T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T
M E R K E Z B A N K A S I
A N O N İM Ş İR K E T İ
29 N isa n 1971 ta rih li
H İS S E D A R L A R G E N E L K U R U L U ’NA arzolunan
19 7 0
Otuzdokuzuncu Hesap Yılı Hakkında
B A N K A M E C L İS İ F A A L İY E T R A PO R U V E D E N E T L E M E K U R U L U R A P O R U , BİLÂ N ÇO , K Â R V E ZA RAR H E SA B I
A N K A R A
İ Ç İ N D E K İ L E R
Sahife GÜ ND EM ...
ÖNSÖZ ... ... ]3
B i r i n c i B ö l ü m EK O N O M İK GELİŞMELERE TOPLU BAKIŞ I. 1970 YILI Y U R TD IŞI EKONOMİK GELİŞMELERİ ... 13
II, YU RTİÇİ EK O N O M İK GELİŞMELER ... 18
1963 - 1967 YILLARI : Millî Gelir - Y atırım lar - T üketim H ar cam aları - Ekonom ik Yapı - Kamu G elir ve Giderleri - Ö dem eler Dengesi - Para-K redi - F iy a tlar ... 19
1968 - 1969 YILLA RI : Millî G elir - Y atırım lar - T üketim H ar cam aları - K am u G elir ve Giderleri - Ö dem eler Dengesi - Para-K redi F iyatları ... ... 24
1963 - 1969 YILLA RI : Yedi Yılın Toplu Sonuçları - Yedi Yıllık B irik im ... 28
1970 - YILI E K O N O Mİ PO LİTİK A SI : 10 A ğustos Öncesi - H azırlık Ç alış m aları - 10 A ğustos 1970 Tedbirleri- Y urtdışı İlişkilerle İlgili T edbirler -Ya tırım lar - Kamu G e lir le r i... 36
10 AĞ USTOS SO NRA SI ve 1970 YILI TOPLU SONUÇLARI 45 İ k i n c i B ö l ü m EKONOM İK GELİŞMELER I. 1970 YILI KALKINM A PROGRAMI HEDEF VE DENGELERİ 52 1. HEDEFLER ... ...52
2. KAYNAKLAR, HARCAMALAR, YATIRIMLAR, TA SARRUFLAR ...53
II. MİLLİ GELİR VE SEKTÖR GELİŞMELERİ ... ... 54
1. 1970 YILI M İLLÎ GELİRİ ... 54
2. SEKTÖR GELİŞM ELERİ ... . 55
A. T arım ... ... 55
B. S anayi ... 57
C. İn ş a a t v e K o n u t ... 60
D. U la ştırm a v e H a b e rle ş m e ... 61
E. T urizm ... ... ... 62
F. S atış ve S t o k l a r ... 63
G. Dış T ic are t ... 64
a. Dış T ic are t Rejimi ... ... ... 65
b. İ h r a c a t ... ... :... ... ... 66
Sahife III. İSTİHDAM VE ÜCRETLER ... *
IV. MALİ GELİŞMELER ... 72
1. PARA - KREDİ ... 72
A. Para - B anka Sistem i ... 72
a. Toplam K aynaklar ve Kullanımı ... 72
b . Para Hacm i ... ... c. Kredi Hacmi ... ■'$ B. M erkez Bankası ... ... $2
a. Yeni M erkez Bankası K anunu ... 82
b. Em isyon ... c. Bankam ız Kredileri ... §4
d. Altın ve Döviz Durum u ... 88
e. Diğer İşlem ler ... ... 89
C. B ankalar ... ... 90
a. B ankacılık ... 90
b. Toplam K aynaklar ve K ullanım ı ... 90
c. B anka Kredileri ... ... 93
d. T ahviller ve İştirak ler ... 98
e. M evduat ... 99
f. M erkez Bankası R eeskont ve A vansları ... 101
g. B orçlanm alar ... ... . 101
2. SERMAYE PİYASASI ... ... 102
3. KAMU MÂLİYESİ ... 104
A. K onsolide Bütçe ... ... 104
B. H azine N akit Durum u ... ... 106
C. K am u tç B orçlan ... ... 107
4. ÖDEMELER DENGESİ ve DIŞ BORÇLAR ... 107
A. Ö dem eler Dengesi ... . 107
B. Dış B orçlar ... 110
V. FİYATLAR ... ... ... 111
1. TOPTAN EŞYA FİYATLARI ENDEKSİ ... 111
2. GEÇİNME ENDEKSLERİ ... ... ... 113
3. ALTIN FİYATLARI ... 113
Ü ç ü n c ü B ö l ü m İDARİ İŞLER İdari İşler ... 114
D ö r d ü n c ü B ö l ü m BİLANÇOMUZUN TAHLİLİ, DENETLEME KURULU RAPORU, BİLANÇO, KAR VE ZARAR HESABI Bilânçom uzun Tahlili ... 116
Denetlem e K urulu Raporu ... 127
Bilânço, K âr ve Z arar Hesabı ... 129
İ S T A T İ S T İ K C E T V E L L E R İ
1970 YILI KALKINM A PROGRAMI 1. Plân ve P ro g ram H edefleri 2. G enel E konom ik Denge 3. K am u Kesim i D engesi
4. P rogram Y atırım ları ve Gerçekleşm e M İLLÎ GELİR VE SEKTÖRLER
5. Ü retim S e k tö rle ri İtibariyle T ürkiye Millî Geliri 6. T arım Ü retim i
7. Sanayi Ü retim i 8. Yeni İn şa a t
9. U la ştırm a ve H aberleşm e H izm etleri 10. T urizm F aaliy etleri
11. Dış S e y a h a t ve T urizm Gelir ve Giderleri 12. S atış ve S to k la r
DIŞ TİCARET
13. Dış T ic are t H acm i
14. K ay n ak ların Ç eşidine Göre İth a lât
15. Dış T ic are tin M addeler İtibariyle Dağılışı
16. İh ra c a t ve İth a lâ tın M em leket G rupları İtibariyle Dağılışı 17. Y atırım , T ü k e tim ve H am m adde İth a lâtı
İSTİHDAM
18. İstih d am H acm i 19. İstih d am T ahm inleri
20. Dış Ü lkelere G önderilen İşçiler PARA - KREDİ
21. B ankalar S istem i-B aşlıca K aynaklar ve Kullanımı 22. Para H acm i ve Dağılımı
23. P ara-B anka K u ra m la rın ın Para H acm indeki Payı 24. Para-K redi K o n tro l A raçları ve Sonuçları
25. Kredi H acm i ve Dağılımı
26. M erkez B ankası — Başlıca İşlem ler 27. M erkez B ankası — K rediler ve Dağılımı 28. M erkez B ankası — K rediler ve Dağılım ı 29. M erkez B ankası — M evduat ve Dağılımı 30. A ltın M evcudu ve D ağılışı
31. Altın ve D öviz D urum u 32. A ltın ve D öviz D urum u
33. Diğer A ltın ve D öviz H e sa p la n
34. B ankalar — B aşlıca K ay n ak lar ve K ullanım ı 35. B ankalar — K rediler ve Dağılımı
36. B ankalar — T ahviller İştira k le r ve D ağılım ı 37. B ankalar — M evduat ve D ağılım ı
38. B ankalar — M erkez B ankasından R eeskont, A vans ve D ağılım ı 39. B ankalar — Ç ıkarılan Tahviller, B o rçlan m alar ve D ağılım ı
40. M erkez Bankası R eeskont H adleri ve A vans İşlem lerinde U ygulanan Faiz O ra n la n
41. ö d ü n ç Para V erm e İşlerinde U yg u lan an En Y üksek Faiz O ra n la n 42. M evduat Kabul Edilmesinde U ygulanan En Y üksek Faiz O r a n la n KAMU MÂLİYESİ
43. Konsolide Bütçe 44. Genel Bütçe 45. K atm a B ütçeler 46. H azine N akit D urum u
47. Kam u B orçları — İç B orçlar ÖDEMELER DENGESİ
48. Ö dem eler D engesi Tahm inleri
49. T ürkiye’nin Dış B o rçlan — D övizle Ö denecek Dış B orçlar
50. T ürkiye’nin Dış B orçları — T ü rk P arasiy le Ö denecek Dış B o rçlar FİYATLAR
51. Yıllık Fiyat E ndeksleri ve A ltın F iy a tla n 52. Fiyat Endeksleri ve A ltın F iy atları
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLÎSİ
Başkan Üye
Üye
»»
>»
it
Başkan Başkan
Naim TALU
Mehmet Arif ATALAY Turan ŞAHİN
Berin BEYDAĞ!
Hayrettin ERKMEN Halûk TİMURTAŞ Zeki TOKER
DENETLEME KURULU
Tank HATUSÎL İzzet AKÇAL Şefik İNAN Vecih IŞIK
YÖNETİM KOMİTESİ
Naim TALU
Yardımcısı Memduh GÜPGÜPÖĞLU
” N evzat ALPTÜRK
” Fuat OKAY
TOPLANTI GÜNDEMİ
1 — B an k a M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun 1970 Hesap Y ılı’n a a it rap o rların ın okunm ası; Bilanço ve K âr ve Z a ra r H esabının tasdiki; K â r’m teklif gereğince d a ğ ıtılm a sı ve B anka M eclisi ve D enetlem e K urulu’nun ibrası.
