YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIMI VE BESLENME

YAŞLILIKTA İLAÇ KULLANIMI VE

BESLENME

1

Yaşlının fizyolojik bazı değişiklikler yaşaması kronik hastalıklarla

karşılaşma riskini artırmakta ve yaşlı bireylerde kronik hastalıklar sıklıkla görülmektedir.

Sonuç olarak yaşlı birey fazla sayıda

ilaç kullanmak durumunda kalmaktadır.

İlaçların toksik olmadan en üst düzeyde etkinlik göstermesi için yaşlıda ilaç dozlarının iyi

ayarlanmasının yanı sıra besin-ilaç etkileşimi de önem taşımaktadır.

3

Yaşlılık döneminde,

genç-orta yetişkinlikte olduğundan daha fazla oranda besin-ilaç

etkileşimi

görülebilmektedir.

Değişen organizmaları nedeni ile, yaşlı

bireyler için ilaç kullanımı genç

yetişkinlere oranla

daha risklidir.

Araştırmalar yaşlı popülasyonun

%70-90’ında en az bir adet kronik hastalık bulunduğunu ve yaşlı

grubun ilaç harcamalarının 65

yaşından genç gruba oranla daha

fazla olduğunu ortaya koymuştur.

Arslan ve arkadaşları (2000)

Türkiye'nin 23 ilinden toplam 1944 huzurevi sakini üzerinde yaptıkları çalışmada;

 %28.2'sinin bir ilaç,

 %24.3‘ünün iki ilaç,

 %18.5'inin üç ilaç,

 %11.7'sinin dört ilaç ve

 %17.3'ünün beş veya daha fazla sayıda ilaç kullandıklarını

belirlemişlerdir.

 Kutsal ve arkadaşlarının 2006

yılında Türkiye’nin12 farklı şehrinde 65 yaş ve üzeri 1433 yaşlı ile

yaptıkları çalışmada; araştırmaya katılan yaşlıların%84.7’sinin sürekli kullandığı bir ilaç olduğu,

 %23.2’sinin sadece bir

 %17.0’sinin iki

 %19.2’sinin üç

 %38.2’sinin ise dört veya daha

fazla ilaç kullandıkları saptanmıştır.

İlaçların farmakokinetik özellikleri yaşla birlikte değişmektedir.

 İlaçların emilimi,

 vücutta dağılımları,

 metabolizmaları,

 atılımları ve

 reseptör seviyesindeki değişikliklere bağlı olarak ilaçlara verilen yanıt yaşlı bireylerde farklılıklar göstermektedir.

7

İlaç kullanımı yaşlının beslenme durumunu olumsuz etkileyebilmektedir.

Bazı ilaçlar;

• besin ögelerinin emilim ve atımını olumsuz yönde etkiler.

• Bunun sonucu hastalarda ilaç alımına bağlı malnütrisyon

gelişebilmektedir.

Bazı ilaçlar ise;

 iştahsızlık,

 mide bulantısı,

 kusma,

 tat algılamayı

olumsuzlaştırma gibi yan etkileriyle yaşlının besin

alımını azaltırlar.

Yaşlıların Sık Kullandığı İlaçların Besin Ögelerinin Biyoyararlılığına Etkisi

İlaç Kullanım Amacı Yararlılığı Azalan Besin

Ögesi

Antiasidler Ülser-gastrit Fosfor

Digoxin Kalp K, Ca, Mg

Bisacodyl Laksatif D ve K vit., K, Ca

Frusemid Diüretik K, Mg, Ca, Zn

Haloferidol Sakinleştirici B12 vitamini

Penytoin Epilepsi D, K, B12 vit., folat

Cefactor Antibiyotik K vitamini

Levadopa Parkinson tedavisi B6, C vit., folat

Warfarin vb Antikoagülan K vitamini

Tetracyclin Antibiyotik K vitamini, Ca, Mg

Cimetidine Ülser tedavisi B12 vitamini

Hidrokortizon Yara, ağrı, romatizma ted B6, C vit., folat, Ca Aspirin Pıhtı önleyici, ağrı kesici C vit., K

İsoniazid Verem ted. B6 vitamini

Methotrexte Kanser ted. B12, folat

Cholestyramin Hiperlipidemi ted. Lipid, karotenoidler, Ca, Fe, A, D, K, B12 vit., folat

Kurubaklagillerden yapılan yemekler, özellikle çorbalar;

 magnezyum,

 potasyum,

 kalsiyum,

 çinko gibi mineraller ile

 tiamin,

 B

vitamini ve

 folat gibi vitaminlerin eksikliklerinin

giderilmesinde yardımcı olduğu gibi

kabızlığı da önlerler.

