K ü l l i y e n i n dışarıdan g ö r ü n ü ş ü
AMCA HÜSEYİN PAŞA
KÜLLIYESI (SARAÇHANEBAŞı)
Y. M Ü H . M İ M A R Y I L M A Z Ö N G E A R K E O L O G E R D E M Y Ü C E LMustafa II d e v r i n i n ( 1 6 9 5 - 1 7 0 3 ) t a n ı n m ı ş sadrazamlarından,
,köprülüzâde a i l e s i n e m e n s u p A m z a c a d e H ü -s e y i n Paşa, k ı y m e t l i bir d e v l e t a d a m ı o l d u ğ u k a d a r inşa ettirdiği çeşitli m i -m a r i eserleri ile isi-m v e hatırasını daima y a ş a t m ı ş k u v v e t l i ş a h s i y e t l e r d e n -dir.
A m c a z a d e H ü s e y i n P a ş a n ı n m e y -dana getirdiği e s e r l e r i n başında, hiç ş ü p h e s i z Türk s i v i l m i m a r i s i n i n za-m a n ı za-m ı z a k a d a r intikal e d e b i l za-m i ş nâdir ö r n e k l e r i n d e n biri o l a n A n a d o -l u h i s a r ı n d a k i y a -l ı , Edirne'de B u ç u k t e p e d e inşa ettirerek Mustafa II y e h e d i y e ettiği kasr ile S a r a ç h a n e b a ş m -da k e n d i ismini t a ş ı y a n k ü l l i y e s i gel-m e k t e d i r .
S a r a ç h a n e b a ş ı n d a k i A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa k ü l l i y e s i ; dershane, k ü -t ü p h a n e , s ı b y a n m e k -t e b i , 16 odalı
m e d r e s e , hazire, sebil v e bilâhare bunlara i l â v e e d i l e n ç e ş m e d e n m ü t e -ş e k k i l o l u p 2580 m e t r e k a r e l i k bir sa-h a y a y a y ı l m ı ş t ı r . K ü l l i y e , V a k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü n d e b u l u n a n h. 1112
( 1 7 0 0 ) tarihli v a k f i y e suretinden an-laşıldığına g ö r e F a t i h S u l t a n Meh-met'in inşa ettirdiği 110 d ü k k â n l ı v e ayrıca ortasında bir de loncası b u l u -n a -n m e ş h u r s a r a ç h a -n e -n i -n karşısı-nda inşa edilmiştir. Y a p ı t o p l u l u ğ u o za-m a n l a r civarında b u l u n a n D ü l g e r z a d e Camii, M i m a r A y a s C a m i i ( l ) , C a n f e -dâ H a t u n sebili v e O s m a n III su ter a z i s i ^ ) ile biterlikte k ü l h a l i n d e S a -r a ç h a n e b a ş m d a b i -r Tü-rk sitesini m e y d a n a getirmiştir. A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa k ü l l i -yesini, i n ş a a s m d a n sonra g ö r e n v e b e ğ e n e n d e v r i n padişahı Mustafa Tl, v a k f ı n a M i h a l i ç t e o l d u k ç a m ü h i m y e r l e r i l â v e etmiştir. A y r ı c a k ü l l i y e -n i -n v a k f i y e s i -n d e (3) v a k ı f l a r ı t e k e r t e k e r zikredildiği gibi b u r a d a v a z i f e g ö r e c e k olan âlimler, h a f ı z ı k ü t t a p -lar, m e m u r l a r , m u a l l i m l e r de bilhassa belirtilmiştir. K ü l l i y e n i n o z a m a n l a r çok çeşitli v e o n i s b e t t e z e n g i n v a (1) M i m a r A y a s C a m i i 1957 y ı lında S a r a ç h a n e b a ş ı n ı n g e n i ş l e t i l m e -si sırasında i s t i m l â k e d i l e r e k yıktırıl-mıştır. (2) S e b i l v e s u terazisinin n e zam a n y ı k ı l ı p o r t a d a n k a l d ı r ı l d ı ğ ı b u -g ü n için m e ç h u l d ü r . (3) A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa v a k -f i y e s i n i n aslı b u g ü n m ü t e v e l l i l e r d e n birinin e l i n d e m e v c u t olup, h â l e n Va-k ı f l a r G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü arşivinde 502 n u m a r a d a k a y ı t l ı b u l u n a n sadece v a k f i y e n i n suretidir.
Kütüphanenin avludan görünüşü
kıflarından dolayı A m c a z a d e H ü s e -y i n Paşanın doğduğu köprü kasabası-na su getirilmiş, bununla da iktifa e-dilmiyerek 30 dan fazla çeşme daha yaptırılmıştır. Paşanın v e f a t ı n d a n sonra kızı R a h m i y e h a n ı m v a k ı f l a r ı -nın idaresini eline almış v e b u arada 1754-1755 yılında d e p r e m d e n hasar gören k ü l l i y e y i tamir ettirmiştir.
A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa, k ü l l i y e -sini 1697 d e n 1702 y ı l m a kadar de-v a m eden sadareti sırasında inşa et-tirmiştir. Manzume, üç asır e v v e l i n i n e n m ü t e k â m i l bir topluluğu olup b u -rada m i m a r görüşlerini g a y e t serbest bir şekilde ortaya k o y m u ş v e ayrıca devrinin mimari, dekoratif imkânla-rından da azami derecede istifade et-miştir. B u t i p m i m a r i örnekler, İstan-bulda ilk defa X V I . y ü z y ı l sonunda Sinan Paşa v e Gazanfer A ğ a m e d r e -selerinde görülmüş, bilâhare XVII. yüzyılda da K u y u c u Murad Paşa, E k -mekçizade, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa m e d r e s e l e r i n d e d e v a m etmiştir. A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa k ü l l i y e s i nis-beten daha dar sahalara inhisar e d e n bütün b u örnekler ile m u k a y e s e
edil-diği zaman geniş bir saha içerisinde
v e gayet f e r a h bir şekilde inşa edil-miş olduğu kendiliğinden ortaya çık-maktadır.
Klasik devir hususiyetleri h e m e n her tarafında hissedilen külliye, za-manımıza kadar tam manasıyla orijinal h ü v i y e t i y l e ulaşamamıştır. B u n
-KU7ÜPHANE
SI8WJ MEKTEBİ
A v l u d a n d e r s h a n e n i n g ö r ü n ü ş ü
da geçirdiği tabii â f e t l e r i n b ü y ü k rolü o l d u ğ u k a d a r m u h t e l i f r e s t o r a s y o n v e t a m i r l e r de başlıca sebebtir. İlk defa
1718 y ı l ı n d a H a l i ç k ı y ı l a r ı n d a n başl ı y a r a k , kısa z a m a n d a g e n i ş bir ç e v r e y e y a y ı l a n y a n g ı n d a n k ü l l i y e m ü -h i m zarar g ö r m ü ş v e -h e m e n b u n u n a k a b i n d e de t a m i r edilmiştir. B u n -d a n sonra 1755 y ı l ı n -d a k i -d e p r e m -d e n bir defa daha zarar g ö r e n y a p ı top-l u top-l u ğ u y e n i d e n o n a r ı top-l m ı ş v e b u n a ait t a m i r k i t â b e s i k ü t ü p h a n e n i n giriş k a -pısı ü z e r i n e v a z edilmiştir. N i h a y e t 1896 d e p r e m i k ü l l i y e y i çok ciddi bir ş e k i l d e bir k e r e daha hasara uğratmış, r e v a k l a r ı n ü ç k e m e r i , altı k u b -besi i l e b i r l i k t e sağdan dört oda ta-m a ta-m e n y ı k ı l ta-m ı ş , k ı s ta-m e n ta-m e k t e p v e d e r s h a n e de b u n d a n m ü t e e s s i r o l m u ş -tur. U z u n z a m a n harap v a z i y e t t e bul u n a n k ü bul bul i y e y i E k r e m H a k k ı A y v e r -di bir ara b u d u r u m d a n k u r t a r m ı y a çalışmış, daha fazla h a r a p o l m a m a s ı endişesi i l e k ı s m ı a z a m ı t a h k i m edil-miştir. F a k a t b u i m k â n ı n ortadan k a l k m a s ı i l e c e n u p t a k i odalar duvarı ile b i r l i k t e ç ö k m ü ş t ü r . ( 4 ) N i h a y e t V a k ı f l a r G e n e l Müdürl ü ğ ü t a r a f ı n d a n iMüdürlk defa 19571958 y ı lında iş p r o g r a m ı n a a l m a n k ü l l i y e -n i -n restoresi-ne b a ş l a -n m ı ş darülkurra-n m y ı k ı l a darülkurra-n yerleri y e darülkurra-n i l e darülkurra-n m i ş v e da-ha sonra g ü n ü m ü z e kadar d e v a m e d e n çalışmalar n e t i c e s i n d e klasik d e v i r üslûbunda, m ü m k ü n o l d u ğ u ka-dar orijinaline sadık kalınmıştır.