2 — 1211 sayılı Bankam ız K anunu’nun 20 nci m addesine gö re B anka M eclisi üyeleri arasından ad çekm e yo
lu y la 30 N isan 1971 tarihinden geçerli olmak üzere a ç ılan iki üyelik için yeniden seçim yapılması.
3 —■ (A) Sınıfı H issedarınca 1 M ayıs 1970 tarihinden iti
b a re n v e 30 N isan 1972 tarih in e k ad ar görev yapm ak ü z e re D enetlem e K urulu’n a seçilen Ü ye’nin Cum h u rb a ş k a n ı k o n tenjanından C um huriyet Senatosu Ü yeliğine a ta n m ası dolayısiyle açılan üyeliğe, Türk T ic a re t K an u n u ’n un 351 inci m addesine göre, ilk G enel K urul T oplantısı’na k a d a r görev ifa etm ek ü z e re D enetlem e K urulu’n ca 8 Tem m uz 1970 ta ri
hinde seçilm iş bulunan D enetçi’nin seçim inin (A) sınıfı hissed arın ın tasvibine arzı ile görev süresinin 30 N isan 1972 tarih in e k a d a r uzatılm ası.
4 — D enetlem e K u ru lu ’nda m üddetleri 30 N isan 1971 ta rih in d e bitecek olan iki üyelik için, 1211 sayılı K a
nun h ü k ü m lerin e göre, (B-C) sınıfı hissedarlarınca bir, (D) sınıfı hissedarlarınca b ir üye seçilmesi.
1 9 7 0
Otuzdokuzuncu Hesap Yılı
B A N K A M E C L İ S İ F A A L İ Y E T R A P O R U
Tü r k i y e c u m h u r i y e t m e r k e z b a n k a s i
A nonim Şirketi 1 9 7 0
O tuzd o k u zu n cu H esap Yılı BANKA MECLİSİ FAALİYET RAPORU S ay ın O rtak lar,
B ankam ızın o tu zd o k u z u n c u h esap yılıyla ilgili işlem lerin sonuçlarım g ö s te re n 1970 Yılı B ilânçosu ile K âr ve Z a ra r H esabım tetk ik ve tasvibi
n ize arzeder, y ü k sek K urulunuzu saygı ile selâm larız.
B ankam ız m uam elelerini incelem eye başlam adan önce 1970 yılı içinde d ü n y a d a ve y u rd u m u z d a m eydana gelen İktisadî olayları toplu bir şekilde gözden g eçirm ekte fay d a görüyoruz.
B i r i n c i B ö l ü m
EKONOM İK GELİŞMELERE TOPLU BAKIŞ I. 1970 YILI YURTDIŞI EKONOM İK GELİŞMELERİ
1970 Y ılında san ayileşm iş b a tı ülkelerinin çoğunda ekonom ik büyüme y av aşlam ıştır. İk tisa d î İşbirliği ve K alkınm a T eşkilâtına bağlı ülkelerde m illî geirin to p lu a rtış oranı 1969 da % 4,9 iken 1970 de % 2,8 e düşm üş
tü r. Bu gerilem enin b ir kısm ı enflasyon baskılarım giderm ek için alm an ted b irle rd e n ileri gelm iştir.
Sanayileşm iş ü lk elerd ek i ekonom ik d a ra lm a h areketi 1970 yılının ilk y a rısın d a özellikle sınaî üretim d e belirgin b ir hal alm ıştır. Bu daralm a özellikle A m erikan ekonom isinde görülm ektedir. Buna rağm en ücretlerde önem li ölçüde yükselm e m eydana gelm iştir. O rtalam a fiyat seviyesi 1969 yılına kıyasla d aha hızlı b ir a rtış k ay d etm iştir.
Sanayileşm iş ülkelerdeki ekonom ik daralm a, gelişm e içindeki bazı ülkelerin ihracatında, hacim ve fiy at bakım ından olum suz etkiler yapm ıştır.
M illetlerarası P ara F onunca yayım lanan p a ritele re göre, 1963 - 1970 yılları arasın d a, P a ra Fonuna üye ülkelerden 25 inin millî paralarında 37 defa p a rite değişikliği yapılm ıştır. E konom ik gelişm e açısından değişik seviyeler
de bulunan ve söz konusu 8 yıl içinde m illî paralarının değerlerinde değişik
lik yapan ülkeler arasın d a, başlıca, İngiltere, F ransa, Batı Alm anya, Dani
m arka, İspanya, Finlandiya, Y ugoslavya, İsrail, A vustralya, H indistan ve T ürkiye bulunm aktadır.
13
1970 yılının ilk dokuz ayında dünya ticaretinin artış hızında çok az yavaşlama" görülmektedir. Eldeki rakam lara göre Dünya ticaret hacmi 1970 yılının ilk dokuz ayında 550,1 m ilyar A. B. D. dolarını bulmuştur. 1969 yılının aynı döneminde bu hacim 493,9 m ilyar dolar idi. Dokuz aylık dö
nemde 1970 yılı artış hızı % 11,1 dir. “International Financial Statistics” de gelişm e durumlarına göre üç gruba ayrılan ülkelerden Sanayileşm iş Ö l
k eler" m 1969 ve 1970 yıllarının ilk dokuz ayındaki ticaret hacim leri sırasiyle 358,2 milyar ve 406,0 milyar dolar v e artış hızı % 11,3 tür. Bu ülkelerin dokuz aylık ihracatı 1969 da 176,9 m ilyar v e 1970 de 200,6 milyar dolar, ithalâtı ise sırasiyle 181,4 ve 205,4 m ilyar dolardır. Artış hızı ihracatta ve ithalâtta % 11,3 olmuştur. A ynı yayım da Türkiyenin de içinde yer al
dığı tam sanayileşm em iş Avrupa ülkeleriyle Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrikayı içine alan “diğer gelişm iş ülkeler” grubunun aynı dö
nemlerdeki ticaret hacmi 1969 da 38,5 m ilyar iken 1970 yılında 43,1 milyar dolara yükselmiştir. Toplam artış hızı % 11,2 dir. Bu ülkelerin aynı dö
nemlerdeki ihracat hacmi sırasiyle 15,8 m ilyar ve 17,5 m ilyar dolar, itha
lâtı ise 22,6 ve 25,6 milyar dolardır. Artış oranları da sırasiyle % 11,1 ve r/e 11,3 tür. Sözü geçen yayım da gösterilen “az gelişm iş ülkeler” grubu için verilen üç aylık rakamlara göre ticaret hacm i 1969 da 89,6 milyar iken 1970 de 96,6 milyar dolara yükselm iştir. 1970 y ılı artış hızı buna göre
% 10,8 dir.
1970 yılında Birleşik Amerika’da sabit fiyatlarla millî hasılanın artış oranı 1969 yılmdakinden düşük olmuştur. Ekonomik durgunluk, işsizliğin artması ve likidite ihtiyacı, ilgilileri olum lu bir genişlem e politikası uygu
lamaya yöneltmiştir. Bu arada bankaların likiditesini artırmak için tedbir
ler alınmış ve iskonto haddi yıl sonuna doğru iki defa düşürülmüştür.
1970 yılının ilk dokuz aymda cari işlem ler dengesi 0,7 milyar dolarlık bir fazlalık kaydetmiştir. 1969 yılının aynı döneminde bu denge 0,8 m il
yarlık bir açık vermişti. Birleşik Amerikada yılın ilk 10 aymda ihracat hacim itibariyle % 9,5, ithalât ancak % 2,9 oranında artmıştır.
îngilterede 1970 yılındaki sabit fiyatlarla millî gelir artışı, 1969 daki gibi % 1,9 oranında olmuştur. İşsizlik seviyesin in oldukça yüksek olm asına rağmen ücret artışı hızlanmıştır. Buna paralel olarak geçinm e endeksi 1969 daki % 4,7 ye karşılık 1970 de % 7,9 oranında yükselmiştir. Cari işlem ler dengesi 1970 yılında 635 milyon sterlinlik bir artış kaydetmiştir. 1969 da bu artış 415 milyon sterlin idi. İlgililer kısıtlayıcı tedbirler almaya 1970 yılında da devam etmiştir. Banka likiditelerini kısmak için Bank of England nezdindeki özel ihtiyatlarını artırmaları için bankalara Nisan ve Ekim aylarında çağrıda bulunmuştur. Banka kredilerinin kısıtlanmasına devam olunmuş, ancak, milletlerarası faiz hadlerinin gevşem esine uyularak iskon
to haddi % 8 den % 7 ye indirilmiştir. İngiltere 15 Şubat 1971 de para sisteminde ondalık usulünü uygulamaya başlayacaktır.
Ja p o n y a d a sa b it fiy a tla rla millî gelir artış oranı azalm ış olm akla b ir
lik te y ine de y ü k se k seviyesini korum uştur. Bank of Japan, cari m ua
m ele le r dengesindeki fazlalığı kısm ak am acı ile kısa vadeli krediyi paha
lıla ş ır m ış ve ith a lâ t finansm anını ucuziatm ıştır.
