SAYısı.
(+++) olarak değerlendirildi. CMT (-) olarak belirlenen grupta ortalama EC değeri 5.41, CMT (+) 6.317, CMT (++)'de 6.867 ve CMT (+++)'de ise 7.85 mS/cm olarak saptandı. Orta- lama EC değerleri 5.41, 6.317, 6.867 ve 7.85 değerlerinde ve CMT(-), CMT(+), CMT(++), CMT( +++ )'de SCC sayısı sırasıyla 100- 200.000. 200-300.000 ve 300.000-1.000.000 ve 1.000.000'dan fazla olarak belirlendi. Bu so- nuçlardan da anlaşılacağı gibi ortalama EC değeri araştırıcıların (9, i 0, i 2) bulgularına benzemekle heraber Tekeli ve ark. (l8)'nın bulgularından farklılık taşımaktadır. Bu farklı- lığın sütün Na ve Ci miktarlarının farklılığı, beslenme derecesi ve enfeksiyon etkeninin çe- şitliliğinden kaynaklanabileeeği düşünülmekte- dir.
CMT sonucunun pozititlik derecesi ve artan SCC sayısına parelelolarak sütün elektrik iletkenliğinde bir artıŞ görüldü. Özellikle CMT(++) ve CMT(+++) olarak değerlendirilen örneklerde °/cı95 oranında pareleilik vardı. Bu sonuç Küplülü ve ark. (9) ile Chal1lings ve ark.
(4)'nın bulgularından farklı bulunmadı.
Sütün somatik hücre sayısı ve CMT bul- gularını karşılaştırılan bir araştırmada (14), CMT (-), (+), (++) ve (+++) olarak değerlendi- rilmiş somatik hücre sayısı sırasıyla 100000, 900.000, 2.700.000 ve 8.200.000 hücrclml bu- lunmuştur.
Araştırmadaki somatik hücre sayısındaki farklılığ1l1 sayım tekniğine bağlı olduğu düşü- nülmektedir.
Sonuç olarak, subklinik mastitislerin teş- hisi amacıyla ECnin kullanımı, CMT ve SCC sayılarının araştırılması yöntemlerinden daha kolay, güvenli bir tanı yöntemi olmakla bera- ber, diğer tanı yöntemleri ile birleştirilmesinde yarar olacağı kanıs1l1a varıldı.
KAYNAKLAR
i. Alaçaııı, E., Nizaınlıoğlu, M .. Ereaniş, O. (1988): İnekler.
de SlIbkliııik Mastltlsle,.,,, Ta/7/s1 AıııaClyla Sül ve Ka"da Pıostaglaııdiıı F2r.< ıle Bazı MıkrobıYOlOJIk. Hücresel ve Bi.
yo/aıııyasal /)eğerle,.,n /lraşımlıııasl. Doğa T Vet ve Hay D.
J2(J):Iı.
2. Andren's, A.H., Blonc}', R.W., Bab}', H., Eddy. RG.:
Cyıologiwl ewıııiııalioıı. Boviııe Mediciııe Di,\'ease.I' Aııd HlI,l.baııdr\' of Caııle. Blackwell Scientific Publications.
London. 1992: 292-294.
3. Atroslıi, F., Paraııtaiııeıı, .I., Saııkaris, .1.:\1., Liııdberg, L.A.. Saloııieıııi, H. (1996): Cltanges in irıf/aıııatioıı.related blood COlı,Hitıımts of masıitis WIVs. Vet Res, 27; 125-132.
4. Chamings, R., '1urnıy, G., Bootlı, .1.'1. (1984): Use of COııdllCtİvİty mder for detectimı of ,l'IIbcliııicalma,I,titls. Vet Rec, 114: 243-245.
5. Hilerton, .I.E., Walton, A.M. (1991): Idendification of sııbclinical mastitı,ı' ıvith a haııd.held electrica! condııctivity meter. Vel Rec, 128; 513-515.
6. John, H.K. (1993): Somatic cell cOlıııt,l-Do',1Glıd DO/ı'II.
The Bovine Practitioner, 27; 159-161.