H a l e n istimlâkler n e t i c e s i n d e k ı s m e n c a d d e y e çıkan k ü l l i y e n i n cep-h e g ö r ü n ü ş ü n d e ; ortadaki c ü m l e ka-pısının bir y a n m a 1739 y ı l ı n d a i l â v e e d i l e n Ş e y h ü l i s l â m Mustafa E f e n d i ç e ş m e s i ile dört d ü k k â n ü z e r i n e inşa e d i l e n sıbyan m e k t e b i alınmış, diğer yanına da üç ayrı b ö l ü m h a l i n d e k i hazire ile sebil yerleştirilmiştir. Y u - ) varlak k e m e r l i giriş kapısının d u v a r
(4) E k r e m H a k k ı A y v e r d i , A m c a -zade H ü s e y i n Paşa K ü l l i y e s i «İstan-b u l A n s i k l o p e d i s i » C. 2, İstan«İstan-bul 1959, s. 799
A m c a z a d e H ü s e y i n P a ş a n ı n m e z a r t a ş ı
ları, profilli, söğeleri t a m a m e n kiife-ki taşından inşa edilmiştir. A y r ı c a k a p ı n ı n ü z e r i n e de kartuşlar içerisine a l ı n m ı ş 12 mısralı, sülüs hatlı arapça kitabesi yerleştirilmiştir.
K ü l l i y e n i n giriş kapısından, or-tasında şadırvan b u l u n a n , o l d u k ç a fe-rah v e geni? bir a v l u y a g i r i l m e k t e d i r . B u a v l u n u n k u z e y i n d e k ü t ü p h a n e , s ı b y a n m e k t e b i v e m e d r e s e n i n dört o-dası, g ü n e y i n d e ise d e r s h a n e ile hazirsler y e r almaktadır. D i ğ e r m e d r e -se odaları i-se a v l u girişinin t a m ak-sına g e l e c e k tarzda inşa edilmiştir.
D E R S H A N E :
A m c a z a d e H ü s e y i n Paşa k ü l l i y e -sinin e n d i k k a t e ş a y a n k ı s ı m l a r ı n d a n birisi, hiç şüphesiz m e d r e s e odaları ile hazire arasındaki sahada y e r alan m o n ü m e n t a l g ö r ü n ü ş l ü dershanesidir. Ü ç taraftan 22 m e r m e r s ü t u n u n m e y -dana getirdiği bir r e v a k sistemi, d e r s h a n e y i k ü l l i y e n i n diğer y a p ı l a -rından ayırarak ona daha b a ş k a v e daha h e y b e t l i bir g ö r ü n ü ş v e r m e k t e -dir. R e v a k s ü t u n l a r ı n d a n s a d e c e gü-n e y d e k a l a gü-n üç tagü-nesi b a k l a v a baş-lıklı olup, diğerleri t a m a m e n stalak-titlidir. S ü t u n l a r ü z e r i n d e d i k k a t çe-k e n diğer bir noçe-kta da b u n l a r d a n ikisinin g ö v d e l e r i n d e n g ö r ü l e n d e m i r k e l e p ç e l e r d i r . Burada Türk m i m a r i -sinin şu h u s u s i y e t i n i b e l i r t m e k icab ederki o da hiç bir z a m a n ç a t l ı y a n sütunların y e r l e r i n d e n s ö k ü l ü p atıl-m a atıl-m ı ş olatıl-maları, b i l â k i s b u n l a r ı n burada g ö r ü l d ü ğ ü gibi d e m i r k e l e p ç e -l e r -l e t a h k i m edi-lme-leridir. R e v a k sütunları birbirlerine k ü -f e k i d e n sivri k e m e r l e r l e b a ğ l a n m ı ş v e ayrıca d a r ü l k u r r a n ı n duvarların-d a k i k o n s o l l a r ile intibakları g a y e t m ü k e m m e l bir ş e k i l d e halledilmiştir. B u r e v a k sistemi, d o ğ u c e p h e s i n d e s o n r a d a n i l â v e e d i l m i ş o l m a s ı çok m u h t e m e l hazire d o l a y ı s ı y l a şekil d e ğiştirmiş, b u r a d a k i bazı a y a k l a r k a l dırılarak y e r i n e d e m i r ş e b e k e l e r y e r -leştirilmiştir. R e v a k ı n üst örtü siste-mi t a m a m e n basık k u b b e v e tonozlar-dan ibaret o l m a s ı n a r a ğ m e n b u n l a r ı n harici g ö r ü n ü ş ü k ı s m e n düz v e h a f i f -çe m e y i l l i bir çatı şeklindedir.
R e v a k k u b b e l e r i n i n içerisi aslın-da, sondajlar n e t i c e s i n d e m e y d a n a çıkarılan bazı y u v a r l a k m a d a l y o n l a r ile m u h t e l i f s i l m e l e r i n m e v c u d i y e t i n -den ö ğ r e n i l d i ğ i n e g ö r e k l a s i k devir h u s u s i y e t i n e haiz z e n g i n k a l e m işle-r i y l e t e z y i n e d i l m i ş b u l u n u y o işle-r d u . D i k k a t l e i n c e l e n d i ğ i z a m a n b u kırmızı zeminli, b e y a z r û m i l e r d e n m e y dana g e l e n m o t i f l e r i n ü z e r i n d e k i n o k -taların bilhassa ç o ğ a l m ı ş o l d u ğ u gö-r ü l m e k t e v e b u da b i z e b u n l a gö-r ı n X V I I . y ü z y ı l a ait o l d u ğ u n u işaret et-m e k t e d i r . B u ö r n e k l e r i esas ittihaz e d e r e k , b ü t ü n d e r s h a n e r e v a k l a r ı n d a -k i -k a l e m işlerini y e n i d e n o r i j i n a l i n e s a d ı k b i r ş e k i l d e i h y a e t m e k çok y e
-rinde olacaktır.
1 — K ü t ü p h a n e n i n r e v a k l a r ı n -da m e y d a n a ç ı k a n eski k a l e m işleri 2 — M a l a k â r î sıvalı k u b b e 3 — Med-rese r e v a k l a r m ı n sıvasız hali 4 — Se-bil ile su haznesi arasında bir kapıD e r s h a n e portali bilhassa belir-tilmiş, buradaki r e v a k k u b b e s i diğer-lerine nazaran daha f a r k l ı bir şekil-de biraz daha y ü k s e k t u t u l m u ş v e içerisi m a l a k â r i tarzda sıvanmıştır. Dışarıya d o ğ r u h a f i f ç e çıkıntılı, iki yanında birer niş b u l u n a n m e r m e r sö-ğeli portal y u v a r l a k k e m e r l i d i r v e b u k e m e r i n ortasında ü ç g e n l e r i n iç içe g e ç m e s i y l e m e y d a n a g e l e n bir rozet yer almaktadır. A y r ı c a k a p ı söğesinin iç v e dışında k e m e r başlangıçlarında, üç b a d e m l i birer m u k a r n a s firizi bu-l u n m a k t a obu-lup, asbu-lında taşıyıcı bir f o n k s i y o n u o l m a s ı icab e d e n bu elem a n l a r b u r a y a sadece t e z y i n i elem a h i -yette i l â v e edilmişlerdir.
P o r t a l ü z e r i n d e k i k o y u m a v i ze-mine, yaldızlı, sülüs celisi bir hat ile
ivapı k i t a b e s i y a z ı l m ı ş t ı r . ( 5 ) K i t a b e
ile y u v a r l a k k e m e r arasında k a l a n k o y u m a v i z e m i n l i satıhlar da y a l dızlı r û m i l e r l e d o l d u r u l m u ş t u r . A y r ı ca en üstte b u l u n a n bir sıra m u k a r nas firizi ile yaldızlı l o t ü s v e p a l m e t -l e r d e n ibaret b o r d ü r girişe daha m u h t e ş e m bir g ö r ü n ü ş v e r m e k t e d i r .