F ederal A lm anyada sa b it fiyatlarla millî gelirin artış hızı yavaşlam ış
tır. f iy a tla rın yükselm esi dolayısiyle dış talep azalm ıştır. D eutsche Bundes
b a n k m döviz ih tiy a tla rı belirli b ir şekilde artm ıştır. Cari işlem ler denge
sin d ek i fazlalık azalm ış ve uzun vadeli serm ayelerin net çıkışları düşmüş, b u n a k a rşılık kısa vadeli serm ayelerin n e t girişleri a rtm ak ta devam etm iş
tir. İlgililer, k o n jo n k tü rd e k i baskıyı hafifletm ek için bazı tedbirlere baş
v u rm u şlard ır. Bu a ra d a verg iler artırılm ış ve D eutsche Bundesbank M art ay ın d a iskonto haddini yükseltm işse de diğer m em leketlerde faiz hadle
rin in indirilm esi bu son ted b irin kaldırılm asını ve daha sonra faiz haddinin üç defa indirilm esini gerek tirm iştir.
F ra n sa d a da sa b it fiy a tla rla millî gelir artış hızı azalm ıştır. 1969 yılında dev alü asy o n yapılm ası ve istik ra r plânı kabul edilmesi dış dengeyi sağla
m ıştır. B ununla birlikte, ith a lâ t fiyatlarının yükselm esi sonucunda Fransız ekonom isi enflasyon b askısiyîe karşılaşm ıştır. Bu nedenle ilgililer bütçe v e p a ra ala n ların d a kısıtlayıcı politika izlem işlerdir. 1970 yılının ikinci y a rısın d a k o n jo n k tü rd e k i genişlem enin yavaşlam ası üzerine Banque de F ra n c e iskonto h ad d in i iki defa indirm iş ve Ekim sonunda kredi alanında a lm a n kısıtlayıcı k a ra rla r kaldırılm ıştır.
İta ly a ’da sa b it fiy a tla rla 1970 yılında millî gelir artışı yükselm iştir.
F iy a t v e m aliyetlerdeki yükseliş 1970 yılının ilk yarısında güçlenm iş fakat d a h a so n ra hızım k a y b e tm iştir. İth a lâ t ih ra c ata kıyasla daha fazla artm ış v e tic a re t açığı yü k selm iştir. Ekonom ik dengeyi sağlam aya yardım cı ol
m a k için Banca d ’Ita lia M art ayında iskonto haddini yükseltm iştir.
A v ru p a E konom ik T opluluğu ülkelerinde, sabit fiyatlarla, millî gelir to p lu a rtış o ran ı 1969 da % 7,1 iken 1970 de % 5,7 olm uştur. Fiyat endeks
leri a rtış hızı 1969 d a % 5 iken 1970 de % 6,1 e yükselm iştir. Topluluğun tic a re t dengesi 1970 de de 1969 da olduğu gibi küçük bir açık verm iştir.
1970 yılı, A vrupa Ekonom ik Topluluğu için yeni bir aşam anın ilk yılı
dır. Topluluğun genişletilm esi ve gerçek anlam ı ile ekonom ik ve mali bir b ü tü n o larak yav aş y a v a ş geliştirilm esi ve siyasi alanda daha sıkı bir iş
birliği yapılm ası k o n u ların d a ilk adım lar atılm ıştır. Topluluk içindeki ülke
ler, o rta k politikanın ask ıd a kalan bazı tem el sorunlarını çözüm lem işlerdir.
Bu a ra d a tarım po litik asın ın finansm anı için kurulm uş olan O rtak Fon’un 1975 yılına k a d a r kadem eli o larak bağım sız k aynaklara kavuşturulm ası k ararlaştırılm ıştır.
Topluluğun genişletilm esi bakım ından A vrupa Serbest M übadele Böl
gesi T eşkilâtı üyelerinin b ir kısm ı 1970 yılı ortasında başta İngiltere olmak
üzere Ortak Pazar’a katılmak için hazırlık görüşm elerine başlamışlardır.
Son iki yıl içinde uluslararası para alanında meydana gelen dengesizlik topluluğun para meselelerini ön plâna çıkarm ıştır. îlk adım olarak 1970 yılı başında üye ülkeler merkez bankaları iki m ilyar dolarlık kısa vadeli bir nakdî destekleme sistem inin kurulmasını kararlaştırmışlardır, A yrıca top
luluk içinde bir Para Birliğinin kurulm asiyle ilgili sorunları incelem ek için özel bir komite kurulmuştur. Komitenin ele alacağı incelem eler arasında başlıca topluluğa üye m em leketler için ortak bir para meydana getirilmesi;
para ve kredi politikalarının m erkezileştirilm esi; topluluk dışındaki ülke
lerle nakdî ilişkilerin doğrudan doğruya topluluğun yetki alanına alınması;
sermaye piyasaları ile ilgili politikaların birleştirilmesi; bölgesel, yapısal ve sosyal politikaların yalnız ilgili devletlerin işi olmaktan çıkarılması ve topluluğa söz hakkının verilm esi konuları vardır.
Türkiye-Avrupa Ekonomik Topluluğu ilişkileri çerçevesi içinde 1970 yılında geçiş dönemi ile ilgili görüşm eler 9 Şubat 1969 da başlamış ve 1970 yılının ilk yarısında devam etm iştir. 22 Temmuz 1970 tarihinde ta
raflar, geçiş döneminde uygulanacak olan Katma Protokol ile yeni Malî Protokol’ün esasları üzerinde anlaşm aya varmışlardır. Anlaşma 23 Kasım
1970 tarihinde Brüksel’de imza edilm iştir.
Katma Protokol’ün yürürlüğe girişiyle topluluk, sanayi sektörünün tümünde gümrük vergilerini ve miktar kısıtlamalarını Türk m allan için tamamen kaldıracaktır. Ancak, tekstil sektöründe, ınakina halıları, pamuk ipliği ve diğer dokuma alanında gümrük vergileri ve tarife kontenjanları 12 yıllık bir süre içinde kaldırılacaktır. Türkiye gümrük vergilerini, Top
luluk kaynaklı ithalâtının % 55 i için 12 yılda ve % 45 i için de 22 yılda yavaş yavaş indirecektir. Türkiye miktar kısıtlamalarını da yine 22 yıllık dönem içinde kademeli olarak kaldıracaktır.
Tarım alanında, Türkiye tarım politikasını 22 yıl içinde Topluluğun ortak tarım politikasına uyduracak yönde ayarlayacaktır. Bu süre içinde taraflar, Ortaklık K onseyince tesbit olunacak tercihli rejimi karşılıklı olarak uygulayacaklardır. Ayrıca, geçiş dönem inin başından itibaren Türkiye’ye, tarım ihracatının % 90 mndan fazlasını kapsayan avantajlar tanınması ön görülmüştür.
Toplulukla Türkiye arasında işgücünün serbest giriş çıkışları 1 9 7 6 1986 döneminde gerçekleştirilecektir. Ortaklık Konseyi Türk işçileri ile ailelerine uygulanacak sosyal güvenlik hükümlerinin hazırlanması için ça
lışmalara derhal başlayacaktır.
Yenî Malî Protokol topluluk içindeki altı devletin Türk ekonom isi
nin emrine 5 yıldan az bir dönem içinde hesap birimi ifadesiyle 195 m ilyon dolara tekabül eden bir yardım ayırmalarını öngörmektedir. Yardım 30 yıl vade, 8 yıl ödemesiz dönem, enfrastrüktür projeleri için yılda % 2,5 v e sanayi projeleri için de % 4,5 faiz şartlariyle yapılacaktır. Bundan baş
ka Avrupa Yatırım Bankası kendi kaynaklarından piyasa şartları ile ve toplam hesap birim ifadesiyle 25 milyon dolara tekabül eden bir miktara erişebilecek bir borç verm ek imkanını inceleyecektir.
Îkdsadî tsbiı liği ve Kalkınma Teşkilâtı (O. E. C. E),) ile ilişkilerimiz özellikle Avrupa Para Anlaşm ası ve Konsorsiyum alanlarında önem arzetmektedir.
M illetlerarası İktisadî İşbirliği ve Kalkınma Teşkilâtı Konseyi 20 Ekim 1970 tarihli topsantısmda 5 A ğustos 1955 tarihli Avrupa Para Anlaşmasını dikkate alarak v e İdare M eclisinin teklifi üzerine Türkiye’ye 115 milyon dolar tutarında bir dış ödem e imkânı tanımıştır. 115 milyon doların 40 m ilyon doları yeni kredidir. Bunun 25 milyon dolarının 30 Ekim 1970 ve 15 m ilyon dolarının da 15 Şubat 1971 tarihlerinde kullanılması kararlaş
tırılmıştır. Geri kalan 75 m ilyon dolarlık kredi, 1970 ve 1971 tarihlerinde vadesi gelen borçların tecilinde kullanılacaktır.
