AZERBAYCAN SAFEVÎ DEVLETNN ASKERÎ TEKLÂTI
Zabil BAYRAMLI
Özet
Daimi ordunun bölümleri “korçu”, “gulam”, “tüfekçi”, “topçu” bölümlerinden oluur. Bu bö- lümlerin lideri “korçuba” dr, ikinci srada “gulamaas”, üçüncü srada “tüfekçiba” ve son olarak “topçuba” yer alr. Devlet kademesinde üye olarak “korçuba” ayn zamanda ordudan sorumlu bakandr. Korçu ad verilen kiiler hassa askerleridir. I. ah smail tarafndan Chagataev ordu sistemi örnek alnarak kurulmutur. Yazl kaynaklara göre o dönemde oluturulan bu
ordu yerel insanlardan oluuyordu.
ah Abbas iktidara gelir gelmez askeri reform çalmalarn hzlandrd ve gulam, tüfekçi ve topçu snfndan oluan yeni bir ordu kurdu ve ah’n ordusunu güçlendirdi. Yeni oluan bu
ordunun toplam says 44 bin kiiyi buldu.
Korçular askeri politikalarda geni bir etkiye sahiptiler ve ah smail bunlarn yetkilerini kstla- mak istedi fakat ordudaki ehemmiyetlerini düünerek plann erteledi.
16.yüzylda bile Korçular devleti desteklemeye devam ettiler.
Anahtar Kelimeler
Safevi Devleti, Azerbaycan, Askeri Tekilat
MILITARY ORGANISATION OF THE AZERBAIJAN SAFEVY STATE
Summary
The permanent army consisted of the divisions of “qurchu”, “qulam”, “tuphenkchi” (riffler) and topchu (cannoner). Among the staff of these army “qurchubashi” was the head,“qullazaghasi”
the second, “tuphengchi aghasi” the third, and “topchubashi” the last. Being the member of the state council,”qurchubashi” was the Military Minister as well.
Gorshus were hassa soldiers. C reated by Shah Ismail I on the sample of Chagataev military system.According to the written sources of that period this army consisted of only indigenious
people.
Almost at onse came to the power Shah Abbas I carried out military reform and have created new combat army consist of gulam,tuphenchy and topchy improved and strengthened Shah
army. The aggregate number of new combat arms were 44 thousand persons.
As the Gorchuss military political in fluence was wide,Shah Abbas I decided to restrict their rights,but considering their importance sustained his plan.
Yrd. Doç. Dr., Azerbaycan Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi Öretim Üyesi. Travmatoloq-ort@mail.ru
Sayfa: 213-226 Page: 213-226
Even in XVII century the Gorchus were still the support of state.
Key Words
Azerbaijan, Safevi State, Military Organization
GR
Safevî Devletinin askerî tekilâtyla ilgili olarak XVI.-XVII. yüzylarn Avrupa literatüründe ve yerli kaynaklarda ayrntl ve bilimsel önem tayan bilgiler bu- lunmasna ramen sovyet tarih biliminde bu sorun her yönden ve bilimsel olarak bir çözüme balanmamtr. Çünkû bu devirde ilk kaynaklar bazen ayrntl olarak ele alnmam, tarihsel gerçekleri yanstan olgular aça çkarlmam ve karla- trmal bilimsel–eletirel incelemeler yaplmamtr. Bu yüzden Azerbaycan Safevî devletinin askerî tekilâtnn kaynaklar esas üzerinde aratrlmasna, örenilme- sine ve sorunla ilgili tarihsel gerçeklerin aça çkarlmasna büyük gereksinim duyulmaktadr.