İnşai m a l z e m e s i k ü f e k i taşı olan d e r s h a n e d e u m u m i y e t l e t ü r b e m i m a -rilerinde k u l l a n ı l a n s e k i z g e n p l â n şekli tatbik edilmiştir. H a r i c i d u v a r -ların h e m e n h e m e n t a m a m ı n m gayri m u n t a z a m o l u ş u b u n l a r ı n orijinal du-r u m l a du-r ı n d a ü z e du-r l e du-r i n i n sıvalı o l d u ğ u intibaını b i z e vermiştir. G e r ç e k t e n portal y a n ı n d a k i n i ş l e r d e n b i r i n i n ü -z e r i n d e g ö r ü l e n v e b u n d a n b a ş k a du-v a r l a r d a n bazılarında da rastlanan sıv a b a k i y y e l e r i b u f i k r i m i z i k u sıv sıv e t l e n d i r m e k t e d i r . A y r ı c a r e v a k k e m e r -l e r i n i n d e r s h a n e duvar-ları i -l e bir-leş- birleş-tiği k o n s o l l a r ı n ü z e r i n d e k i bazı izler, b u k ı s ı m l a r d a t e z y i n i m a h i y e t t e alçı m u k a r n a s l a r m o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k -tedir. B u sıva t a b a k a s ı n ı n ü z e r i n i n çi-ni p a n o l a r ile k a p l ı o l u p o l m a d ı ğ ı h a k k ı n d a h i ç bir m a l û m a t ı m ı z y o k -tur. K e z a k a y n a k l a r d a b u hususa dair bir ip u c u n a r a s t l a m a d ı ğ ı m ı z gibi d e r s h a n e ö n ü n d e y a p t ı ğ ı m ı z t o p r a k h a f r i y a t ı sırasında da h i ç bir ize rast-l a m a k m ü m k ü n o rast-l m a m ı ş t ı r . D e r s h a n e n i n ü z e r i 11 m. çapında k a s n a k s ı z , m e r k e z i b i r k u b b e ile ör-tülüdür. T a m a m e n d u v a r l a r ü z e r i n e oturan k u b b e n i n intikal u n s u r u k ı s -m e n -m u k a r n a s l a r l a ö r t ü l -m ü ş k ü ç ü k pandatiflerdir. K u b b e e t e ğ i n d e tezy i n i u n s u r olarak a l ç ı d a n tezy u m u r t a f i rizini a n d ı r a n bir s i l m e b u l u n m a k t a -dır. D e r s h a n e iki sıra h a l i n d e v e h e r v e ç h e d e ikişer tane o l m a k ü z e r e 28
p e n c e r e ile g a y e t m ü k e m m e l bir su-rette aydınlatılmıştır.
P o r t a l i n t a m aksında b u l u n a n b e y a z m e r m e r d e n y e d i k ö ş e l i mihrap m u k a r n a s l ı olarak n i h a y e t e e r m e k t e dir. Ü z e r i n e sülüs hat ile bir â y e t y a -zılan m i h r a p lotüs v e p a l m e t l e r d e n m ü t e ş e k k i l t e z y i n i firiz i l e de sınır-lanmıştır. H a r i c e çıkıntı y a p m ı y a n m i h r a b ı n ü z e r i n e atılan v e dıştan gö-rülen gizli bir k e m e r de b u r a y a bine-cek olan ağırlığı karşılamaktadır.
D e r s h a n e n i n içerisinde b u l u n a n k i l o m işleri, sade o l d u ğ u k a d a r da g ö z ü dinlendirici m a h i y e t t e d i r . K u b -b e n i n m e r k e z i n d e k i s i y a h z e m i n e sü-lüs hat ile y a z ı l ı â y e t t e n ç ı k a n şualar ü z e r i n e i ç l e r i n d e ş a k a y i k l e r , k e n g e r y a p r a k l a r ı o l a n elips ş e k i l l e r i n -de m a d a l y o n l a r yerleştirilmiştir. K u b b e e t e ğ i n d e k i sıra h a l i n d e birbi-rini t a k i p e d e n taç ş e k i l l e r i n e k ı r m ı z ı z e m i n l i b e y a z r û m i l e r d o l d u r u l m u ş -tur. K e z a p e n c e r e l e r i n ü z e r l e r i n d e k i a y n a l a r d a da a y n ı m o t i f l e r i n bir k e r e daha t e k r a r l a n d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . K a l e m işlerinin orijinal ö r n e k l e -rinin bir k ı s m ı h a l e n m e v c u t oldu-ğ u n d a n b u n l a r d a n istifade e d i l m e k s u r e t i y l e son r e s t o r a s y o n sırasında b u n l a r aslına sadık k a l ı n m a k suretiy-le y e n i l e n m i ş t i r .
K Ü T Ü P H A N E :
S ı b y a n m e k t e b i ile m e d r e s e oda-ları arasındaki sahada, k ü l l i y e y e tam a tam e n h a k i tam olarak inşa e d i l e n k ü -t ü p h a n e i k i ka-tlı bir yapıdır. Harici g ö r ü n ü ş ü itibariyle a h e n k l i h ü v i y e t i olan b u bina, k ü l l i y e n i n h e y e t i u m u -m i y e s i n d e g ö r ü l e n k l a s i k inşai tarz-d a n ayrılarak, r o k o k o y u antarz-dıran bir m i m a r i y e sahiptir. B e l k i d e y a n g ı n , d e p r e m gibi m u h t e l i f f e l â k e t l e r l e k a r ş ı l a ş a n k ü l l i y e n i n e n fazla hasar g ö r e n k ı s m ı burası o l d u ğ u n d a n k ı s m e n y ı k ı l d ı k t a n sonra b i l â h a r e t a m a -m e n a y r ı bir h ü v i y e t t e y e n i d e n inşa edilmiştir. K ü t ü p h a n e n i n c e p h e g ö r ü n ü ş ü g a y e t m u n t a z a m k e s m e , y a n k e n a r -ları ile tuğla hatıllı y o n t m a taştandır. H a r i c e karşı t a m a m e n k a p a l ı o l a n ze-m i n i n ü z e r i n d e k u v v e t l i bir s i l ze-m e ile h a f i f ç e dışarıya d o ğ r u t a ş ı r ı l m ı ş ikinci kat y a n i asıl k ü t ü p h a n e odası b u -l u n m a k t a d ı r . C e p h e de a v -l u y a b a k a n d i k d ö r t g e n söğeli dört p e n c e r e n i n ü z e r i n d e k i k ü f e k i k a p l a m a y a o y u l a -rak i ş l e n m i ş sağır k e m e r l e r , burasının daha a h e n k l i bir ş e k l e b ü r ü n m e -sini sağlamıştır. S a ç a k hattında, k ö ş e v e ortalarda k ü f e k i d e n bazı k ı l a v u z
-lar olan klasik tuğla-ların bir biri ü-z e r i n d e n taşırılmasıyla e l d e e d i l m i ş k u v v e t l i silmeler b u l u n m a k t a d ı r .
K ü t ü p h a n e d e z e m i n i t e ş k i l eden, harice karşı t a m a m e n k a p a l ı o l a n m e k â n ı n mahiyeti, ne maksatla yapıl-dığı, bir su haznesi mi? Yoksa bir de-po mu? Olabileceği bizi çeşitli düşünc e l e r e v e üzerinde araştırma y a p m a -ğa şevketti. B u m e k â n ı n a v l u y a ba-k a n ö n cephesinde b u l u n a n y u v a r l a ba-k k e m e r l i , üzeri silmeli k ü ç ü k nişden dolayı burasının bazı neşriyatlarda da belirtildiği gibi arkasındaki su haznesi ile birlikte bir çeşme olduğu k a b u l edilmişti. F a k a t k ü l l i y e n i n gi-riş kapısı y a n ı n d a k i S ü l e y m a n A ğ a ç e ş m e s i n i n a v l u içinde b u l u n a n gayet g e n i ş su deposu, buradaki ikinci bir ç e ş m e ile h a z n e n i n l ü z u m s u z l u ğ u n u k e n d i l i ğ i n d e n ortaya koymaktadır. A y r ı c a ilk nazarda ç e ş m e intibaını v e r e n b u niş, y a k ı n d a n d i k k a t l e ince-l e n d i ğ i z a m a n g e r e k tabanı v e gerek-se m u n t a z a m işlenmiş iç k e n a r duvar-ları bir ayna taşının b u r a y a m o n t e e d i l m e s i n i n ne kadar imkânsız oldu-ğ u n u göstermektedir. B u n d a n başka k e n a r duvarları ü z e r i n d e k i bazı ke-net izleri de nişin demir bir k a p a k ile kapatıldığını v e dolayısıyla çeş-m e o l a çeş-m ı y a c a ğ ı n çeş-m k e s i n birer deli-lidir. K e z a nişin içerisinde bulunan, iki su b o r u s u v e ö n ü n d e y a p ı l a n top-rak h a f r i y a t ı sırasında m e y d a n a çıka-rılan i k i su k a n a l ı i l e y e r e g ö m ü l m ü ş bir e m n i y e t m u s l u ğ u burasının bir m a k s e m o l d u ğ u n u ortaya koymuştur. K ü t ü p h a n e n i n alt katında, içeride bul u n a n bir h a v a d e bul i ğ i n d e n b u m e k â -n ı -n içerisi-ne girildiği z a m a -n burası-n ı burası-n duvarları g a y e t m u burası-n t a z a m sıvaburası-n- sıvan-m ı ş v e t e v z i edilecek suların toplan-dığı bir m a h a l o l d u ğ u anlaşılmıştır.