Kalkınma plânlarım ızın dış finansman ihtiyacını sağlamak amaciyle 19-63 te kurulmuş olan konsorsiyum 1969 yılı sonuna kadar ülkemize topluca 2.076 m ilyon dolarlık kredi vermeyi taahhüt etmiş ve aynı dönemde bunların 2.007 m ilyon dolarlık kısmı anlaşmaya bağlanmıştır. 1970 yılı programında K onsorsiyum ’dan 330 milyon dolarlık kredi sağlanması ön
görülmüştür. Bunun 140 m ilyon dolarının program yardımı ve borç hafif
letilm esi, 190 m ilyon dolarının proje yardımı olarak kullanılması karar
laştırılmıştır. Ancak 10 A ğustos 1970 günü yapılan devalüasyon dolayı- siyle bu karar değiştirilm iştir. Konsorsiyum’la yapılan görüşmeler sonun
da 140 milyon dolarlık program yardımı 213 m ilyon dolara yükseltilmiştir M illetlerarası Para Fonu’nun üye sayısı 1969 yılı sonunda 115 iken 1970 sonunda 117 y e çıkmıştır. Yıl sonu itibariyle Fon’un kotalar toplamı 28.433,0 m ilyon dolara yükselmiştir. Kotaların 6.766,9 milyon dolarlık kısmı, altınla karşılanmaktadır.
Para Fonu 1970 yılında program kredisi olarak Türkiye’ye 75 milyon dolarlık kredi açmış v e bu suretle 1948 den 1970 yılı sonuna kadar açılan kredilerin toplam ı 305,5 m ilyon doları bulmuştur. Memleketimiz bunun 193,5 m ilyon dolarım ödem iş, geriye 112,0 m ilyon dolar borcumuz kalmıştır.
1970 yılında imzalanan 90 milyon dolarlık desteklem e kredisinden yıl so nuna kadar 75 m ilyon dolar kullanılmıştır. Bakiye 15 milyon dolar da 16 A ğustos 1971 tarihine kadar kullanılabilecektir. Diğer taraftan, Millet
lerarası Para Fonu Özel Çekme Hakkından 18,1 milyon dolar kredi sağ
lanmış v e bunun tamamı 1970 yılında kullanılmıştır.
Milletlerarası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD) ile filyallerinin (Mil
letlerarası Kalkınma Birliği “IDA” ve Milletlerarası Finansman Kurumu
‘IFC”) 30 Haziran 1970 te kapanan hesap yılındaki toplam taahhütleri 2.298 milyon dolara yükselerek, bir evvelki devreye nazaran 421 milyon dolarlık bir artış kaydetmiştir.
Banka ile M illetlerarası K alkınm a B irliğince 30 H a z ira n 1970 e k a d a r çeşitli ülkelere açılan kredilerin to p lam ı 17.047,8 m ily o n d o la r olup, b unun 14.274,7 m ilyon d oları B anka ve 2.773,1 m ily o n d o la rı da İDA ta ra fın d a n verilm iştir. Banka, ay rıca kendi filyali II C y e d a h a önce açm ış olduğu 100 m ilyon dolarlık krediyi 200 m ilyon d o la ra çık arm ıştır.
T ü rkiye’ye D ünya B ankası, k u ru lu şu n d a n 30 H a z ira n 1970 ta rih in e k a d a r 144,2 milyon dolar ve M illetlerarası K alk ın m a Birliği de 92,3 m ilyon dolar olm ak üzere cem ’an 236,5 m ilyon d o la r k re d i açm ışlardır, ö o n dev
rede Banka T ürkiye’ye 44,5 m ilyon d o larlık p ro je k red isi ta a h h ü d ü n d e b u lunm uştur. M illetlerarası Finansm an K u ru m u d a özel se k tö re 16,3 m ilyon dolar kredi açm ış v e 2,1 m ilyon dolarlık se rm a y e iştira k in d e b u lu n m u ştu r.
D ünya Bankası, y aptığı ik ra z a t için ta tb ik e ttiğ i faiz nisb etin i 1970 te c/c 6,5 tan % 7 ye çıkarm ıştır.
K alkınm a için Bölgesel İşbirliği (RCD) 1970 y ılında m em n u n lu k v e rici çalışm alarda bu lu n m u ştu r. Üç m em lek etin D evlet ve H ü k ü m e t Baş- k a n la rı 6-7 M ayıs 1970 tarih le rin d e İz m ir’de to p lan m ış ve önem li k a ra rla r alm ışlardır. Bu zirve to p la n tısın d a n h em e n ö nce P a k ista n v e T ü rk iy e T i
c a re t B akanları A n k a ra ’da iki ülke a ra sın d ak i tic a re t ilişkilerini gözden g e
çirm işlerdir. RCD T ic are t K om itesi to p la n tıla rın d a ise “RCD B ölge içi Ti
c aretin G eliştirilm esi” h ak k ın d a UNCTAD R ap o ru , ele alın an k o n u ların en önem lisi olm uştur.
Son zirve T oplantısında varılan m u ta b a k a t gereğince, çalışm aların hızlandırılm ası, tesirli k a ra rla rın alınm ası ve k a rşılık lı ta rife indirim i ile birlikte m ik tar k ısıtlam aları üzerinde m ü za k e re le re b aşlanm ası icap e t
m ektedir. Bu m üzakerelerin genel p ren sip leri ü z e rin d e çalışm a la r devam etm ektedir.
II. YURTİÇİ EKONOMİK GELİŞMELER
1970 yılı R aporum uzda, bu yılın ekonom ik gelişm eleri y a n ın d a 1963 - 1969 yıllarını kap say an plânlı dönem in gelişm e ve so nuçlarım to p lu c a değerlendirecek ve gerektikçe, b u n ların bazı a y rın tıların a ilgili bölüm lerde değineceğiz.
1970 yılı m em leketim iz ekonom isini ilgilendiren önem li te d b irle rin alınm ış olduğu bir yıldır. Bu tedbirlerin nedenleriyle niteliklerini v e k ısa bir dönemi kapsasa da elde edilen ilk son u çların ı y e te r ölçüde d e ğ e rlen direbilm ek için 1963 - 1969 dönem indeki gelişm eleri ve elde edilm iş olan sonuçları toplu o lara k gözden geçirm ek faydalı olacaktır.
Bu am açla, aşağıda birinci beş yıllık kalkınm a dönem i ile ikinci beş yıllık donem in ilk iki yıllık sonuçlarım b elirterek , bu iki dönem in g elişm e
lerini o rta y a koym aya ve böylece bir y an d a n olum lu sonuç v e eğilim leri diğer yandan tıkanıklık belirtilerini a y ırt ederek açıklam aya çalışacağız.
1963 - 1967 YILLARI
P lânlı k alkınm a dönem ine 1962 yılında bir geçiş program ıyla girilmiş ve B irinci Beş Y ıllık K alkınm a Plânının uygulanm asına 1963 yılında baş
lan m ıştır. D em okratik siy asal idare ve k a rm a ekonom i düzeni gereğince k a lk ın m a p lân ve p ro g ra m la rın d a kam u se k tö rü için zorunlu, özel sektör için yol g ö sterici ve te şv ik edici b ir plânlam a yolu seçilm iştir. Bu am açla ek o n o m ik ve sosyal gelişm enin b eşer yıllık üç plânı kapsayan onbeş yıllık b ir s ü re içinde gerçek leştirilm esi öngörülm üştür. Plânlı kalkınm a çabaları
n ın genel hedefi b ö lg ele ra rası dengeyi de gözönünde tu ta rak , ekonomik is tik ra rı bozm adan ekonom ide h e r yıl % 7 oranında bir büyüm e gerçekleş
tirm e k , geleneksel y a p ısı ta rım a d ayanan ekonom ide sanayii ön sıraya ç ık a rm a k ve toplum u çağdaş b ir sosyal yapıya kav u ştu rm ak tır. Nihai he
def, nü fu s a rtışı için y a k la şık o lara k % 3 ayırdıktan sonra, nüfus başına d ü şe n g ay risâfi m illî h a sıla d a h e r yıl % 4 civarında net bir a rtış sağlam aktır.
M illî G elir :
Y u k arıd a belirtm iş olduğum uz çerçeve içinde yapılan kalkınm a çalış
m a la rı sonunda, birinci beş yıllık k alkınm a dönem i başında, 1965 yılı sabit fiy a tla riy le 62 m ilyar lira olan g ay risâfi m illî hasıla 1967 yılı sonuna kadar
% 38,2 o ran ın d a y ü k se lerek 85,6 m ilyar liray a çıkm ıştır. Beş yıllık dönem de y ıllık gelişm e h ızları 1963 yılında % 7,7, 1964 yılında % 4,9, 1965 yılında
% 4,6, 1966 yılında % 10,3 ve 1967 yılında % 6,1 olmuş ve ortalam a yıllık gelişm e hızı % 6,7 ye u laşm ıştır. Nüfus başına gayrisafi millî hasılada s a ğ la n a n yıllık o rta lam a a rtış hızı % 4,2 dir. Y urtiçi gelirlerdeki payı
% 40 dolayında olan ta rım sek töründe, elverişsiz h ava ş a rtla n nedeniyle, iki yıl a rk a a rk a y a çok olum suz gelişm eler kaydedilm iş olm asına rağm en ek onom ik büyüm e hızının % 6,7 ye ulaşm ası, plân hedefi % 7 olduğuna g ö re, olum lu b ir sonuçtur.
Yatırımlar :
Ekonom ik büyüm e alan ın d a ulaşılan hız ta sa rru f ve y atırım larda ger
çe k le ştirilen a rtışla rla elde edilm iştir. Bu dönem de toplam yatırım lar
% 70,6 oranında a rta ra k , 1965 sab it fiyatlariyle, 9,7 m ilyar liradan 16,5 m ily ar liray a çıkm ıştır; yıllık o rtalam a a rtış o ran ı % 12,1 dir. Bu gelişme so n u n d a y atırım ların g ay risafi millî hasılay a oranı % 15,6 dan % 19,3 e yükselm iştir.