Yaşlıların kullandıkları tansiyon düşürücü ilaçlar,

 vücutta sodyum ve sıvı tutulması,

 ağız kuruması

 kusma ve öğürme gibi yan etkiler yapabilir.

Bu tür ilaç kullananlar tuzu kısıtlı diyet almalı, yemeklere tuz

konmamalı ve tuzsuz ekmek yenmelidir.

11

 Sürekli ilaç kullanan, iştahı az veya sindirim sistemindeki

bozukluklar nedeniyle yeterince besin alamayan yaşlılara özel

geliştirilmiş, besin ögelerinden

yoğun besinler verilebilir.

 Besin alımı çok yetersiz hastalarda malnütrisyonu

önlemek için gerektiğinde enteral beslenme amacıyla hazırlanan

besinlerden de yararlanılabilir.

13

 Besin alımları yetersiz ve

dengesiz olan ve aynı zamanda

sağlık sorunlarından dolayı sürekli

ilaç kullanan yaşlıların ek vitamin

almaları gerekebilir.

Besin ve İçeceklerin İlaç Biyoyararlılığına Etkisi

Besin-İçecek İlaç Etkisi

Çay-kahve Fluphenazin, Haloperidol

(Sinir Sis. Boz. kullanılır) Birlikte alındığı zaman ilacın emilimi azalır. Kafeinsiz

içeceklerle alınmalıdır.

Posa Digoxin (kalp tedavisi) İlacın emilimini azaltır. İlaçla aynı zamanda alınmamalıdır.

Tüm besinler Cimetidine (ülser tedavisi) İlaç emilimi yavaşladığı için yemek aralarında ilacın

konsantrasyonunun devamında yardımcı olur, yemekle

alınmalıdır.

Aspirin İlacın emilim hızı yavaşlar,

yemekle alınması uygundur.

Antibiyotikler İlacın emilimi azalır. Yemek öncesi alınmalıdır.

Yüksek proteinli

yemek Levadopa (parkinson

tedavisi) Amino asitler ilacın emilimini

azaltır. Protein alımı 0.5 g/kg iyi kaliteli olmalıdır.

Süt ve ürünleri Tetracycline Sütteki Ca ilacın emilimini azaltır. Sütsüz yiyeceklerle alınmalıdır.

Methotrexat (CA ted) İlacın emilimini azaltır. Yemek öncesi alınmalıdır.

Chlorothiazid (diüretik) İlacın emilimini hızlandırır. Süt ve sütlü besinlerle alımı uygun olur.

Tüketilen besinler ve zamanı ilacın biyoyararlılığını etkileyebilir.

Emilimi hızlanan ilaçlar yemekle birlikte, yavaşlayanlar yemek öncesi alınmalıdır.

Bunun yanında cimetidinin

yemekle birlikte alınması yemek

aralarında ülser ağrılarını azaltır.

 Çay ve kahvenin etkilediği ilaçlar bu içeceklerle birlikte alınmamalıdır.

 Bu nedenle kullanılan ilaçtan en iyi yarar sağlayabilmek

için diyetin içeriğine ve öğün düzenine dikkat edilmelidir.

 İlaç alım zamanları öğün zamanları ile uyumlu

olmalıdır.

17

Bazı Yiyecek ve İçecekler İle İlaç Yan Etkisi Etkileşimi

İlaç Yiyecek-İçecek Etkinliği

Theophyline Kafein içeren çay,

kahve, kolalı içecekler Fazla alım sinirlilik şeklinde yan etkiyi azaltır.

Kömür ateşinde pişmiş

et İlacın plazma yarı

ömrünü azaltıp toksik etkiyi artırır.

Sinir sistemi

yatıştırıcıları Kafein içeren içecekler Kanda ilaç

yoğunluğunu etkiler, ilacın etkinliğini azaltır.

Quinidine (Aritmi

karşıtı) Narenciye grubu

meyve/meyve suları Fazla alım kan düzeyini artırır, idrar alkaliye döner.