B u m a k s e m i n yanında bulunan g a y e t m u n t a z a m silmeli, Avrupai tarzda y u v a r l a k k e m e r l i kapı, külli-y e n i n diğer k ı s ı m l a r ı n d a n akülli-yrı olarak k e n d i n e m a h s u s bir n e v i a v l u v e -y a antresine girişi sağlamaktadır. Ka-p ı n ı n ü z e r i n d e A m c a z a d e H ü s e y i n P a ş a n ı n kızı tarafından, k ü l l i y e n i n inşaasından bir m ü d d e t sonra yıkılan y e r l e r i n onarıldığını bildiren h. 1168
(5) K a d b e n â hâzihil buk'at-ül m ü b a r e t ül hasenete fid evlet is Sul-tan ustafa han veriz-ül A z a m H ü s e y i n Paşa f i e n e t e isnâ aşere v e miete v e elf. h. 1112 (1700)
(1755) tarihli t â m i r kitabesi b u l u n -maktadır. (6)
K ü t ü p h a n e n i n b u a v l u v e y a an-tresinden, oldukça dik v e o nisbette uzun bir m e r d i v e n vasıtasıyla, k a l ı n b e d e n duvarları ile m a k s e m i n y u -varlak t o n o z k e m e r l e r i n i n taşıdığı ikinci k a t ı n giriş sahanlığına v a s ı l o-lunur. Burada âdeta ayrı bir c e p h e görünüşü arz eden, b a k l a v a başlıklı iki sütuna istinad e d e n ü ç y u v a r l a k k e m e r l i bir r e v a k b u l u n m a k t a d ı r .
K ü t ü p h a n e n i n b u k ı s m ı d e v a m ettiği intibaını v e r d i ğ i h a l d e h e m e n kesilen iki y u v a r l a k y a y v a n k e m e r e istinad e d e n s a h a n l ı k m a h a l l i k ü l l i -yenin ilk y a p ı l ı ş şekli h a k k ı n d a b i z d e bazı ş ü p h e l e r i uyandırmıştır. B i n a -nın, k ü l l i y e n i n esas a v l u girişine nazaran ters bir y ö n d e c e p h e g ö r ü n ü ş ü ne sahip olması, ayrıca k u z e y c e p h e -deki r e v a k v e t o n o z b a ğ l a n t ı l a r ı n ı n gayri m u n t a z a m l ı ğ ı , k ü l l i y e n i n b u y ö n ü n d e de bazı tesislerin o l a b i l e c e ğ i intibaını v e r m e k t e d i r . Maalesef b u kısımlarda y a k ı n t a r i h l e r d e inşa edil-miş m u h t e l i f binalar bizi bir araştır-ma y a p m a k i m k â n ı n d a n m a h r u m kıl-maktadır.
Y u v a r l a k k e m e r l i bir k a p ı v a s ı -tasıyla g i r i l e n k ü t ü p h a n e odası, i ç t e n 6.50 x 6.50 m. ebadında k a r e bir m e -kândır. Zemin, son r e s t o r a s y o n sıra-sında bir k e n a r d a b u l u n a n orijinal parçalara istinaden a l t ı g e n k ı r m ı z ı tuğlalar i l e y e n i l e n m i ş t i r . B u r a s ı a v -l u y a b a k a n dört p e n c e r e d e n başka ayrıca dört p e n c e r e ile bir k ü t ü p h a n e için k â f i d e r e c e d e aydınlatılmıştır. M e k â n ı n üzeri m e r k e z i bir k u b b e ile örtülüdür. D ı ş t a n s e k i z g e n bir kasnağa sahip olan b u k u b b e n i n intikal u n -suru o l d u k ç a g e n i ş pandantiflerdir. K ü t ü p h a n e n i n orijinal tezyinatı h a k k ı n d a m a a l e s e f bir ize r a s t l a m a k m ü m k ü n olmamıştır. S a d e c e b u g ü n g ö r ü l e n v e son r e s t o r a s y o n sırasında d o n d u r u l a n m o t i f l e r X I X . y ü z y ı l son u son d a İ t a l y a son sasonatkârlarısonıson y a p t ı -ğı acaip v e Türk m i m a r i s i i l e hiç bir surette b a ğ d a ş a m ı y a n şekillerdir. K ü l l i y e n i n i n ş a a s ı n d a n sonra A m c a z a d e H ü s e y i n P a ş a b u k ü t ü p h a -n e y e 457, daha so-nra S e y y i d N a z i f E f e n d i n â m ı n d a bir zat da 86 k i t a p v a k f e t m i ş t i r . B i l â h a r e b u r a d a b u l u n a n kitaplar e v v e l â B a y e z i d u m u -m i k ü t ü p h a n e s i n e , 1929 da F a t i h Mil-let k ü t ü p h a n e s i n e v e oradan da 1931 de S ü l e y m a n i y e u m u m i k ü t ü p h a n e s i ne n a k l e d i l m i ş t i r . Çeşitli b a k ı m l a r -d a n k ı y m e t l i eserleri ihtiva e -d e n b u kitaplar h â l e n S ü l e y m a n i y e u m u m i k ü t ü p h a n e s i n d e v â k ı f ı n adını t a ş ı y a n ayrı bir b ö l ü m ü t e ş k i l e t m e k t e d i r . ( 7 ) S I B Y A N M E K T E B İ : K ü l l i y e n i n ö n c e p h e s i n d e y e r a-l a n v e y a p ı t o p a-l u a-l u ğ u n u n diğer kı-sımları ile hiç bir irtibatı b u l u n m ı y a n s ı b y a n m e k t e b i 1896 d e p r e m i n d e yı-k ı l m ı ş , bilâhare y e n i d e n inşa edil-miştir.
Y u v a r l a k k e m e r l i dört d ü k k â n ı n ü z e r i n d e y e r alan s ı b y a n m e k t e b i k u b b e l i iki ayrı b ö l ü m d e n ibarettir. C e p h e g ö r ü n ü ş ü n d e dışarıya taşan kı-sımları, taş k o n s o l l a r ü z e r i n e istinad e d e n b i n a n ı n inşai m a l z e m e s i n i tuğla hatıllı k e s m e taş t e ş k i l e t m e k l e b e -raber g ü n e y ciheti t a m a m e n k ü f e k i ile k a p l a n m ı ş t ı r . A y r ı c a b u r a y a i l â v e e d i l e n iki k u ş k ö ş k ü b u r a s ı n ı n y e k n e s a k g ö r ü n ü ş ü n ü daha h a r e k e t l e n -dirir bir h a l e s o k m u ş t u r . S ı b y a n m e k t e b i n i n girişini, ceph e d e k i d ü k k â n l a r ı n ortasında b u l u -n a -n y u v a r l a k k e m e r l i bir k a p ı t e ş k i l e t m e k t e d i r . B u r a d a n üzeri b a s ı k to-n o z l u bir dehliz v a s ı t a s ı y l a m e k t e b i to-n , etrafı y ü k s e k duvarlarla çevrili, ze-m i n i taş d ö ş e l i k ü ç ü k a v l u s u n a v â s ı l olunur. İçerisinde ayrıca W.C. d e b u -lunan, b u a v l u d a n 18 b a s a m a k l ı bir m e r d i v e n i l e sahanlığa, o r a d a n da y u -v a r l a k k e m e r l i bir k a p ı d a n m e k t e b i n birinci b ö l ü m ü n ü t e ş k i l e d e n k u b b e l i m e k â n a girilir. B u r a s ı ikisi sokağa, ikisi de sahanlığa b a k a n düz m e r m e r söğeli dört p e n c e r e ile a y d ı n l a t ı l m ı ş -tır. Pencerelerin, h a r i c i görünüşleri, sivri k e m e r l i m e r m e r k i t â b e l i k l e r i ihtiva e t m e k t e d i r . İçerisinde m e r m e r s ö ğ e l i dört k i t a p l ı k ııişi b u l u n a n oda-nın, girişte 1.000 m. l i k y e r i n i n haricinde k a l a n k ı s m ı 0.30 m. y ü k s e k l i -ğ i n d e bir seki halindedir. B u o d a d a n m e r m e r söğeli düz atkılı bir k a p ı ile d e r s h a n e y e g i r i l m e k t e d i r . D e r s h a n e -n i -n üzeri m e r k e z i bir k u b b e i l e örtü-lüdür, b u k u b b e n i n intikal u n s u r u n u diğer b ö l ü m d e o l d u ğ u gibi k a v i s i silm e l e r l e birbirine b a ğ l a n a n g e n i ş p a n -dantifler t e ş k i l e t m e k t e d i r . S o k a ğ a üç, sahanlığa da bir p e n c e r e ile açı-lan b u m e k â n ı n içerisinde dört d o l a p nişi b u l u n d u ğ u gibi diğer o d a d a n f a r k l ı olarak dıştan sekiz v e ç h e l i ba-cası b u l u n a n bir ocağı da vardır.