Safevî ordusu devlet ve ah ordusundan müteekkil olmak üzere iki bölüme ayrlyordu. Birincisi (devlet) yöneticilerinin (hakimlerinin)* Alaylar'ndan, Gorçularcdan (Korçularcdan), ikinci bölüm ise Kullar (Gulamlar), Tüfekçiler ve Topçularcdan meydana gelirdi.1
Eyalet hakimlerinin emrinde olan Türk-Kzlba ordusu hakknda “Tezkiret el- müluk”ta bulunan bilgileri V.Minorski aratrarak sözü geden ordu mevcudunun toplam saysnn 58.289 kiiden, .P.Petruekski ise 59.496 kiiden olutuunu be- lirtmitir.2 1617-1624 yllarnda Kzlba memleketinde oturan Pyetro della Valle'ye göre Kzlba askerlerinin says 70.000 olmu, bunlardan 50.000 kii ise askerî hizmette bulunduklarndan dolay devletten maa alyordu. 20.000 kii ise ticaret ve tarm ileriyle uratklarndan devletten maa almyordu.3 Seyyaha göre Kzl- balar 32 kabileden olumu, her kabiledeki nüfus says 10.000-12.000 kiiye ular ve bir kaç kabile nüfusu ise 500 kiiden fazla deildi.4 Pyetrocnun kiisel gözlemle- rine göre Türk Kzlbalarn on alt ili sol kol, dier on alt ili ise sa kol ili adn
almaktayd. Savata, seferde, divanhanecde on alt il ahcn sanda, on alt il ise solunda bulunurdu.5 Pyetro ifade ediyor ki, her Kzlba serbest olup istedii za- man maan almaktan kendi istei üzerine vazgeçebilir, yahut hizmet yerini dee bilirdi. Ama sava srasnda bakana, yani maa verene kaytsz artsz tabi olmal ve askerî disiplini, kurallar yerine getirmeliydiler. Her bir askerîn yllk maa 5 tümenden az deildi, bu ise iyi bir at satn almak ve bir yl geçim sala- mak için yeterince idi. Ordu komuta kadrolarnn ve memurlarn mali durumu daha iyiydi; onlar hizmet derecesine göre maa alrlard. Orduda öyle ünlü kiiler vard ki, onlarn yllk maa 300-400 tümene ulard. Bu ünlü kiiler sava sra-
* Safevî devlet tekilâtnda eyaletler genellikle valilerce yönetilen hudut eyaletleri ve Beylerbeyilerce yönetilen eyaletler olmakla ikiye ayrlrd. Beylerbeyi'lerin yönettii eyaletler sayca çok idi; ah I. Tahmasp devrinde Beylerbeycilerce yönetilen 50 eyâlet bulunmaktayd. Valiler ve Beylerbeyiler eyaletleri “han”, yahut “sultan” payesiyle yönetirlerdi.
1 arden, Sefername-ye arden, Tercome-ye Ebal Yemai, C.3, Tehran, h. 1374, s. 1191.
2 Sazmane edera-ye hökumete Sefevi ya Teliate Minorski ber Tezkiret el-müluk, Tercome-ye Mesud Pecebniya, Tehran, h. 1368, s. 54; Petruevskiy .P. Oçerki po istorii feodalnh otnoeniy v Azerbaydjane i Armenii v XVI. Naçale XIX. vv. Leningrad, 1949, s.
144.
3 Pyetro della Valle, Sefername-ye Pyetro della Valle, Tercome-ye ez metn-e esli-ye talyayi doktor uaeddin efa, Tehran, h.
1348, s. 348.
4 Pyetro della Valle, age., s. 349.
5 Ayn eser, s. 347.
snda askeri hizmet için imkanlar uyarnca 50-100 savaç vermeliydiler. Ama askerî deftere yalnz kendi isimleri kaydolunduundan emirleri altnda bulunan- larn maalarn alrlard.6
Devlet ordusunun dier nev'i Kzlba kabile süvarilerinden oluan ve Korçu denilen müntazam muhafiz birlikleri idi. Pyetro della Valle'ye göre Korçu terimi Türkçedeki korumak sözünden meydana gelerek koruyan, gözleyen, kay gös- teren anlamna gelmektedir. Korçular Kzlba olarak, deil hann, yahut sultancn, dorudan doruya ahcn buyruu altnda bulunurlard.7
Faruk Sumer yazyor ki, Safevi hassa askeri olan korçular I. ah smail tarafn- dan Çaatay askerî telilât esasnda kurulmutur.8 Ne var ki, Korçu askerî tekilâ- t Azerbaycancda XV. yüzylda da mevcut idi. Ülke snrlarnn korunmas ve ahn muhafazas ile baka bir devlet muhafz birlii olan Korçular görevlendirilmiti.9 Kaynaklarda Korçularn eyâletlerde serbest yaay ve harp esnasnda reislerinin yönetimi altnda birletikleri hakknda bilgilere rastlanmaktadr.10 Tavernye belir- tir ki, Korçular eskiden beri soylu nesillerden çkmlar ve atlganlkta hep ün yapmlar. Bu kiiler Türkmanlar gibi çadrlarda oturuyor, evlâtlarn genç yalar- dayken aha hizmet için gönderir ve burada ahperest olarak yetiinceye kadar eitim görürler.11 Ama Tavernye Korçularcn soyu, kökeni ve yaay üzerine verdii bilgilerde hata yapmtr. Çünkû, Azerbaycan Türk nüfusunun XVI.-XVII.