Sabit serm aye yatırım ların d ak i gelişm eler de toplam yatırım lara y a kındır. S abit serm aye y atırım ları, 1965 fiyatlariyle 8,8 m ilyar liradan 14,8 m ily ar liraya yük selerek % 68,6 oran ın d a artm ıştır; yıllık ortalam a artış o ra n ı % 11,3 tür. K am u se k tö rü sab it serm aye yatırım ları özel sek tö r y a tırım la rın a kıyasla d ah a hızlı yükselm iştir. Bu dönem de kam u sektörü s a b it serm aye y atırım ları yıllık o rtalam a % 13,2 oranında a rta rk e n özel
sektör yatırımları artış oranı % 9,5 olmuştur. Toplam sabit serm aye yatı
rımları ve kamu sektörü sabit serm aye yatırımlarında ulaşılan yıllık or
talama artış oram plân hedefini az da olsa aşmıştır. Özel sektör sabit sermaye yatırımları yıllık ortalama artış oranı plân hedefinin altında kalmıştır.
Tüketim H arcam aları :
Kamu ve özel tüketim harcamaları toplam ı 1962 yılında sabit fiyatlarla 54,5 milyar lira iken beş yılda 70,2 m ilyar liraya çıkarak % 28,7 oıanında artmıştır; yıllık ortalama artış oranı % 5,2 dir. Bu dönem de kamu cari harcamaları, yıllık ortalama olarak, % 7,3, özel tüketim harcamaları % 4,8 oranlarında artmıştır. Her iki tüketim harcamasında da ulaşılan ortalama artış oranları plân hedefinin altında kalmıştır. Bunun nedeni, dolaylı olarak dış tasarrufların türlü etkenlerle plânda öngörülen seviyelerde gerçekle
şememesidir. Dış tasarruflar tahminlerin altında gerçekleşince program
larda öngörülen yatırımların finansmanına ayrılan yurtiçi tasarrufların yükseltilm esi gerekmiş ve bu yüzden tüketim harcamaları Plânın öngör
düğünden daha yavaş bir hızla artmıştır.
Ekonom ik yapı :
Yatırım ve üretim alanlarında yukarıda belirtmiş olduğumuz gelişm e
ler olurken ekonomik yapıda da sektör gelirlerinin oranlan açısından olum
lu değişmeler meydana gelmiştir. Plânlı dönem in başlangıcında Türk eko
nomisinin karakterini belirten sektör tarımdır. Gerçekten 1962 yılında yurtiçi gelirlerin % 41,2 si tarım sektöründe elde edilmiştir. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı tarım ve sanayi arasında dengeli bir gelişm e ilişkisi kurmakla birlikte temel ilke olarak Türkiye’nin uzun süreli gelişm esinin daha çok sanayileşme yönünde meydana gelm esini kabul etm iştir. Bu n e
denle yatırımların çoğu sanayi sektörüne ayrılmış ve sanayi için daha yüksek bir gelişme hızı öngörülmüştür. Öngörülen yıllık ortalam a büyüme hızı sanayi için % 12,3, tarım için % 4,2 dir. Uygulam a sırasında sanayi sektörü,Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı döneminde 1963 de % 8 artarken sürekli olarak hızlanmış, 1967 de % 12,3 e yükselm iş ve yılda ortalama
% 9,7 oranında artış kaydetmiştir. Tarım sektörünün gelişm e oranı % 3,3 de kalmıştır. Bu sonuçlar tarım sektörü gelirlerinin yurtiçi gelirlerdeki payım <#. 41,2 den % 35,4 e düşürürken, sanayi sektörünün payını % 16,7 den *7t 19,5 e yükseltmiştir.
Kamu Gelir ve G iderleri :
Birinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı döneminde cari fiyatlarla konsolide bütçe giderleri % 97,6 oranında artarak 9,5 milyar liradan 18,7 milyar liraya çıkmıştır; konsolide bütçe giderlerinin beş yıllık ortalama artış oram
fzo 14,8 dir. A ynı d ö n em d e bu oran cari h arcam alar için 9e 8,7, yatırım h a rc a m a la rı için % 12,9, serm aye teşkili ve tra n sfe r harcam aları için ise
% 11,1 dir.
C ari fiy a tla rla k o n so lid e bütçe gelirleri aynı dönem de % 106,1 o ra nında a rta ra k 9,4 m ily a r lira d an 19,3 m ilyar liraya çıkm ıştır; yıllık ortalam a a rtış oranı % 15,8 dir. K onsolide bütçe gelirleri içinde vergi gelirlerinin bu dönem deki yıllık o rta la m a a rtış oranı % 16,9, vergi dışı gelirlerin artış oram % 17,1 ve özel g e lir ve fonların a rtış oram % 8,6 dır.
Yıldan y ıla fa rk lılık olm akla birlikte, 1963- 1967 yılları arasında kon
solide b ü tçe g e lirle rin in yıllık o rta lam a artış hızı, toplam harcam aların hı
zın d an y ü k sek tir. V ergi gelirleri artış hızı iie yatırım harcam aları artış hızı k a rşıla ştırılırsa v e rg i gelirlerinin a rtış hızının yatırım harcam aları a r
tış hızından y ü k se k o ld u ğ u görülür.
Ö dem eler D engesi :
1963 - 1967 y ılla rı a ra sın d a ith a lâ t 622 m ilyon dolardan 685 milyon dolara ç ık a rak % 10,1 o ran ın d a artark en , ihracat, aynı dönem de 381 m il
yon dolardan 523 m ilyon do lara çıkm ış ve % 37,3 oranında artm ıştır, i t h a lâ tın yıllık o rta la m a a rtış hızı % 3,2, ihracatın ise % 6,7 dir
İh ra c a t beş yıl içinde oldukça düzenli bir a rtış eğilimi gösterdiği hal
de ith a lâ t y ıldan y ıla fa rk lı bir gelişm e gösterm iştir. Özellikle sınaî üretim ve yatırım ları etk ilem iş olan bu dalgalanm alar genellikle döviz kazanm a gücünün y e te rli se v iy e lere çıkam am ış olm asından ileri gelm iştir.
Dış ekonom ik ilişk ilerd e en önemli gelişm e y u rt dışında çalışan işçi
lerim izin resm î k a n a lla rla y u rd a getirdikleri dövizlerde olm uştur. 1963 y ı
lında ödem eler d e n g esin d e ayrı b ir kalem de gösterilm eyen ve önemli bir m ik tarı bulm ayan işçi dövizleri gelirleri, 1964 yılında 9 m ilyon dolar ola
ra k y e r alm ış ve 1967 yılında 93 m ilyon d olara yükselerek ödem eler den
gesi içinde önem li b ir rol oynam aya başlam ıştır. Plân ve program larda önem le ü zerinde d u ru lm u ş olan tu rist gelirleri um ulan gelişm eyi göstere
m em iştir.
P ara - K redi :
Birinci p lân dönem inde, kalkınm anın sürekliliğini sağlayabilm ek için p a ra ve kredi p o litik ası, istik ra r içinde kalkınm a ilkesine yardım cı olacak yönde geliştirilm iştir. Bu dönem de para ve kredi politikası, k a n tita tif açı
dan, her şeyden önce, k alkınm anın gerektirdiği para ve kredi genişlemesi ile istik rarı b a ğ d a ştırm a k gibi güç b ir hedefe yönelm iştir. A ynı dönem lerde selektif açıdan izlenen p a ra ve kredi politikası, kredi dağılım ına, yapısal dirence rağm en p lân ve p rogram ların se k tö rle r arası öncelik düzenine paralel bir fin an sm an akım ı sağlam ayı am aç edinm iştir. Bu ana çizgiler
içinde mevduatın arttırılmasına, tasarrufların bankalara yöneltilm esine, vadeli kaynakların çoğaltılm asına ve bankacılık sistem inin geliştirilm esine de çalışılmıştır.
Bankamız, yukarıda özetlenm iş olan para ve kredi politikalarını kon- jonktürel şartların ve yapısal etkenlerin imkânları içinde, para v e kredi hacimlerini, ekonomik büyüm eye elverişli seviyelerde seyrettirm ek ve kredilerini üretken sektörlere dağıtm ak yönünde gerçekleştirm eye çalış
m ış » . Bu arada kamu ekonom ik teşebbüsleri yatırımlarının Bankamız kaynaklariyle finanse edilm em esi politikasına da devam edilmiştir.
Bu genel çerçeve içinde para hacm i, 1963 te % 11 oranında arttıktan sonra 1964 te ekonomik durgunluğun giderilm esi için arttırılan likidite sonucunda % 15,1 oranında 1965 te bir önceki yıldan devreden etkilerle
% 17,4 oranında, 1966 da gayrisafi m illî hasıla artışının hızlı oluşu dola- yısiyle % 20,4 oranında yükselmiştir. 1967 yılında, gayrisafi m illî hasıla artış hızı, tarım sektöründeki duraklama dolayısiyle, yavaşlam ış ve bu nedenle para hacmi artışı % 14,7 olmuştur. Kredi v e m evduat hacimleri de bu eğilime uygun bir değişiklik gösterm iştir.