K ü t ü p h a n e i l e sıbyan m e k t e b i n i n a v l u d u v a r ı k ü f e k i taşından bir d u v a r v e bir y u v a r l a k k e m e r l e birleştiril-miştir. S o n restorasyonlar sırasında y e n i l e n e n b u d u v a r l a r ı n orijinal ha-l i n d e ş i m d i k i n d e n biraz daha y ü k s e k olduğu, m e k t e p duvarı ü z e r i n d e gör ü l e n hagörpuşta i z l e gör i n d e n a n l a ş ı l m a k -tadır. M E D R E S E :
K ü l l i y e n i n batı cihetinde, ders-h a n e ile k ü t ü p ders-h a n e arasındaki saders-hada y e r alan 16 m e d r e s e odası a v l u y u bir 'U' ş e k l i n d e k u ş a t m a k t a d ı r . Ö n ü n d e bir sıra r e v a k b u l u n a n b u odaların inşai m a l z e m e s i n i arka c e p h e d e iki sıra tuğla i l e bir sıra y o n t m a taş, ö n c e p h e d e ise t u ğ l a hatıllı m o l o z taş du-v a r t e ş k i l e t m e k t e d i r . M e d r e s e y i t e ş k i l e d e n odalar 4 x 4 m. e b a d m d a d ı r v e ü z e r l e r i nisb e t e n dar k a s n a k l ı nisbirer k ü ç ü k p a n -d a n t i f l i k u b b e i l e örtülmüştür. Oriji-nal d u r u m d a n o r m a l olarak k u r ş u n k a p l ı o l m a s ı icab e d e n b u k u b b e l e r e burada, bir çok y e r l e r d e zaruri olarak âdet o l d u ğ u v e ç h i l e i m i t a s y o n y a -pılmıştır.
Odalardan her biri içerisinde iki ilâ ü ç d o l a p nişi v e ayrıca bir de ba-caları k ü f e k i d e n ç o k g e n tarzda o c a k b u l u n m a k t a d ı r . F a k a t m a a l e s e f b u g ü n ocaklara ait b a ş m a k l a r d a n h i ç bir ize r a s t l a n m a m a k t a d ı r . B u oda-lar, r e v a k l a r a bir k a p ı v e bir p e n c e r e ile, dışarıya ise bir v e y a iki p e n c e r e ile açılmaktadır. B u n u n l a b e r a b e r ba-zı k e n a r odalarda, a v l u y a b a k a n l a r hariç, b a ş k a hiç bir p e n c e r e b u l u n m a m a k t a d ı r . Meselâ, d e r s h a n e t a r a f ı n daki i k i n c i oda i l e k ü t ü p h a n e n i n y a -n ı -n d a k i bir, iki v e ü ç ü -n c ü odaları-n harice karşı p e n c e r e l e r i y o k t u r .
M e d r e s e odalarının ö n ü n d e y e r alan r e v a k l a r , b a k l a v a b a ş l ı k l ı m e r -m e r sütunlara istinad e t -m e k t e d i r . B u s ü t u n l a r birbirlerine v e ayrıca m e d rese odalarına k ü f e k i d e n sivri k e m e r -l e r -l e bağ-lanmış-lardır. Üzer-leri, intik a l u n s u r u p a n d a n t i f l i intik ü ç ü intik intik u b b e -(6) A m u c a i v a l â H ü s e y i n Pâşa k i m S a b ı k a a m ü h r ile o l m u ş t u vezir. S â h i b ü l h a y r ü h i s a n o l d u ğ u n d a n Ettiler s a h n e i d e h r e teşhir, K u r r e t ü l a y n ı R a h m i y e H a n ı m Râbia İ s m e t o p â k i z e zamir P e d e r i v a k f ı n a i h y a etti E y l e d i h e r t a r a f ı tamir. H e d m olan y e r l e r i kıldı âbâd E y l e d i m e c m a i i l m e t e v k î r . Oldu b e r c e s t e b u târihi Lâtif E y l e b u b e y t i N e c i b â tahrir. « V â k ı f ı n r û h ı n ı b e r k â m etti» h. 1168 h. 1168 «Oldu b u m e d r e s e h a s b i tamir» (7) Ş ü k r ü N a i l B a y r a k t a r , K ü -t ü p h a n e , «İs-tanbul A n s i k l o p e d i s i » , C. 2. İstanbul 1955, s. 799
lerle örtülü olan b u r e v a k l a r d a n sadece d e r s h a n e n i n y a n ı n d a k i b ö l ü m -de içten a y n a t o n o z l u bir örtü siste-mi tatbik edilsiste-miştir. K ü l l i y e n i n b u ciheti, m e d r e s e odaları ile ö n ü n d e k i revaklar ç o k d i k k a t l e i n c e l e n d i ğ i za-m a n ortada bazı intizaza-msızlıklar ol-duğu g ö z e çarpmaktadır. Meselâ, re-vak d u v a r l a r ı n d a k i gergi d e m i r ba-k i y y e l e r i n i n gayri m u n t a z a m l ı ğ ı , du-varlara 90 d e r e c e l i k açılarla bağla-nan r e v a k k e m e r l e r i n e ait özengi taş-larının birbirini t u t m a m a s ı , üzerinde d u r u l m a ğ a d e ğ e r noktalardır. Muhte-lif t a d i l l e r g e ç i r m i ş olan k ü l l i y e n i n r e v a k k u b b e l e r i n i n bir k ı s m ı son rest o r a s y o n d a n ö n c e y ı k ı l m ı ş b u l u n u -yordu. B e l k i de b u r e v a k sistemi ikinci bir d e f a tekrar y e n i d e n ihya edilmiştir. M e d r e s e oda d u v a r l a r ı n ı n ü z e r l e r i n d e k i gergi d e m i r l e r i ile ö-zengi taşlarının izleri, b u r e v a k sis-t e m i n i n çok e v v e l d e n değişsis-tirildiğini açıkça ortaya k o y m a k t a d ı r . Keza, ba-tı v e k u z e y r e v a k l a r ı n m birleştiği y e r d e k i k e m e r i n d i ğ e r l e r i n e n a z a r a n y e n i s i s t e m e u y d u r u l m a k a m a c ı y l a da k ü ç ü l t ü l m ü ş o l u ş u da b u n a işaret e t m e k t e d i r . B u arada h a l e n k u z e y cihetindeki r e v a k l a r i l e m e d r e s e odaları, k ü t ü p h a n e y e t a m a m e n bitişik v a z i y e t t e -dir. Fakat, orijinal d u r u m u n d a r e v a k v e oda s i s t e m i n i n b u ş e k i l d e o l m a d ı ğ ı da m u h a k k a k t ı r . Zira r e v a k l a r ı n aslî d u r u m u n a a i d i y e t i n e ş ü p h e g ö t ü r m i -y e n g e r ğ i d e m i r l e r i i l e ö z e n g i taşlar ı n ı n izletaşlari t a k i p e d i l e c e k olutaşlarsa, k u -z e y c i h e t i n d e k i m e d r e s e o d a l a r ı n ı n 2 m. daha i l e r i y e g i t m e s i icab e t m e k -tedir. B u k ı s m ı n b i l â h a r e ö n e d o ğ r u g e t i r i l m i ş o l d u ğ u n u da k ü t ü p h a n e n i n batı c e p h e s i n d e d ö n e n taş p r o f i l sarih bir ş e k i l d e g ö s t e r m e k t e d i r . A y r ı c a k ü t ü p h a n e n i n d o ğ u y a açılan y e g â n e p e n c e r e s i n i n d e r e v a k k u b b e s i y l e kısm e n k a p a t ı l kısm ı ş o l kısm a s ı b u d ü ş ü n c e kısm i zi t a k v i y e e t m e k t e d i r . Ş u h a l d e m e d -rese o d a l a r ı n ı n k ü t ü p h a n e y l e birleş-tiği k u z e y ciheti, t a y i n e d e m e d i ğ i m i z bir tarihte y ı k ı l m ı ş v e b i l â h a r e takr i b e n 2 m. k a d a takr ö n e alınatakrak y e n i -den inşa edilmiştir.