Lithium (manik depresyon ted.)

Salamura besinler, Na içeren yiyecek ve

içecekler

Fazla tuz alımı ilacın yararını azaltır. Tuzu sınırlı diyet önerilir, sıvı alımı artırılır.

Warfarin (pıhtı önleyici) Soğan, sarımsak

Lahana, marul, koyu yeşil yapraklılar

İlacın fibrinolitik etkisini artırır.

K vitamini içerdikleri için ilacın protrombini

Bazı yiyecek ve içecekler bazı ilaçların yan etkilerini

artırabilir veya iyileştirici etkinliklerini azaltabilir.

Bazı Yiyecek ve İçecekler İle İlaç Yan Etkisi Etkileşimi (devam)

İlaç Yiyecek-İçecek Etkinliği

Theophyline Kafein içeren çay,

kahve, kolalı içecekler Fazla alım sinirlilik şeklinde yan etkiyi azaltır.

Kömür ateşinde pişmiş

et İlacın plazma yarı

ömrünü azaltıp toksik etkiyi artırır.

Sinir sistemi

yatıştırıcıları Kafein içeren içecekler Kanda ilaç

yoğunluğunu etkiler, ilacın etkinliğini azaltır.

Quinidine (Aritmi

karşıtı) Narenciye grubu

meyve/meyve suları Fazla alım kan düzeyini artırır, idrar alkaliye döner.

Lithium (manik depresyon ted.)

Salamura besinler, Na içeren yiyecek ve

içecekler

Fazla tuz alımı ilacın yararını azaltır. Tuzu sınırlı diyet önerilir, sıvı alımı artırılır.

Warfarin (pıhtı önleyici) Soğan, sarımsak

Lahana, marul, koyu yeşil yapraklılar

İlacın fibrinolitik etkisini artırır.

K vitamini içerdikleri için ilacın protrombini düşürücü etkisini

azaltır.

Bazı yiyecek ve içecekler bazı ilaçların yan etkilerini

artırabilir veya iyileştirici etkinliklerini azaltabilir.

Ek vitamin-mineral alımı ile ilaç etkileşimi

Vitamin-

mineral ilaç Etkileşim durumu

A vitamini Alkol Aşırı alım alkolün karaciğere toksik

etkisini artırır.

İsotretinoin (akne

tedavisi) İlacın toksik etkisini artırır.

Tetracycline Tansiyonu yükseltir, şiddetli baş ağrısına neden olabilir.

D vitamini Digoxin Kan Ca düzeyi yükselerek kalp ritmini

bozabilir.

E vitamini Warfarin İlaca karşı pıhtı artırıcı etki gösterebilir.

K vitamini Warfarin İlacın protrombin düşürücü etkisini azaltır.

C vitamini Fluphenazine Yüksek doz alım ilaç emilimini azaltır.

Folat Methotrexate İlaca cevabı olumsuz etkiler.

B6 vitamini Phenytoin İlacın antikonvülsan etkisini azaltır.

Levadopa İlacın antiparkinson etkisini tersine çevirir.

İsoniazid ve

Penicillamine İlacın neden olduğu perifer nöropatisini düzeltir.

Ca, Fe, Mg, Zn Tetracycline Sık alım ilaç emilimini azaltır.

Fe Penicillamine İlacın etkinliğini azaltır.

Ek vitamin-mineral alımı da bazı ilaçların etkinliğini değiştirebilir.

 İlaç kullanım sırasında ek vitamin- mineral alımına dikkat etmek

zorunluluğu vardır.

 Hap şeklinde yüksek doz alınan

bazı vitaminler bazı ilaçların toksik etkisini artırırken, bazıları bazı

ilaçların iyileştirici etkilerini azaltırlar.

 Örneğin, akne tedavisi için A

vitamini türevi isotretinoin kullanan birey yüksek doz ek A vitamini

alırsa ilacın toksik etkisi artar.

21

 İlaç kullanan birey, kullandığı ilaçla olumsuz yönde

etkileşimi olan vitamin ve mineral alımından

sakınmalıdır .

 İhtiyaç duyulan vitamin ve mineraller besinlerle

alınmalıdır.

 Dengeli beslenme

çerçevesinde besinlerle alınan vitamin ve mineraller ilacı

etkileyecek düzeyde değildir.