Yıllık artışların konjonktürden de etkilendiğini göz önünde tutarak bu dönemin ortalama artış hızlarını ele alırsak, beş yılda para hacminin
% 15,7, kredi hacminin % 20,4, m evduatın % 17,6 ve emisyonun % 14,3 oranlarında artmış olduğu görülür.
Bankalar ile Bankamızın konsolide kaynaklan 100 kabul edilirse bu kaynaklardan kredi, tahvil ve iştirakler yolu yle üretime ve bu sektör içinde özellikle sanayi, tarım ve küçük san’at alanlarına düşen pay 1962 de % 20,6 iken 1967 de % 26,8 e yükselmiştir. Buna paralel olarak dağıtım sek tö ründe ihracat ve iç ticarete sağlanan imkânlar artmış, ithalât finans
manları duraklamıştır. Daha önce çok az ilgi gören turizm ve maden
cilik sektörüne bu dönemde fon sağlanmıştır. 1962 - 1967 yıllarında konut ve bayındırlık sektörüne bankalar sistem ince sağlanan finansman imkân
larında yavaşlama kaydedilmiştir. Kamu malî sektörü bu dönemde ban
kalar sisteminin toplam kaynaklarından payını artırarak faydalanmıştır.
Kalkınmanın gerçekleştirilm esinde ağır bir yük taşıyan kamu sek töründeki artışlar bir yana bırakılırsa bu dönemde uygulanan selektif kredi politikasının finansman imkanlarını üretken sektörlere yöneltm ek açısın
dan oldukça olumlu sonuçlar verdiğini, toplam finansman imkanlarının dağılımı yanında, bankaların ve Bankamızın kredi dağılımında da görmek mümkündür.
Bankaların Bankamızca uygulanan selektif politika çerçevesi içinde Sağladıkları reekont ve avans imkânlarını ve kendi kaynaklarını birinci plân döneminde üretim sektörüne yönelttiği görülmektedir. Toplam banka kredilerinden üretim sektörü 1962 de % 37,2 1967 de % 42,9 oranında pay
alm ıştır. Bu se k tö r içinde, sanayi ve m adencilik sektörlerinin kredilerden a ld ık la rı payın a rtışı tarım sek tö rü n d en y ü k se k tir Banka kredilerinden d ağıtım se k tö rü n ü n aldığı pay da bu dönem de % 24,6 dan 7c 25,3 e yü k se le rek pek az b ir a rtış k ay detm iştir. Bu se k tö r içinde ihracat, turizm ve iç tic a re t k redilerinin payı artm ış ith a lâ t kredilerinin payı azalm ıştır. Ko
n u t v e bayındırlık s e k tö rü n ü n payında da azalış olm uştur.
Birinci plân dönem inde B ankam ızın b an k a la ra sağladığı reeskont ve av an s im kânları ü retim se k tö rü n e daha fazla yönelm iş, dağıtım sektörü k red ilerin in önem i azalm ıştır. Bu dönem de toplam kredilerim izden üretim se k tö rü n ü n aldığı pay % 22,4 den % 23,6 ya yükselirken dağıtım sektö
rü n ü n p ayı % 23,4 den % 18,1 e inm iştir. Ü retim sektörü içinde sanayi v e k ü çü k s a n ’a t se k tö rle rin in payı artm ış, tarım sektörünün payı azal
m ıştır. D ağıtım s e k tö rü içinde ih racatın önem kazandığı, z aten önemsiz m ik ta rd a yapılm ış o lan ith a lâ t finan sm an ların a 1963 de son verildiği ve iç tic a re t kredilerinin önem inin azaldığı görülm ektedir.
B ankam ızın k am u m ali ve ekonom ik sek tö rlerin e açtığı krediler içinde k a m u m ali se k tö rü n ü n payı bu dönem de önem li ölçüde artış gösterm iş, k a m u ekonom ik teşeb b ü slerin e ü retim v e dağıtım sektörleri çerçevesi içinde açılan k red ilerin toplam payı değişiklik kaydetm em iştir. Bu toplam içinde Tekel İdaresi kredilerinin payında artış, sanayi ile ilgili Şeker Şirketi ve iç tic a re tle ilgili T o p rak M ahsulleri Ofisi K redilerinin paylarında azalma m ey d a n a gelm iştir.
Birinci plân dönem inde m eydana gelen p a ra ve kredi gelişmelerini değ erlen d irirk en b ir y a n d a n gayrisafi millî hasılada % 6,7 oranında bir hız kaydedildiğini, sanayi se k tö rü gelir hızının sürekli olarak arttığını, ta rım sek tö rü n d e 1966 yılında büyük o ran d a b ir sıçram a m eydana geldiğini ve k a m u se k tö rü h arcam aların ın yükseldiğini ve fiy at genel seviyesinde or
ta la m a % 5,2 oran ın d a a rtış kaydedildiğini, diğer yandan hızlı ve sürekli k alkınm adan, üretim yapısının, özellikle, tarım d a piyasa ekonom isine he
n ü z uyam am asından ve diğer p iyasa ekonom isi şartlarının gelişm e halinde b u lu n u şu n d a n doğan etkileri gözönünde tu tm a k gerekir. Plânlı dönemin ilk beş yılının zincirlem e a rtış hızları o rtalam aları ile Bankam ız ve banka kred ilerin in ü retim se k tö rle rin e yöneldiğini g ö steren p ay lan , özetlem iş ol
duğum uz olum lu ve olum suz etk en lerle b ir a ra d a ele alırsak, k a n tita tif ve se le k tif p a ra ve kredi politikasının bu dönem de gerçekçi bir tutum la geliş
tirilm iş olduğu görülebilir.
F iy a tlar :
H ızlı b ir ekonom ik kalkınm a yanında kay n ak ların optim al kullanımı, sek tö rler, fertle r ve bölgeler arasın d ak i ü retim ve gelir dağılım ı genel fi
y a t seviyesinin istik ra rı ile yakından ilgilidir. Birinci Beş Yıllık Kalkınm a Plânı, m evsim lik ve arızi d algalanm alar dışında, fiyat genel seviyesi istik
rarın ın korunm asını bu yüzden ilke olarak kabul etm iştir.
1963 - 1967 yılları arasında ortalama % 6,7 oranında bir kalkınma hızı gerçekleştirilirken fiyat genel seviyesinin arzu edilenden daha fazla artma
sına rağmen ekonomik dengeyi tem elden bozacak bir m/, göstermediği söylenebilir. Toptan eşya fiyatları yıllık ortalam a endeksi 95,9 puandan 123,4 puana çıkarak beş yılda c/c 28,7 oranında artm ıştır, yıllık ortalama artış hızı '/r 5,2 dir. Endekste 1963 de % 4,3 oranında bir artış olmuştur;
cn düşük artış Çf 1,2 olarak 1964 yılında, en yüksek artış ise % 8,1 olarak onu izleyen 1965 yılında olmuştur; 1966 yılında % 4,8 ve 1967 yılında
<}( 7,6 oranlarında artış kaydedilmiştir.
Görüldüğü gibi toptan eşya fiyatlarındaki artış hızları yıldan yıla farklılık göstermektedir. Yakından incelenirse toptan eşya fiyatlarındaki yıllık gelişmelerin bir ölçüye kadar ekonom ik konjonktürün göstergesi olabildiği görülür. Gerçekten 1964 yılında endeksin sadece % 1,2 oranında artmış olması bir istikrarın değil bir ekonom ik durgunluğun işaretidir.
1964 yılı için sabit serm aye yatırımları % 5,4 gibi çok düşük bir artış gösterirken kamu cari harcamaları v e özel tüketim harcamaları artışları beş yıllık kalkınma döneminin en düşük oranlarını tem sil etmiştir. Buna karşılık bir sonraki yılda, yani 1965 yılında, endeksen % 8,1 gibi yüksek bir artış gösterm esi 1964 yılında ekonom iyi etkileyen durgunluğun gide
rilmesi için alınmış olan tedbirlerin 1965 yılında ortaya çıkmış olan g e cikmiş sonucudur. Bu tedbirlerin yarattığı likidite, yatırım harcamaların
dan çok tüketime yönelm iş ve bir talep fazlası yaratmıştır. Stokların 1965 yılında cari fiyatlarla % 22,6 oranında azalm ış olm ası da bunu doğrula
maktadır.
1966 yılında toptan eşya fiyatları endeksi fazla yüksek sayılm ayacak b;r oranda (Çf 4,8) artmış ve aynı yıl elverişli hava şartları nedeniyle tarım sektöründe gelirler % 11,4 gibi ulaşılm ası güç bir artış gösterm iş, gayri- safi m m hasıla, plân hedefini % 50 oranında aşarak % 10,3 oranında art
mış ve stoklar cari fiyatlarla % 108,3 oranında yükselmiştir. 1967 yılında tarım gelirleri yüzde birin altında ve gayrisafi millî hasıla ancak % 6,1 oranında artmıştır. 1966 yılından devreden yüksek yatırım v e tüketim eği
liminin etkisi ile toptan eşya fiyatları genel endeksindeki artış oranı % 7,6 ya çıkmıştır. 1967 yılında stokların cari fiyatlarla % 24 oranında gerile
mesi «il® talep baskısının göstergesi sayılabilir. 1967 yılı sonuna doğru konjonktürü Kıbrıs anlaşmazlığı da etkilem iştir.
