Halil E t h e m
Y a z a n : A z i z O ğ a n İstanbul Müzeleri Genel Direktörü
Nihayet eski Müzeler Müdürü, istanbul Meb'usu Bay Halil Etemi de kaybettik.
Halil Etem, tarihe, atikiyata, islâm meskûkâtına olan de- rin vukuf ve bilgisile tanınmış, kendisini tanıyan yerli ve ya- bancıların hürmet ve sevgisini kazanmış ciddi ' bir ilim adamı idi. Vefatı yurdun ilim ve irfanı namına büyük bir ziyadır.
Bay Halil Etem, Sadırazam Etem paşanın oğlu, merhum Hamdinin küçük kardeşidir. 1861 de istanbul'da doğmuş olup tahsilini istanbulda yaptıktan sonra Berline Elçi tayin edi- len pederile birlikte 1876 da Almanyaya gitmiş ve tahsilini orada, yüksek 'tahsilini de evvelâ Zürih'de mütea - kiben Viyana ve nihayet Bern üniversitesinde ikmal eyle- miş idi. Memlekete döndükten sonra Mülkiye, ticaret mek- teplerinde Hendesei mülkiye ve Darüşşefakada muallimlikler- de bulundu.
Kuvvetli maden ve tabakatülarz âlimi olan Bay Halil Etem, tarih ve arkeolojiye de derin bir meyil ve sevgi ile bağlı idi. Zamanının bir kısmını bunların tetkik ve teteb- büüne hasretmişti. Bu yeni ilme intisabını yakinen bilen büyün biraderi Müzeler Müdürü Bay Hamdi, Halil Etemi 1892 de yanına muavin aldı ve mumaileyh 1909 tarihine ka- dar on yedi sene bu vazifede kaldıktan sonra istanbul şeh- reminliğine tayin olundu ise de burada altı aydan fazla kal- mamış istifası vukubulmuştur.
10/Şubat/1910 da irtihal eden biraderi Hamdinin yerine Müzeler ve sanayii nefise mektebi müdüriyetlerini kabul ve deruhte etti ve tekaütlüğünü istediği l/Mart/1931 tarihine kadar bu vazifede kaldı. Bay Halil Etemi, Müdürlükten çe- kildikten sonra da vefatına kadar müzede müteşekkil eski eserleri koruma encümenine âza olarak devam etmiş oldıı-
ğunu ve istanbul şehrinin tarihî ve mimarî âbidatını ve bediiyatını korumak hususunda da meşkur hizmetlerde bu- lunduğunu görürüz.
Halil Etemiıı uzun seneler süren müzeye olan büyük hizmetleri meyanında para ve madalya kolleksiyonunun zen- ginleşmesi hususundaki mütevaliyen sarfettiği mesaiyi de zikretmek lâzımdır. Adetleri bir çok binleri aşan bu sikke- lerin gayri musannef olan kısımlarının tertip ve ikmali gerçi haleflerine müyesser olmuş ise de bu husustaki en büyük şerefin yine merhuma ait olduğunu söylemek büyük bir kadirsinaşlık olur.
Genel Savaşta her memlekette az çok ilim işlerinin te- vakkufa uğradığı sıralarda Halil Etem, hiç boş durmadı. Mü- zede yeni yeni tasnif ve teşhir işlerine girişti. Ve sanayii nefise mektebinin diğer bir binaya geçmesinden dolayı bo- şalan bina, (Şarkı kadim Müzesi) ittihaz edildi. Kadim Babil, Asur gibi hafriyat mevkilerinden gelip sandıklar içinde bulu- nanlar ile büyük binada olan Sümer, Hitit, Asur, Mısır ve diğer kavimlerin medeniyetlerine ait eserler bu binaya nakl- olunarak on iki salondan ibaret başlı başına büyük bir mü- ze vücuda getirildi.
Bay Halil, bir ilim adamı olmakla beraber değerli bir organizatördü. Denebilir ki, biraderi Hamdi merhum nasıl müzelerin banisi olmuş ise müzelerde bugünkü tekâmül esaslarını kuran ve ileri götürmüş olan da Halil Etemdir.
Cümhuriyet müteakip müze haline getirilen ve 1924 de ziyaretçilere açılan Topkapı Sarayının mükemmel bir su- rette yapılan organizasyon ve tasnif işlerinde Halil Etemin yüksek bilgi ve zevki selimi cidden takdire lâyıktır. Sarayın muhtelif yerlerin de perakende bir surette duran 17 kütüp- haneyi bir araya getirerek yeni kütüphane namı altında bü-
yük bir müessese vücuda getiren ve bir takım tarihî vesika- ları mahvolmaktan kurtararak bir intizam altına sokan mer- hum tarih müntesiblerine bu suretle büyük hizmetlerde bu- lunmuştur.
Sarayda mevcut kıymetli silâhların ilmî bir şekilde tas- nif ve teşhiri için Münih silâh müzesinin âlim Müdürü M.
Stoeklein ile porselenlerin tasnifi işini de Dresten Porselen Müzesi Müdürü M. Zimmerman'a tevdi etmişti.