B u n d a n başka k u z e y v e batı m e d r e s e o d a l a r ı n ı n birleştiği k ö ş e d e üzeri açık a r k a d a k i arsaya açılan m u h d e s kapısı b u l u n a n bir m e k â n da-ha vardırki, b u n u n içinde b u l u n a n bir ocak, b u r a s ı n ı n e v v e l c e m e d r e s e o d a l a r ı n d a n o l d u ğ u n u açıkça göster-m e k t e d i r . Zaten k ü l l i y e d e n b a h s e d e n b a z ı k a y n a k l a r oda adedi olarak 17
r a k k a m ı n ı b e l i r t m e l e r i de b u n u n doğ-r u l u ğ u n u g ö s t e doğ-r m e k t e d i doğ-r . Ş u h a l d e r e v a k ı n ö n e d o ğ r u k a y d ı r ı l m a s ı bu o d a n ı n da t a m a m e n h ü v i y e t i n i k a y -b e t m e s i n e s e -b e -b olmuştur. K Ü L L İ Y E N İ N S E B İ L V E Ç E Ş M E S İ : A m c a z a d e H ü s e p i n Paşa tarafından k ü l l i y e n i n inşaası sırasında y a p -tırılan sebil c a d d e ü z e r i n d e k i hazire-lerin arasında y e r almaktadır.
S e b i l i n m i m a r b a ş ı İ b r a h i m A ğ a z a m a n ı n d a y a p ı l d ı ğ ı n ı İ. K u m b a r a c ı -lar ileri s ü r m e k t e v e biz b u n u y a p ı t o p l u l u ğ u n u n t a m a m ı n a da m a l e d e b i -l i r i z . ( 8 )
Y o n c a y a p r a ğ ı ş e k l i n d e dışarıya d o ğ r u çıkıntılı olan sebil, içten 4.50 x 4.50 m. ebadında v e n i s b e t e n k a r e y e y a k ı n bir plâna sahiptir. Ü z e r i g e n i ş pandantifli bir k u b b e ile örtülüdür, a y n ı z a m a n d a b u n u n da ö n ü n d e taştan g e n i ş bir s a ç a k l ı k b u l u n m a k t a -dır. H a r i c i g ö r ü n ü ş ü n d e , t a k r i b e n y e r d e n 1 m. y ü k s e k o l a n e t e k kısmı, g e n i ş b e y a z m e r m e r d e n d i k d ö r t g e n ş e k l i n d e profillidir. B u k ı s m ı n üze-rinde, ikisi d u v a r a bitişik stalaktitli b e ş m e r m e r g ö m m e s ü t u n u n sivri k e -m e r l e r l e birbirine b a ğ l a n -m a s ı y l a m e y d a n a g e l e n b o m b e l i bir c e p h e gör ü n ü ş ü vagördıgör. S ü t u n l a gör agörasında b u -l u n a n d ö k m e d e m i r d e n , sti-lize edi-l- edil-m i ş dört y a p r a k l ı y o n c a l ı ş e b e k e l e r orijinal o l m ı y a r a k son y ı l l a r d a y e n i -lenmiştir. A s l ı n a u y g u n o l d u k l a r ı n a ş ü p h e o l m ı y a n v e altında altı t a n e su v e r m e yeri d i y e i s i m l e n d i r i l e n d e l i k -ler b u l u n a n b u ş e b e k e l e r bize artık k l a s i k d e v r i n s o n yıllarını işaret et-m e k t e d i r . S ü t u n l a r ı n üzerinde taşıdıkları b i l â h a r e y e n i l e n e n y e k p a r e m e r m e r a t k ı l ı k l a r ise t a m a m e n d e v r i n i n h u susiyetini aksettirmektedir. Ü z e r i n d e k i r û m i v e k ı v r ı k dallar ise d e v r i n i n e n n a d i d e ö r n e k l e r i n i ortaya k o y -m a k t a o l u p b u n l a r a ait orjinal par-çaların b i r k ı s m ı h a l e n k ü l l i y e n i n içerisinde m u h a f a z a e d i l m e k t e d i r . S e b i l i n duvarları a s r ı m ı z ı n baş-larına t a r i h l e n d i r i l e n siyah, b e y a z r e n k t e m a n z a r a resimleri, k u b b e ise m u h t e l i f r e n k d e çiçek, p e r d e v.s. gi-b i dekoratif ş e k i l l e r i l e s ü s l e n m i ş idi. F a k a t son z a m a n l a r a ait v e hiç b i r t e z y i n i h ü v i y e t a r z e t m i y e n b u t a b a -k a l a r raspa e d i l i n c e a l t ı n d a n s e b i l i n orjinal k a l e m işleri m e y d a n a ç ı k m ı ş -tır. Motif v e d e v i r i t i b a r i y l e X V I I . y ü z y ı l a a i d i y e t i n e ş ü p h e o l m ı y a n b u k a l e m işleri, d a r ü l k u r r a n ı n r e v a k l a -rında g ö r ü l e n l e r i n t a m a m e n aynıdır. A y r ı c a sebilin içerisinde b u l u -nan, üzeri servi v e k a r a n f i l l e r l e süs-l e n m i ş s o ğ u t m a t e k n e s i de p e k g ü z e süs-l bir işçiliğe sahiptir.
Taş z e m i n l i sebilin altında y a p ı -lan bir araştırma, burada duvarları m u n t a z a m s ı v a n m ı ş 5 - 6 m. derinliğ i n d e k i bir soderinliğutma m a h z e n i n i n m e v -c u d i y e t i n i ortaya k o y m u ş t u r . B u n d a n başka sebilde dikkati ç e k e n diğer bir noktada, s u t e k n e s i n i n arkasında gö-r ü l e n bilâhagö-re ögö-rülmüş, h a z i gö-r e y e açıl a n v e k ı s m e n y e r e g ö m ü açıl ü sivri k e -merli bir k a p ı n ı n m e v c u d i y e t i d i r . B u üzerinde d u r u l m a ğ a değer bir husus-tur. A c a b a h a z i r e n i n b u r a y a ilâves i n d e n ö n c e burada bazı teilâvesiilâvesler m e v -cut m u idi? B e l k i de ilerdeki araştırm a l a r ı araştırm ı z v e y a ele g e ç araştırm e s i araştırm u h t e -m e l bir arşiv v e s i k a s ı b u -m e s e l e y i k o l a y c a çözecektir.
Ç E Ş M E :
K ü l l i y e n i n inşaasından bir müd-det sonra c ü m l e kapısı ile sıbyan m e k t e b i arasındaki y e r e Ş e y h ü l i s l â m F e y z u l l a h E f e n d i ' n i n o ğ l u Ş e y h ü l i s -l â m Mustafa E f e n d i t a r a f ı n d a n h. 1152 (1739) y ı l ı n d a ç e ş m e i l â v e edilmiştir. Ç e ş m e n i n ustası İ b r a h i m A ğ a -dır. K l a s i k tarzda, k e s m e taştan inşa e d i l e n çeşme, a y n a taşı, t e k n e v e k ü l l i y e n i n a v l u s u içerisinde o l d u k ç a g e niş bir sahayı k a p l ı y a n h a z n e d e n m ü teşekkildir. A y n a taşı ü z e r i n d e t e z y i ni m o t i f l e r h a l e n g ö r ü l m e m e k l e b e -raber b e l k i de z a m a n ı m ı z a k a d a r in-tikal e d e m e m i ş t i r . K i t a b e s i t â l i k hat ile 12 b e y i t h a -l i n d e kartuş-lar içerisine, z a m a n ı n d a K â t i p z â d e l a k a b ı y l a t a n ı n a n Hattat M e h m e t R e f i i b i n Mustafa t a r a f ı n -aan y a z ı l m ı ş t ı r . ( 9 ) (8) İzzet K u m b a r a c ı l a r , İstanbul Sebilleri, İstanbul, 1938. (9) İ. T a n ı ş ı k ' m İstanbul Ç e ş m e -leri i s i m l i e s e r i n i n birinci c i l d i n d e n a l m a n b u ç e ş m e n i n k i t â b e s i n i n tarih mısraı ş u şekildedir. « E y l e d i m g e n c i d e bir b e y t e i k i tarihi t a m İç b u v â l â ç e ş m e d e n a y n ı h a y a t ı c a n f e z a 1152 ( 1 7 3 9 ) G e l gel al iç z e m z e m icra e y l e d i M ü f t i l ' e n a m »
(167. sahifeden devam) y ü k bir y ü k asansörü, esas s a h n e n i v o -su ile atölyeler, magazinler, b o y a h a n e , bale s a l o n u v e diğer h a c i m l e r arasın-daki d ü ş e y b a ğ l a n t ı y ı s a ğ l a m a k t a d ı r .