Birinci beş yıllık kalkınma dönemini böylece özetledikten sonra ikinci plân dönemine geçeceğiz.
1 9 6 8 - 1 9 6 9 YILLARI
İkinci beş yıllık kalkınma döneminin ilk iki yılındaki ekonomik g eliş
ine Ur birinci beş yıllık kalkınma döneminde elde edilen sonuçların ve bu
iki yüa has şartların etk isi altında meydana gelmiştir. Yıllık ortalama gay- risafi millî hasıla artış hızı bu dönemde 1964, 1965 ve 1967 yıllarından yüksek diğer iki yıldan düşük olmuştur. 1963 den 1967 ye kadar sürekli olarak % 8 den % 12,3 e çıkmış olan sanayi sektörü gelirleri 1968 de
% 10 a v e 1969 da % 9,4 e inmiştir. Tarım sektörü gelirleri 1966 yılı sevi
yesini önemli ölçüde aşmamıştır.
Bu yıllarda sabit serm aye yatırımları artış hızının yükseldiği ve bu arada tüketim harcamalarının ve daha belirgin olarak özel tüketim har
camalarının hızlandığı, artış oranlarının ithalâtta yükselmesine karşılık ihracatta düştüğü, toptan eşya fiyatları ortalama artış hızının az da olsa yükseldiği, kamu harcamalarının arttığı, gelirlerin ve bunlar içinde özel
likle vergi gelirlerinin hızlarının yavaşladığı görülmektedir.
Millî G elir :
Gayrisafi millî hasıla 1968 ve 1969 yıllarında iki yılda % 13,4 ora
nında artmıştır. Bu dönem de, iki yıllık ortalama artış hızı % 6,5 tutmak
tadır. Bu hız 1966 yılındaki olağanüstü % 10,3 lük artış hesaba katılmazsa birinci plân dönem inin dört yıllık ortalamasından oldukça yüksektir. Bu iki yılda, hava şartlarına bağlı olarak, tarım sektörü katma değeri önemli artış kaydetm em iştir. Sanayi sektörü gelirleri artışı 1968 de # 1 0 iken 1969 da % 9,4 e inmiştir. Birinci beş yıllık plânlı dönemde plân hedefinin altında da olsa % 8 den sürekli olarak artarak % 12,3 lük plân hedefine
1967 yılında ulaşm ış olan sanayi sektörü katma değer artış hızının ya vaşlam asına rağmen, kalkınma hızının % 6 ile % 7 arasında gerçekleşmesi diğer sektörlerdeki gelişm elerle ilgilidir.
Y atırım lar :
Ekonomik kalkınm a çabalarının sonuç vermesi için yatırım faaliyet
lerine ikinci plân dönem inde biraz daha fazla ağırlık kazandırıldığı görül
mektedir. Sabit serm aye yatırımlarının iki yıllık ortalama artış hızı, bu dönemde % 11,3 den % 13,6 ya yükselmiştir. Artış daha çok özel sektör yatırımlarında olmuş, kamu yatırımları artış oranı % 13,2 den 14,3 e çıkar
ken özel yatırımların artış oranı % 9,5 den % 12,7 ye yükselmiştir.
Stok yatırımları ikinci plân döneminin ilk yılında, 1968 de, % 12 art
mış, 1969 da % 32,9 oranında düşmüştür. Bu yüzden stok değişmelerini de kapsayan toplam yatırımlar 1968 de % 15,5 1969 da % 6,6 oranlarında artmıştır.
T üketim H a rc am a la rı :
Tüketim harcamaları artış hızı bu dönemde yükselmiştir. 1963- 1967 yıllarında ortalama % 5,2 oranında artmış olan tüketim harcamaları son
raki iki yılda </(, 5,9 oranında artmıştır. Hızlanm a özellikle özel tüketim harcamalarında belirlidir. Kamu cari harcamaları artış o ıa n ı % 7,3 den c/c 7,5 e çıkmıştır; 1963 - 1967 yılları arasında plân hedefinin altında kal
mış olan özel tüketim artış oram ise % 4,8 den % 5,7 ye yükselerek plânın öngördüğü artış oranım aşmıştır.
Kamu Gelir ve Giderleri :
İkinci beş yıllık kalkınma dönem inin ilk iki yılında kamu gelir ve giderlerindeki gelişm eler önceki dönem e kıyasla farklılık gösterm ektedir.
Cari fiyatlarla konsolide bütçe giderlerinin yıllık ortalama artış oranı bu dönemde % 14,8 den % 17,7 ye yükselm iştir. Harcamalardaki en hızlı artış sermaye teşkili ve transfer harcamalarında görülmektedir. 1963 - 1967 yılları arasında % 11,1 oranında artmış olan bu giderlerin 1 968- 1969 y ıl
ları ortalama artış oram % 29 dur. Yatırım harcamaları yıllık ortalama artış hızı °/( 12,9 dan % 17,1 e, cari harcamalar artış hızı ise % 8,7 den % 13 e yükselmiştir.
Giderlerdeki bu gelişm elere karşılık konsolide bütçe gelirlerinin yıllık ortalama artış hızı 1968 - 1969 dönem inde % 15,8 den % 11,6 ya düşm üş
tür. Konsolide bütçe gelirlerinin artış hızının yavaşlam ası vergi gelirlerinin bu sürede daha yavaş artmasından ve bu arada “özel gelirler ve fonlar”
gelirlerinin iki yıl arka arkaya % 12 oranında gerilemiş olmasındandır.
1963 - 1967 döneminde % 16,9 olan vergi gelirleri yıllık ortalama artış hızı birinci beş yıllık plân dönemine göre yavaşlam ış ve son iki yılda % 13,6 ya inmiştir. Böylece konsolide bütçe yatırımları artışı ile vergi gelirleri artışı arasındaki ilişki de değişmiş yatırım harcamaları artış oranı vergi gelirleri artış oranım aşmıştır.
Ödemeler Dengesi :
İhracat 1969 yılında % 8,3 oranında artm ışsa da bu artış ancak 1968 yılındaki gerilemeyi karşılamış olduğu için iki yıllık ortalama ihracat artışı
% 1,6 olabilmiştir. İthalâtın artış hızı ise 1968 yılındaki hızlı artışın etki
siyle % 8,2 olarak gerçekleşmiştir.
Para - Kredi :
İkinci plân döneminin ilk iki yılında, birinci plân döneminde olduğu gibi para ve kredi politikası ekonomik büyümenin istikrar içinde gerçek
leştirilmesine yönelmiştir. Bu dönemde de para ve kredi hacimlerinin plan ve programlar hedefine uygun bir artış ve dağılım içinde seyretm esine (.alışılmıştır. Bu temel ilke içinde bu dönemde miktar bakımından frenle
yici, düzenleyici ve sektörlere dağılma bakımından teşvik edici uygula
malara diğer yıllara kıyasla daha fazla ağırlık verilmiştir. Bu alanda özel
likle sınai m am ul ih ra c a tın ın ve genel ihracatın teşvik edilmesi için 1968 yılı so n u n a d o ğ ru k re d ile rle ilgili olarak faiz, kom isyon ve vergi m uafiyeti k o n u ların d a te d b irle r alın m ıştır.
Bu genel ç e rç e v e içinde b a n k a la r ile B ankam ızın konsolide kaynak
lat d a n kredi, ta h v il v e iştira k le r yoluyle üretim sek törüne ve bu sektör içinde san ay i s e k tö rü n e v e rilen kredilerin p aylarındaki artış yükselm e
y e devam etm iştir. D ağ ıtım s e k tö rü içinde ih racatın payiyle birlikte ith a lâ tın p a y ı da a rtm ış, iç tic a re tin payı değişiklik kaydetm em iştir. Kamu m alî se k tö rü n ü n to p la m k a y n a k la rd a n aldığı payın hızı bir önceki döneme k ıy asla çok y a v a şla m ıştır.
T oplam k a y n a k la rın k u llanım ında 1968 ve 1969 yıllarında ith alât fi
n a n sm a n ı a rtışı d ışın d a m ey d an a gelm iş olan olum lu değişiklikleri banka
ların v e M erkez B a n k a sın ın k redilerinde ayrı ay rı görm ek m üm kündür.
B an k aların g e re k k e n d i g e re k Bankam ız kay n ak ların d an açtıkları k re d ilerin ü retim s e k tö rü n e yönelm e hızı bu iki yılda artm ay a devam etmiş v e b u se k tö rü n k re d ile r to p la m ı içindeki payı 1967 de % 42,9 iken 1969 da
% 46,1 e çıkm ıştır. Bu s e k tö r içinde sanayi ve tarım alanlarındaki a r
tış d iğ erlerin d en d a h a fa z la o lm u ştu r. D ağıtım sek tö rü n ü n payı bu iki yılda
% 25,3 te n % 28,3 e y ü k selm iş ve aradaki % 3 lük artış az çok eşit oran la rd a ih ra c at, iç tic a re t v e ith a lâ t arasın d a dağılm ıştır. K onut ve bayındırlık se k tö rü n ü n p a y ın d a k i azalış bu dönem de de devam etm iştir.