Müzelerin şaheserler silsilesi namı altında çıkan neşri- yatının ikinci kısmını teşkil eden Zimmermann'uı kaleme aldığı porselen katalogu, bu müzemizin porselen kolleksiyo- nunun yüksek kıymetini herkese tanıtmağa veisle olmuş- Bay Halil Etem faziletli ve her hareketinde ciddî bir şahsiyetti. Yegâne faaliyetini müzelerin tekâmülüne hasr- etmişti. Mutlakıyet idaresi zamanında memleketten çıkarıl- mış eserlerin geriye gelmesini düşünür ve kombinezonlar arardı. Meselâ vaktile Viyanaya gitmiş eserlerin harbi umu- mî içinde bir kaçının Istanbula iadesine muvaffakiyet hasıl olmuştu.
izmirin Yunanlılar tarafından işgali üzerine evvelce A- merikalıların Sart hafriyatında çıkarmış oldukları eserler Nevyork'a nakledilmişken Bay Halil'in bu hususta göster- diği şahsî teşebbüsü üzerine geriye çevrilmiştir.
Halil Etemin tarih ve atikiyata ait eserlerinin büyük bir kıymeti vardır. Van Berchem ile müştereken yazdıkları Sivas ve Divrikî âbidelerine ait eser ile Kayseri şehri, mü- zenin meskûkâtı islâmiye katalogunun altıncı cildini teşkil eden Osmanlı meskûkâtı ve kurşun mühürler kataloğu ve 1307 de tab ettiği ilmi muadin ve tebakatülarz, İngilizce- den Türkçeye çevirdiği düveli islâmiyesi, asarı teftişiye kol- leksiyonu ve son zamanlarda yazdığı Yedikule, Topkapı Sa- rayı, Camlierimiz, Niğde klavuzu, meşkûkâtı islâmiye için Bibiiografi gibi eserlerle «Tarihi Osmani encümeni» mec- muasında çıkan makalelerin hemen hepsi derin birer tet- kik mahsulüdür.
Dünya müzeleri arasında büyük bir şöhret kazanmış elan müessesenin müdürü olan Bay Halil muhtelife müesse- seler tarafından fahrî Profesör ve Doktor ünvanı da veril- mişti. Bu cümleden olmak üzere Darülfununu Osmanî Ulumu tabiîye şubesinden çekilmesi üzerine 29. Kâ. Sani. 1326 da
Maarif Nezareti tarafından fahrî ünvan verilmiş 1892 de Moskova Ulumu tabiiye, Antropoloji ve Etnograf i cemiyeti âzalığına 1924 de Berlin Asarıâtika Enstitüsü aslî âzalığına tayin 1925 de Bazel üniversitesi tarafından fahrî doktorluk ünvanı verilmiştir. 1931 de İstanbul üniversitesi fahrî mü- derrislik payesi verilmiş ve 1933 de Sidney asarıâtika ce- miyeti âzalığına tayin ve 1934 de Leipzig üniversitesi tara- fından fahrî doktorluk ünvanı verilmiştir.
Halil Etem, biraderi Hamdinin bin bir müşkülât ile tesis ettiği Senayi Nefise mektebi müdürlüğünü de harp senele- rine kadar ifa etmiştir. Gerçi; Halil Etem bir ressam olma- dığı gibi eline bir resim fırçası bile almış değildi. Fakat gör- düğü bir tablonun mensup olduğu ecolu selâhiyetle tayin edebilecek kadar mümarese sahibi idi. Yukarıda teliîatı arasında saydığımız (asarı teftişiye kolleksiyonu) adile neş- rettiği kıymetli eserile bize eski Türk ressamlarını ve onla- rın eserlerini tanıtmıştır.
Halil Etem, mesleğe ait çıkan eserleri bilâ istisna okur, notlar alır ve hatalı yerler olursa müellifine samimiyetle söyler nazarı dikkatini celbederdi. Hali Etem seri yazar ve yazısını lüzumsuz ibarelerle süslemek gibi külfetlere katlan- mazdı. Fransızca ve Almancayı da Türkçesi kadar mükem- mel yazardı, ingilizce de bilirdi. Düveli islâmiyeyi bu li- sandan Türkçeye çevirmiştir. Arabî ve Farisiye de bu diller- de yazılmış kitabeleri hal ve kıraat için başkasının yardımına hacet görmiyecek kadar bilirdi. Merhum çok intizam seven bir zat idi. Haftada iki defa müzede toplanan eski. eserleri koruma encümenine muntazam devam ederdi. Hastalık veya mazeret vukuunda derhal telefonla müzeyi haberdar etmek suretile arkadaşlarına karşı olduğu tevazu gösterdi. Ken- disi sekiz dokuz aydır evinden çıkamıyacak derecede hasta idi. Zaten o, oğlu Dr. Süleyman Etemi gaybettiği 1934 se- nesinden beri maruz kaldığı büyük acı ve elemden dolayı varlığını da kısmen kaybeylemişti. Ve nihayet aramızdan göçtü gitti. Bu büyük âlimimizin ufulünden dolayı hepimiz teselliye ve taziyeye muhtacız. Gönül, yurdun her köşesinde Halil Etem gibi bilgin ve hayırlı evlâtlar yetişmesini öz- lemektedir.
• ,..:. İstanbul eski eserler müzesi . •> Umum direktörü