A r k a s a h n e n i n etrafında v e esas sahne ile y a n s a h n e l e r e k o l a y l ı k l a geçiş s a ğ l a n m ı ş v e m u h t e l i f katlara y e r -leşmiş, tiyatro y ö n e t i c i l e r i , t e k n i k di-reksiyon, solist gardropları, koro, fi-güranlar, b a l e gadropları v e idarî p e r s o n e l h a c i m l e r i tertiplenmiştir. Y a n s a h n e alt v e ü s t l e r i n d e orkestra istirahat, s e s odaları, koro p r o v a v e esas s a h n e o y u n sathı ölçülerinde, s a h n e p r o v a salonu m e v c u t t u r . A y r ı ca k a d ı n e r k e k t e r z i h a n e l e r i i l e k o s t ü m depoları üst katlarda y e r a l m ı ş -tır. A r k a s a h n e g e r i s i n d e v e üst kat-ta 20 m. açıklıkkat-ta bir y a r ı k l a esas s a h n e y e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a irtibatlı b o y a h a n e y e r almaktadır.
A y r ı c a p e r s o n e l için bir k a n t i n ve istirahat s a l o n u m e v c u t t u r .
B a l e p r o v a s a l o n u v e j i m n a s t i k terası ile p e r s o n e l i n açık h a v a d a din-l e n m e s i n i s a ğ din-l ı y a c a k bir istirahat te-rası e n üst katta y e r almaktadır.
S a h n e altı s e v i y e s i n d e d e m i r v e m a r a n g o z a t ö l y e l e r i i l e bunlara bağlı d e k o r m a g a z i n l e r i y e r almaktadır. Magazin sahası ilk y ı l l a r ı n ihtiyacı olarak 3300 m 2 inşa edilmiştir. 7000 m 2 lik b l o k l a r ilk z a m a n l a r kapalı otonark olarak k u l l a n ı l a c a k , ihtiyaç h a l i n d e depolara i l § v e edilecektir. 4 — K O M P L E K S T E Y E R A L A N DİĞER S E Y İ R C İ Ü N İ T E L E R İ : S e y i r c i k ı s m ı n ı n b ü y ü k salonu v e f u a y e l e r i altında T a k s i m M e y d a n ı s e v i y e s i n e n a z a r a n aşağıdaki katlarda t a m a m e n m ü s t a k i l i z l e y e b i l e n k o n s e r salonu, s t ü d y o sahnesi v e ç o c u k ti-yatro v e sineması yerleştirilmiştir.
a) K O N S E R S A L O N U : B ü y ü k S a l o n u n esas girişlerinden aşağıya i n e n g e n i ş bir m e r d i v e n -le konser salonuna g i r i l m e k t e d i r . 750 kişinin y e r a l a b i l e c e ğ i k o n s e r s a l o n u daha çok oda m ü z i ğ i için d ü ş ü n ü l -müştür. b) S T Ü D Y O T İ Y A T R O S U : M u a y y e n o y u n l a r ı n etüdünü, g e n ç sanatkârların çalışmalarını v e d e n e m e l e r i n i s a ğ l ı y a c a k v e çeşitli sahne k o m b i n e z o n l a r ı n a i m k â n v e -ren bir tiyatro lâboratuarı b ö y l e bir k o m p l e k s i n i h m â l e d i l e m e z bir par-çasıdır. H a c i m d e b ü t ü n tesisat açıkta m o n t e edilmiştir. S e y i r c i v e s a h n e a y -nı h a c i m içinde y e r almaktadır. c) Ç O C U K T İ Y A T R O V E Sİ-N E M A S I : 250 kişi a l a b i l e n ç o c u k tiyatro v e s i n e m a s ı m ü s t a k i l e n v e ö z e l l i k l e ç o c u k l a r ı n h i z m e t i n d e olacaktır. K o n s e r salonu, S t ü d y o T i y a t r o s u v e Çocuk S i n e m a v e Tiyatrosu ayrı f u a y e l e r i v e d i ğ e r servis h a c i m l e r i ile m ü s t a k i l e n i ş l e y e b i l e c e k l e r d i r .
d) B Ü Y Ü K R E S T O R A N :
S e y i r c i k ı s m ı n ı n üst katında T a k s i m M e y d a n ı n a b a k a n t a k r i b e n 300 kişilik bir lokanta, k o m p l e m u t -f a k tesisatı i l e tertiplenmiştir.
e) S A N ' A T G A L E R İ S İ :
L o k a n t a ile k o m ş u v e asansörle ç ı k ı l a b i l e n bir san'at galerisi h a c m i , san'at v e k ü l t ü r f a a l i y e t l e r i n e i m k â n sağlıyacaktır. f ) O T O P A R K : B i n a n ı n t a k r i b e n 4000 kişi k a p a -s i t e -s i n d e k i -seyirci v e ziyaretçi-sinin o-topark ihtiyacı, 1000 o t o m o b i l l i k y e r sağlanarak halledilmiştir. B İ N A N I N D I Ş F O R M U : Silüette, s a h n e tesisatının g e r e k tirdiği y ü k s e k l i k t e n dolayı s a h n e k u -lesi v e J i ğ e r d ü ş e y ç i z g i l e r l e civarına u y g u n bir k o n t r a s t s a ğ l ı y a n b i n a nın T a k s i m M e y d a n ı n a b a k a n c e p h e si Ş e h i r c i l i k b a k ı m ı n d a n ayrı bir h u -susiyet a r z e t m e k t e d i r . Ö n c e p h e n i n t a n z i m i n d e şu dü-ş ü n c e l e r h a k i m o l m u dü-ş t u r : — Civar b i n a l a r ı n g e n e l olarak masif k a r a k t e r l e r i n e k o n t r a s t t e ş k i l e d e c e k bir h a f i f l i ğ i n s a ğ l a n m a s ı ; — B ö y l e bir K ü l t ü r M e r k e z i n i n iç a k t i v i t e s i n i n dıştan da n i s b e t e n g ö r ü n e r e k h i s s e d i l m e s i n i t e m i n et-m e k ; B u b a k ı m l a r d a n 55 m x 26,40 m. lik f a s a d m ş e f f a f o l m a s ı z o r u n l u ğ u ortaya çıkıyordu. A n c a k b u ş e f f a f l ı -ğı s a ğ l ı y a c a k bir c a m e k â n ı n b ö y l e bir k ü l t ü r y a p ı s ı n d a k i lirizmi sağlıy a c a k k a r a k t e r d e o l m a s ı g e r e k i sağlıy o r -du. B u n u t e m i n e t m e k ü z e r e c a m e k â n ö n ü n d e serbestçe tesir e d e n bir tül d o k u t e ş k i l edilmiştir. B e l l i bir t a k s i m a t ı olan c a m e k â -n ı -n 65 c m . ö -n ü -n d e k i 8 cm. x 25 cm. k e s i t l i 1 m. aralıklı d ü ş e y e l e m a n l a r y e r almıştır. Muhtelif y ü k s e k l i k t e v e b ü y ü k l ü k t e , b a z a n d ü ş e y e l e m a n l a r sathında da ileri f ı r l ı y a n y a t a y elem a n l a r d a bir a r elem o n i aranelemıştır. B ö y -l e c e düz f a s a d ı n ö -l ç ü -l ü bir t e k a t ü i-le plâstik bir tesir k a z a n ı l m a s ı n a çalı-şılmıştır. C a m e k â n ö n ü n d e serbest d u r a n b u tül, katlarda rüzgâr k u v v e -t i n e karşı m a f s a l l a n m ı ş -t ı r . B ü t ü n c e p h e e l e m a n l a r ı , b a k ı m k o l a y l ı ğ ı , dış tesirlere karşı d a y a n ı k lılığı v e k i r l e n m e b a k ı m ı n d a n u y -g u n bir m a l z e m e olarak k a b u l edi-l e n özeedi-l bir a edi-l ü m i n y u m haedi-litası (Gri-natal) ç e k m e p r o f i l l e r i ile t e ş k i l edil-miştir. S a d e c e ç e k m e p r o f i l l e r ithâl edilmiş, K o n s t r ü k s i y o n v e m o n t a j ta-m a ta-m i y l e T ü r k i y e ' d e y a p ı l ta-m ı ş t ı r . S e y i r c i k ı s m ı y a n c e p h e l e r i tra-v e r t e n k o l o n k a p l a m a l a r ı i l e d ü ş e y tesirlidir. B u c e p h e l e r a r k a s ı n d a k i servis m e r d i v e n i , y a n f u a y e , WC. gibi çeşitli v e ç o k f a r k l ı h a c i m l e r i n g e -rektirdiği p e n c e r e b ü y ü k l ü k l e r i sağ-l a n ı r k e n sağır y ü z e y sağ-l e r d e k a r e p a n o tertipleri i l e h a r m o n i aranmıştır. S a h n e b l o k l a r ı i ç l e r i n d e k i h a c ı m l a r d o l a y ı s ı y l a massif karakterlidir. S e y i r c i k ı s m ı y a n c e p h e l e r i n i n d e v a m l ı l ı ğ ı k a r e p a n o l a r ı n k a r e p e n -c e r e l e r h a l i n d e t e ş k i l i i l e s a ğ l a n m a k istenmiştir. P e n c e r e l e r ç e k m e çelik profil, ş a m b r a n l a r ı a l ü m i n y u m d u r . D u v a r l a r y e r l i i m a l â t s e r a m i k k a p -lanmıştır. Tatbik e d i l m e k t e o l a n p r o j e l e r e göre, Bina İnşaatı S a h a s ı 5 2 . 