1968 ve 1969 y ılla rın d a B ankam ızın b an k alara sağladığı reeskont ve av a n s im k ân ları içinde ü re tim se k tö rü n ü n payı artm ağ a devam etm iş ve b u a rtış ta b aşlıca ta rım k re d ile ri v e biraz da küçü k sa n ’a t kredileri rol oy
n am ıştır; sa n ay i s e k tö rü k red ilerin in payında azalm a m eydana gelm iştir.
B ankam ızın k a m u m alî v e ekonom ik sektörlerine sağladığı kredilerin to p lam k redilerim iz içindeki p ayı bu dönem de biraz azalm ıştır. 1968 v e 1969 da k am u m ali se k tö rü n e açılan kredilerin toplam kredilerim iz içindeki p ayı 1967 de k i % 26,9 seviyesinde kalm ıştır. Sanayi sektörü ile ilgili Ş ek er .Şirketinin ve iç tic a re tle ilgili olan T oprak M ahsulleri Ofisinin to p lam kredilerim iz içindeki p ayları azalm ış, yalnız Tekel İdaresinin payı a rtm ıştır.
A na çizgilerine iş a re t etm iş olduğum uz p a ra ve kredi gelişm eleri çer
çevesi içinde 1968 v e 1969 yıllarında ortalam a hız olarak para hacm i % 15,2, k re d i hacm i % 19,3, m e v d u a t % 21 ve em isyon % 5,1 oranlarında artış k ay d etm iştir. A ynı dönem de 1968 de gayrisafi millî hasıla % 6,7 ve 1969 d a % 6,3 o ran ların d a a rtm ış, fiy a t genel seviyesi aynı yıllarda, sırasiyle,
% 4,6 ve % 6,0 artış k ay d etm iştir. İki yıllık ortalam a artış hızları gayrisafi m illî h asılada % 6,5 ve fiy a t genel seviyesinde % 5,3 dür.
İkinci kalkınm a p lân ın ın ilk iki yılında p a ra ve kredi hareketlerinin, k a n tita tif açıdan, m ev d u a t dışında, iki yıllık zincirlem e artış oranları o rta la
maları 1963 - 1967 yıllarındaki artış hızlarından daha düşüx seviyelerde gerçekleşmiştir. Selektif açıdan üretim sektörüne yönelm ek v e kamu mali sektörünün bankalar sistem i kaynaklarından faydalanm a hızını yavaşlat
mak gibi elverişli sonuçlar görülmektedir. 1969 yılında ödem eler dengesi ile kamu maliye politikasından ve gerek kalkınm a gerek uygulam a hare
ketlerinden doğan bazı olumsuz eğilim lerin etk isiyle ithalât finansmanla
rının arttığı, para ve kredi hacimlerinin 1968 yılına kıyasla yükseldiği an
laşılmaktadır. Bununla birlikte banknot em isyonunun 1958 de az da olsa 1967 yılı sonuna kıyasla azalm ası v e 1969 da % 10,6 oranında artarak iki yıllık ortalama artış oranının % 5,1 de tutulm ası Bankamızca para ve kredi politikasının para ve kredi hacimlerini frenleyici yönde uygulandığını belirtmektedir.
F iy atlar :
Toptan eşya fiyatları endeksi 1968 v e 1969 yıllarında sırasiyle % 4,6 v e % 6,0 oranlarında artmış ve yıllık ortalama artış hızı beş yıllık dönemde f l 5,2 iken iki yılda % 5,3 e çıkmıştır. 1968 de gayrisafi m illî hasıla plân hedefine yakın bir artış kaydetmiş, tüketim harcamaları artış hızı her ne kadar 1963 - 1967 yılları ortalamasına kıyasla yükselm işse de % 5,9 ora
nındaki artışı, 1966 ve 1967 yıllarına göre düşük kalmış ve toplam kaynak
ların daha çok yatırımlara yöneltildiği görülmüştür. Toptan eşya fiyatları endeksi artış oranı bu eğilim yardımiyle % 4,6 oranında tutulabilmiştir.
1969 yılında fiyatları tutmak biraz daha güç olmuştur. Bu yılda gayri
safi millî hasıla artış oranı biraz düşmüş, tarım sektörü gelirleri bir miktar gerilemiş, ithalât talebi ve transfer bekleyen müracaat seviy esi yü k sel
miştir. Stoklarda % 30 oranında azalm a olm ası talep baskısının işareti sayılabilir. 1969 yılında toptan eşya fiyatları artış oranı alman kısıtlayıcı tedbirlerin yardımı ile ancak </c 6 oranında tutulabilmiştir.
İkinci beş yıllık kalkınma döneminin ilk iki dilimini böylece özetle
dikten sonra yedi yıllık plânlı gelişm eleri bir arada inceleyeceğiz.
1963 - 1969 YILLARI Yedi Yılın T oplu S o n u çlan :
Yedi yıllık plânlı kalkınma dönemi topluca ele alınırsa gayrisafi millî hasılanın plân hedefine oldukça yakın olan % 6,7 lik bir artış hızı kaydettiği görülür; nüfus artışı oranı % 2,5 sayılırsa nüfus başına gelirde yıllık or
talama artış hızı % 4,2 tutmaktadır. Bu toplu sonuca hava şartlarına bağ
lılığı özellikle yapısal gelişm elerle azalabilecek olan tarım sektörü gelirle
rindeki yıllık dalgalanmalara rağmen varılmıştır. Yedinci yılda ekonomik yapı açısından tarım katma değerinin yurtiçi gelirdeki payı % 41,2 den
% 31,9 a düşm üş, buna karşılık sanayi sektörünün payı gf 16,7 den cfc 20,8 e yükselm iştir. Sanayi sektörünün payını, tarımdaki elver içsizlik ile sanayi sektöründeki gelişm e bir arada artırmıştır,
G ayrisafi m illî hasıla alanında elde edilmiş olan toplu sonuç sabit serm aye yatırımları ile yurtiçi tasarruflarda artış kaydedilmesini gerektir
miştir. Bu dönem de özel sektör yatırımları yedi yıllık ortalama artış hızı plân hedefine çok yakın bir oranda gerçekleşirken ve kamu yatırımlarında bu hedef aşılırken, toplam tüketim harcamalarının yedi yıllık artış oranı da plân hedefine uygun bir yüzde göstermiştir.
G eleneksel ihraç maddelerine yeni bazı tarım ve sanayi maddelerinin katılm asına çalışılm ış v e toplam ihracatın teşviki için tedbirler alınmış olm asına rağmen ihracatta yedi yıllık ortalama artış hızı % 5,2 itin üzerine çıkarılamamıştır. İhracat ortalama artış hızının düşük oluşu büyük ölçüde son iki yılın gelişm eleriyle ilgilidir. İlk beş yıl süresince ihracat ortalama artışı % 6,7 idi. Yatırımların v e cari üretimin aksamaması için programla
nan ithalâtın gerçekleşm esine büyük çaba gösterilmiştir. İlk beş yıl için
% 3,2 olan ithalâtın yıllık ortalama artış oranı 1968 ve 1969 yıllarındaki hızlı artış sonucunda % 4,6 ya yükselmiştir.
1963 - 1969 yıllarını kapsayan yedi yıllık para ve kredi politikası, plânlı dönemin tem el ilkesi olan istikrar içinde kalkınma çizgisi üzerinde uygulanm ış ve kalkınma hızını destekleyen ve öncelik verilmiş olan sek
törlere yönelen bir gelişm e kaydetmiştir. Bu arada bazı yıllarda para ve kredi hacimlerinin artış v e üretici sektörlere yönelme hızları, söz konusu istikrar çizgisinden, uygulamaların yeterliliğini temelden bozmayacak ve plân hedeflerine varılm asını engellem iyecek oranlarda ayrılmıştır.
Para ve kredi politikaları, kalkınmanın hedefine ulaşmasını destekler
ken, ekonom ik büyüm e sürecinin hem olumlu hem olumsuz etkenleriyle gelişen bir ortam içinde uygulanmıştır. Para ve kredi araçlariyle eko
nom ik büyümeden beklenen olumlu sonuçların tamamını elde etmek veya kalkınma halinde bulunmaktan doğan kaçınılmaz olumsuz eğilimlerin ta
mamını ortadan kaldırmak mümkün değildir. Çünkü yurtiçi ve yurtdışı konjonktür değişikliklerinden, başlıca tarım sektörünün etkisi altında seyreden üretim ve dağıtım faaliyetleri dalgalanmalarından, piyasa eko
nom isi yapısının henüz gelişm e halinde bulunmasından, para ekonomisi kanallarında düzenli ve seyyal bir akımın yurt çapında gelişmemesinden, kısaca kalkındırılmak için harekete getirilen az gelişmiş ekonomik yapıdan ve bu arada ekonom ik büyüme konusunda önemli bir yük taşıyan kamu sektörünün harcama ve gelir dengesinin kalkınma hızına uygun bir seviyeye yükselem em esinden doğan bir çok olumsuz eğilimler vardır. Şüphesiz bu eğilimleri mümkün olduğu kadar zayıflatmak için para ve kredi politikası, kalkınma hızından vazgeçm em ek şartiyle, yönetim ve kontrol araçlarının kanuni ve teknik kontrol gücünün etki sınırları içinde kullanılmıştır.