yüzyllarda büyük ehirleri, köyleri vard ve ahalinin geni kitlesi zanaat, ticaret ve tarm ileriyle, bir ksm ise yaylak-klak hayvanclyla urayordu.
Türkmanlarn ise sözü geçen devirde Azerbaycancdaki Türk illerinden biri olduu su götürmez bir gerçektir. XVI.-XVII. yüzyllarn tarih yazarlarnn belirttikleri gibi, onlar Ustaclu, Türkman, Rumlu, Avar, Kaçar, Bayat, Varsak12 ve dier Türk boylarndan seferber edilmi ayr bir muntazam ordu nevi idi; onun kadrosunda qayri-milletlerden askerin bulunduu hakknda devrin hiç bir kaynanda bilgile- re rastlanmaz. Nitekim arden kendi gözlemlerine dayanarak belirtir: “Korçular birkaç defa darbe yemelerine raman bugün muntazam ordunun en kudretli, heybetli askerî ktasdr. Onlar Türkmen, Tatar soyundan gelirler...kendi köylerin- de oturuyor, baqa airet ve kabileye karmamlar”.13 Alman seyyah Engelbert Kempfer de belirtir ki, cesaretleriyle ün kazanm bulunan, boylu boslu Korçular Türk soyundan geliyorlar.14 Safevî devletinin yönetiminde güç ve söz sahibi olan
6 Ayn eser, s. 349-353-354.
7 Ayn eser, s. 351.
8 Faruk Sümer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1977, s. 20.
9 Sefername-ye Sanson, Tercome-ye Ta Tefezzüli, Tehran, h. 1346, s. 46.
10 Adam Oleariy, Podrobnoye opisaniye puteestviya Goltinskovo posolstva v Moskovskiyu i Persiyu v 1633, 1636 u 1639 godax, Perevod s nemetskovo yazka: P. Barsova, Moskva, 1870, s. 889.
11 Jan Batist Tavernye, Sefername-ye Tavernye, Tercomo-ye Ebuturab Nuri, sfahan, h. 1336, s. 581.
12 sgender Bey Türkman Müni Tarih-i alem ara-yi Abbasi, C. I, Tehran, h. 1350, s. 43; Hesen bey Rumlu, Ehsen et-tevarih, Be sey-o teshih Ç.N. Seddon Tehran, h. 1342, s. 259.
13 arden, age., c.3, s. 1191.
14 Engelbert Kempfer, Der derbare ahenahe ran, Tercome-ye Keykavus Cahandari, Tehran, h. 1350, s. 87.
korçularn kökeni hakknda Engelbert Kempferin deerli bilgisi ardencin yukar- da kaydolunan fikrini dorulamaktadr.
Tavernye'nin günlüünde ise Korçularn mensup olduu Türk illerinin yaam tarzna ilikin kimi yanl fikirlere ramen, sözü geçen illerin sava yetenekleri, I.