0 0 0 , — m 2 B i n a H a c m i 2 7 0 . 0 0 0 , — m 3 B i n a n ı n o t u r d u ğ u saha 1 5 . 0 0 0 , — m 2 G e n e l arsa sathı 2 8 . 0 0 0 , — m 2 dır. B. İ N Ş A A T I N D U R U M U : B u g ü n e k a d a r (İstanbul B e l e d i -y e s i n i n sarfettiği 2,5 m i l -y o n lira da-hil) m u h t e l i f t a a h h ü t l e r e b a ğ l a n m a k s u r e t i y l e t a k r i b e n 50 m i l y o n lira har-c a n m ı ş v e a ş a ğ ı d a k i işler m e y d a n a getirilmiştir: — K a b a inşaatın t a m a m ı — Dış c e p h e l e r d e dış işlerin t a m a m ı (Yol, su, e l e k t r i k , k a n a l i z a s -y o n , -y a n g ı n tesisastı ş e b e k e l e r i ) — E v v e l c e İstanbul B e l e d i y e s i n c e y a p t ı r ı l m ı ş seyirci k ı s m ı k a b a in-şaatının t a k v i y e s i v e y e n i projel e r e g ö r e g e r e k e n tadiprojel v e i t m a -mı, m e r m e r v e tabii taş işleri, — Esas s a h n e k u l e s i h a r i ç s a h n e
b l o k l a r ı ( S a n ' a t k â r v e y ö n e t i c i -lerin, hazırlık, p r o v a , istirahat h a c ı m l a r ı ) b i l û m u m , tesisat v e i n c e inşaatının % 98' i. — D e k o r v e K o s t ü m D e p o l a r ı ile açık v e k a p a l ı o t o p a r k l a r ı n bil-u m bil-u m tesisatı v e i n c e inşaatının t a m a m ı , — S a h n e M e k a n i k v e E l e k t r i k ı K o n t r o l Sistemi, I ş ı k l a n d ı r m a ,
P r o j e k t ö r v e R e f l e k t ö r l e r , Sin-y a l v e E l e k t r o - A k u s t i k Tesisat) — S e y i r c i k ı s m ı i n c e inşaat tesisat v e d e k o r a s y o n işleri taahhütlere b a ğ l a n m ı ş o l u p tatbikat başlamıştır. İnşaata b u g ü n e kadar 50 m i l y o n lira h a r c a n m ı ş olup, t a m a m ı 75 mil-y o n liramil-ya malolacaktır. C. İ N Ş A A T I N U Z U N S Ü R E D İ R Bİ-TİRİLMEMESİ N E D E N L E R İ : 1 — P r o j e değişiklikleri, 2 — Ö d e n e k imkânları, 3 — M e m l e k e t i m i z d e ilk defa d e n i l e b i l e c e k b u n i t e l i k t e v e k o m -p l i k e bir b i n a n ı n m e v c u t ka-n u ka-n l a r v e f o r m a l i t e l e r e u y g ka-n u olarak y ü r ü t ü l m e s i n d e karşıla-şılan g ü ç l ü k l e r , İstanbul Opera B i n a s ı ' n m b e n z e -ri y a p ı l a r a k proje hazırlık v e inşaat s ü r e l e r i n e m i s a l olarak:
B e r l i n Operası; P r o j e 3 yıl, inşa-at 4 yıl.
M a n n h e i m Milli Tiyatrosu; Pro-je 3 yıl, inşaat 2,5 yıl.
S a l z b u r g F e s t s p i e e l h a u s ; P r o j e 3 yıl, inşaat 4 yıl.
G e l s e n k i r c h e n Ş e h i r Tiyatrosu; P r o j e 2 yıl, inşaat 3,5 yıl.
K ö l n Opera Binası; P r o j e 3 yıl, inşaat 2,5 yıl. -olmak ü z e r e zikredilebilir. İstanbul K ü l t ü r M e r k e z i projeleri, B a y ı n d ı r l ı k B a k a n l ı ğ ı n ı n iş d e v -r a l m a s ı n d a n son-ra y u k a -r ı d a k i misal-lere b e n z e r n o r m a l m ü d d e t l e r içinde bitirilmiştir. İnşaatın dahi n i s b e t e n n o r m a l m ü d d e t l e r içinde bitirilmesini sağla-m a k halis n i y e t i l e 1953 de 6165, 1957 de 7027, 1959 da 7306 v e 1961 de 350 sayılı k a n u n l a r çıkarılmıştır. N e t i c e olarak bu k a n u n l a r l a B a y ı n d ı r l ı k Ba-kanlığına, 75 M i l y o n liraya kadar ge-l e c e k yıge-lge-lara geçici t a a h h ü t ge-l e r e giriş-m e y e t k i s i v e 2490 sayılı k a n u n a bağlı o l m a d a n iş v e r e b i l m e i m k â n ı s a ğ l a n m ı ş b u l u n m a k t a d ı r .
B u i m k â n l a r a r a ğ m e n işin ne-den bitirilemediği v e hatta n e zaman" b i t i r i l e b i l e c e ğ i n i n dahi nasıl biline-m e y e c e ğ i gibi g ö r ü n ü ş t e h a k l ı soru-lar ortaya atılabilir.
H a k i k a t odur ki, b u k a n u n l a r aslında B a y ı n d ı r l ı k B a k a n l ' ğ m a işi b i t i r e b i l m e i m k â n l a r ı n ı v e r m e m e k t e v e b u h u s u s her s e n e b ü t ç e k a n u n u n -da a y r ı l a n ö d e n e ğ i n y e t e r l i ğ i n e bağlı k a l m a k t a d ı r . Her y a p ı m n t e k n i k zorunlukları-n ı zorunlukları-n gerektirdiği bir izorunlukları-nşa süresi v e b u n u n s o n u c u olan bir f i n a n s m a n p r o ğ r a m ı b u l u n m a s ı tabiidir. B ö y l e bir yapıda herbiri ihtisasa d a y a n a n v e m u h t e l i f t a a h h ü t l e r e b a ğ l a n m a s ı zarurî, m e s e l â S a h n e Tesisatından
se-yirci salonlarının i k m a l i n e v e y a i n c e inşaattan k l i m a v e E l e k t r o - A k u s t i k v e S i n y a l i z a s y o n Tesisatına kadar, çok çeşitli işlerin b e r a b e r c e v e birbir-lerini y ü r ü t ü c ü v e t a m a m l a y ı c ı bir ş e k i l d e ele alınmaları zorunludur.
B u muhtelif işlerin ö d e n e k l e r e u y g u n v e b u n d a n dolayıda rastgele zamanlarda tatbikatı m ü m k ü n değil-dir. Ayrıca b ö y l e bir binada g e r e k l i özsl tesisat v e inşaat m a l z e m e s i n i n iç piyasadan t e m i n e d i l e m e m e s i kar-şısında ithali başlı başına f o r m a l i t e problemleridir.
B ü t ü n bunlara rağmen T e k n i k v e İdarî mahzurlar ortaya çıkarıl-m a d a n çeşitli taahhütlerin b e r a b e r c e y ü r ü t ü l m e s i sağlanabilmiştir.
H a l e n b ü t ç e d e inşaatı istenilen bir ş e k i l d e y ü r ü m e y e y e t e r l i ö d e n e k ayrılmış, b ü t ü n taahhütler tatbikata girmiş v e g e l e c e k yıllarda da g e r e k l i ö d e n e k l e r i n t e m i n i öngörülmüştür. Kısaca b i n a n ı n bitirilmesi hususunda artık kat'i hıza girilmiştir.
İ S T A N B U L K Ü L T Ü R M E R K E -Zİ, iyi n i y e t l e r l e başlanıp k a n u n u n özellikleri d o l a y ı s i y l e inşaat v e tat-bikatında türlü safhalar g e ç i r m i ş çi-leli bir yapıdır, f a k a t v e r i l e r v e için-de b u l u n u l a n şartlar n e olursa o l s u n m i m a r ı n ç ö z ü m l e y i p sonuçlandırması g e r e k l i ş e r e f l i görevdir.