7. Kılıçoğlu, ç" Alaçam, E., İzgür, H., Akay, Ö., Wiesner, H.U. (1989): bııerge,l'tIndheiıçkontrolle von Milchkıılten im Gebiet von Ankara (Ti/rkei). Dtsch Ticrazıl Wschr, 96; 486- 488.
8. Kitclıcn, B..I., Mlddleton, G., Durw:ırd, LG., Andrews, R.J., Salmon, M.C. (1980): Mastitis diagnostic tests to estimate nuımmary epithelial ce/I daıııagl'. J Dairy Scİencc 163 (6): 978-983.
9. Küplülü, ş" Vııral, R, İzgür, H., Kılıçoğlu, ç.,Baştan, A., Ka}'nmz, M., Erdeğer, .1. (1995):' Sııbklmik Maslilıslenn Tanısmda Milk Cheeker'm KııI/a/7//ıııaSI,An- kara Üniv Vet Fak Derg, 42; 281-284.
LO. Mljnen, E., .Iaart.~veld, Ii.H ..I., Albers, G.A.A., Verstegen, M.W.A., Tlelen, 1'.1..1.1\1.(1982): 7111' valııl' of eell wlıllf lartose contellf, PH aııd cmıdııctivtfy of mi/k for ma,ıtitis detatioıı in individııal wws. Ncth MıIk Dairy J, 36;
65-77.
ii. Nagatoıııa, H., Mlyaoka, '1'., Shlııılzu, '1'., Kata}'ama, H., Takalıaslıi, K. (1996): Qııantitative coıııparisoıı betweeıı sert/lll componellt.ı' aııd .\'Oııuıtic cells iııboviııe (fııaner milk.
J Vet \1ed Sci, 58: 1121-1123.
12. :'ılakano, K. (1988): Detectİoıı of mastitı,ı' and a/)//ol7lwI mi/k IL.ıiııgtlte Illi/k clzerker. Koi,\'lzikawa. Tokyo. Eısai. CO.
Ltd.
13. Nlzamhoğlu, M., Tekeli, '1'" Ereaniş, O., Başpıııar, N.
(1989): ineklel'de SlIbkliııik Ma.ıtİtİslerilı Biyokimyaml ve MıkrobıYOlOJIk Yönden İneelemııe,I'1. S Ü Veı Fak Derg. 5 ii); 135-143.
14. Östeıısson, K. (1993): Tmffİciııg of li!lıcoC)'fes and im1/7ll11ogloblılin isotype,ı' İıı tlZe boviııe lidda. Am J Ve!
Res, 54 (2); 231-238.
15. Sandlıohn, M., Mattilo, T. ii986): Biochemical Q.lpect,ı' of boviııe mastiti.ı. [sr J Vet Med, 42 (4); 143-i52.
16. Se:ırs, P.M., Heider, L.E. (198 1): Detectioıı of Ma,ı.titıs.
Vet Clinics of Norıh American Large Animal Practıce. 3 (2); 135-141.
17. Schahıı, O.W., Carrol, E..I., Jaiıı, N..I. (1971): Bovme Mastitİs. Lea-Fcbiger, Philadelphia.
18. Tekeli, '1'., Seıııecan, A., Işık, M.K. (1993): Sııbklmik //laslıııslenn lanısmda praıık bir yönlem. Hayvancılık Araş.
tırma Dergisi. 3(i):62.
19. Torgerson, P.R., Gibb~, D., Andcrson, n. (1992): Hıgh incidelice of cliııical mastiıis dııı' to StaphylococClls (//ıı-eııs in tıvO dair)' herds with 101'.' mi/k cel/ wımr\'. Vet Rec, 130:
54-55.
20. Sclıııltze, W.D. (1985): Devdoplııl'llfs m tlZe ideııdıfıcatımı of dıseaud Ildder {fııar/N,\' tn cows. Forschungsberıehte 37.
(4); 319.328.
21. Verhoeff, .I,, Smith, .I.A.H. (1981): Bovine serımı al/JlImilı and cdl WllIıt,l' iıı tlZe diagno,l'is of sııbe/iııical ııddf'l iııfectimı. The Veıerinary Quarıerly. 3 (I); 38-45.