ah Abbas devrinde onlara kar tutum ve verilen güvence gerçee uygun biçimde anlatlmaktadr. O kaydediyor ki, hepsi süvarilerden oluan korçulara cire ve yete- ri kadar aylk ödenir. Kimi zaman korçularn içinden yetimi olan ve ülke yöne- timinde yüksek mevki sahibi kiiler de bulunmaktayd. Genellikle onlara “Kzl- ba” denilir. Diyorlar ki, padiahn 22 bin korçusu var, hepsi de cesaretli olan bu korçular savalarda hayret verici ytlik gösterirler. I. ah Abbas bu ordu ksmnn kimi ayrcalklarn ortadan kaldrarak Gulamlara verdi. Fakat bu i hemen durdu- ruldu ve I. ah Abbas amacn tümüyle ve vaktinde uygulayamad. Korçularn serdarna (reisine) “Korçuba” denilmektedir ve korçular içinden yetiirdi. ah, baka kabile mensubu olan bir kiini onlara “serdar” – reis atamazd.15 Korçu ala- ynda onlu sistem uygulanrd. En ufak askerî birlii on asker olutururdu. Bunu yüz ve bin kiiden oluan birlikler izlerdi. Bu birliklerin banda bulunan komu- tanlara “onba”, “yüzba” ve “binba” denirdi. Ylda korçubacya 150 tümen, bimbacya 70 tümen, yüzbacya 30 tümen ve onbacya ise 10 tümen maa ba- lanmt. Atl erlerin her birine ylda 10 tümen yahut 15 tümen verilirdi. Buna ek olarak, her üç ylda bir ahn da katld geçit töreni yaplrken, yahut korçu ordu- sunun genel durumu tefti edilirken onlara maan üçte bir ksmndan fazla bahi
verilirdi. Bu bahi her kiiye yetenek ve beceriine göre verilmekteydi. ah yük- sek mevki sahibi olan birini oldürmek isterken bu ii korçulardan biri yerine geti- rirdi.16 Korçularn rütbe ve görevlerine göre Tavernyecnin iletdii bilgiler XVII.
yüzyln 80cli yllarnda Engelbert Kempfercin ayn konuyla ilgili verdii bilgilere tamamyla uymaktadr. Ama Engelbert Kempfercin günlüünde er korçunun ma- a 9 tümen kadar gösterilmitir.17 Rafael dyu Mans hariç devrin dier Avrupa yazarlar korçubann yllk ayl hakknda ayn bilgileri vermekteler; bu ise on- lardan birinin ötekinin eserinden faydalanmasyla ilgilidir. Rafael dyu Manscn eserinde korçubann yllk ayl 1000-1500 tümen,18 “Tezkiret el-müluk”ta ise 1491 tümen 7200 dinar19 tutarnda kaydedilmektedir. Sonuncu eser Azerbaycan Safevî devletinin mali sistemiyle ilgili ilk kaynak olduundan burada korçubann yllk maa üzerine bilgilerin kesinlii kuku götürmez.
Alessandricnin daha XVI. yüzyln 70cli yllarnda belirtdiine göre ah be bin kadar korçuya maa balamt.20 Onlar en sözü geçer, güveniler ve becerikli kii- ler içinden seçilm ah korçular olarak ahn kiisel muhafz ktasn oluturuyor-
15 Jan Batist Tavernye, age., s. 592.
16 Ayn eser, s. 582.
17 Engelbert Kempfer, age., s. 92.
18 Sazmane edare-ye hökumete…, s.165.
19 Mirze Semai, Tezkiret el-müluk, Be kuee döktor Seid Mehemmed Debirsiyagi, Tehran, h. 1368, s. 53.
20 Sefername-ye Venezian der ran, Tercome-ye doktor Menuçöhr Emiri, Tehran, h. 1349, s. 448.
lard. Korçularn yansra eyaletlerde 20-30 bin, belki de bundan fazla korçu mev- cudundan sözedilmektedir. Pyetro della Valle korçularn saysn 12.000 göster- mitir.21 E.Kempfer ise 10-12 bin savacdan oluan korçu birliinden, korçularn mensup olduklar illerden, korçularn illerin korumasna dayanmalar ve yüksek rütbeli komutanlarn (subaylarn) buyruu altnda bulunmalarndan söz ederek sahih bilgiler vermektedir.22 Bununla birlikte E.Kempfercin korçularn miktar
hakknda bilgilerinde çeliki de söz konusudur. O, korçularn saysnn 10-12 bin- den fazla olmadn kaydettikten sonra belirtir: “Bugün 15-20 binlik korçu eski zamanlarda ayn ad altnda varln sürdürmü askeri gücün yalnz bir ksmn
tekil eder”.23 Cemelli Kareri'nin günlüünde ise Sultan Hüseyin (1694-1722) dev- rinin ilk yllarnda korçularn saysnn 22000 olduu gösterilmitir.24 Ne var ki, Alessandri'nin belirttii gibi markezdeki korçularn mevcudu 4-5 bini akn ola- mazd. Tavernye de kendi gözlemlerine dayanarak merkezteki korçularn saysn, ayn zamanda onlatdan oluan askerî birlii hususi ordu nev'i olarak belirlemitir.