23

Üzerinde önemle durulması gereken bir konu ise greyfurt suyu ile ilaç etkileşimleridir. Greyfurt suyunda bulunan narinjin ve psoralen, çoğu ilacın

metabolizmasında yer alan CYP3A4 enzimini baskılamakta, biyoyararlanım 40 kat kadar artabilmekte ve ilaç metabolizması olumsuz

etkilenmektedir.

Bu nedenle özellikle

 amlodipin, nifedipin gibi antihipertansif;

 diyazepem, buspiron

 gibi anksiyolitik;

 amiyodaron gibi antiaritmik;

 atorvastatin,

 lovastatin gibi statin grubu ilaç kullanan bireylerin greyfurt suyunu tüketmemeleri gerekmektedir.

Greyfurt suyunun etkisi tüketimden

yaklaşık 30 dakika sonra başlamakta ve üç güne kadar devam edebilmektedir.

Yaşlı bireyin kullandığı ilaç, greyfurt

suyuyla etkileşime giriyorsa, kesinlikle yaşlının greyfurt suyu tüketiminden

kaçınması gerektiği vurgulanmalıdır.

25

İlaç Besin Etki

Trankilizanlar

(sakinleştirici) Alkol Tansiyon yükselmesi ve

nefes darlığına sebep olur.

Bronkodilatörler Kafein, kolalı içecekler, kahve

ve kahveli tatlılar Kafein bu ilaç grubunun etkisini sınırlandırır.

Laksatifler Gaz yapıcı yiyecek ve içecekler

(süt, lahana v.b) Bu besinler karın kramplarına sebep olurlar.

Antihistaminikler Alkol Sersemlik, uyuşukluk ve

harekette yavaşlığa sebep olur.

Antiasitler Süt ve süt ürünleri, yüksek posa içeren besinler (karnabahar, yeşil yapraklı

sebzeler, pazı, lahana v.b)

Sütün içindeki protein mide asidini arttırır, bu yüzden ilaç etkisini azaltır.

Yüksek posalı besinler de ilacın emilimini azaltır.

Tiroid ilaçları Soya fasulyesi, lahana, Brüksel

lahanası, şalgam Tiroid bezini etkileyen bu yiyeceklerden uzak

durmak gerekir.

İlaç Besin Etki

Monoamin oksidazlar Kahve, çikolata, soya sosu, salam, sucuk, kaşar peyniri, şarap, bira,

yoğurt gibi mayalanmış ve bekletilerek hazırlanmış

yiyecekler

Beraber alındığında tansiyon yükselmesi, ateş basması, baş ağrısı, terleme, çarpıntı, görme

bozukluğu gibi yan etkilere neden olur.

Antibiyotikler / Tetrasiklin

Grubu Süt ve süt ürünleri Besinlerdeki kalsiyumla birleşerek etkisi azalır.

Antibiyotikler / Penisilin

Grubu Asitli içecekler, kahve, narenciye

suyu, domates İlaçların etkisi azalacağından uzak durulmalıdır.

Antihipertansifler Et suyu tabletleri, meyankökü, tuzlu yiyecekler, kolalı içecekler,

hazır paket gıdalar

Meyankökü ve sodyum kan basıncını, ani tansiyonu

artırarak ilacın etkisini engeller.

Antikoagülanlar Koyu yeşil yapraklı

sebzeler(Ispanak, lahana, pazı, roka, tere, maydanoz)Şalgam, kuşkonmaz, Brüksel lahanası, yeşil

çay, yeşil mercimek

Bu besinler doğal pıhtılaşma mekanizmasını oluşturan K vitamini içerdiğinden bu grup

ilaçların etkisini azaltırlar.

Tüketimleri kısıtlanmalıdır.

27

Yaşlıların çoğunluğu ilaç

kullanmaktadırlar. İlaçlar iyileştirici oldukları kadar yan etkilere de

sahiptirler. İlaçların yan etkileri;

sindirim sistemi bozuklukları,

 iştah azalması,

 tükürük azalması ve

 tat algılama yeteneğinin azalması olarak sıralanabilir.

Bu gibi durumlara göre diyetin uyarlanması ile yaşlılarda

oluşabilecek malnütrisyon önlenir ve yaşlının hastalığına karşı direnci

28