Tavernye'nin belirttii üzere ah, genellikle sava ve bar zamanlarnda 4000 sü- variye maa, erzak (yiyecek) veriyor, hayvanlarnn yemini salyordu. Söz konu- su askeri birlik –korçu alay belirli bir yerde savaa hazr bulundurulan hassa or- dusu idi. Alay mensubu her bir asker maan ne zaman ve nereden alacan da biliyordu. Tavernye açklamasn sürdürerek öyle anlatyor: imdi 25 yldr ki, onlar hiç kimseye kar savaa girmemiler, yani Kandahar'n fethinden sonra komu devletlerle sava çkmamtr. Bu süre içinde süvarilerden birçou ek mas- raflardan dolay hayvanlarn satmlar, yahut telef etmilerdi. Onlar telef ettikleri atlarn derisinin damal ksmn saklarlar. Çünkü sava ilan edildiinde atlar, yahut atlarn derisinin damal ksmn kontrol ederler. Derinin damal ksm
suya daldrlr ve böylelikle atn hastalanarak, veya yalanarak öldüü, yahut ka- stl olarak öldürüldüü tespit edilir. Atn kastl olarak öldüren süvari ar cezâdan kurtulmak için hemen kendine bir at satn alr. Dama (nian)yalnz deil atlara, devlete ait klç, tüfek, ok, yay ve dier silahlara, mamullere de vurulurdu.
Dama ah'a özgü atlarn sol budunda bulunurdu. Askerî geçit töreninde ve as- kerlik eitimi tefti edilerken her bir askerin silah ve at onun nian üzerine kont- rol edilirdi.25
Kzlba kabile süvarilerinden oluan korçularn kabilelere göre düzenlenerek askerî ktalarda birlemesi, bu birliklerin her birinin bir korçuba'nn buyruu altnda bulunmas hakknda kaynaklarda bilgiler az deildir. Söz gelimi, Ustacl
korçubas 1514 ylnda Çaldran meydan savanda öldürülmütür.26 Hasan Bey Rumlu h. 941 (M.S. 1535) ylnda Osmanl ordusunun Azerbaycan'a ikinci seferin-
21 arden, age., c.3, s. 1191.
22 Engelbert Kempfer, age., s. 87.
23 Ayn eser, s. 88.
24 Cemelli Kareri, Sefername-yi Kareri, Tercome-ye doktor Abbas Nahçivani ve Ebdüleli Kareng, Tebriz, h. 1348, s. 168.
25 Jan Batist Tavernye, age., s. 574-575.
26 sgender Bey Türkman Muni, age., c.1, s. 43.
de Türkman, Rumlu ve h. 959 (M.S. 1552), ylnda ise smail Mirza'nn Erzurum'a yürüyüünde Nahçvan, h. 979 (M.S. 1572-1573) ylnda Kzlba ordusu Gilan'a doru hareketinde Ustacl, Karipli (Qeribli) korçularnn ordunun bel kemiini oluturduunu belirtir. Ayn zamanda, ah F.Tahmasp'n vefat srasnda Rumlu, Avar, Kaçar, Bayat, Varsak (Varsag) korçularnn saray muhafz ktasn
olutuduunu kaydeder.27 ah Süleyman'n eylül 1668 tarihli fermannda irvan bölgesinde ahseven, Avar (Efar), aml korçularnn yerletirildii ve Derbendcin muhafazas ile Derbend korçularnn görevli olduu iaret edilmekte- dir.28 Bu olgular Kzlba kabile korçularnn yansra ehir nüfusundan da korçu birliklerinin oluturulduunu bildirmektedir. Kaynaklarda korçular vilâyetlerde yayor denilîrken gerçekte korçularn bir ksmnn serhat vilâyetlerinde yerleti- rilmesi ve bu vilâyetleri koruma ile onlarn görevlendirilmesi göz önünde bulun- durulur. Sanson bunun üzerine daha sarih bilgi vererek yazyrdu ki, ülke hudutla- rnn muhafazas ile korçubann emrinde bulunan ve korçu denilen askerî birlik görevlendirilmiti.29
Tüfekçiler ahca mahsus ordu nevci olarak vilayet bölgesi üzere seferber edilir- lerdi ve yl boyunca maa aldklarndan dolay gerektii zaman derhal tahsis edilmi askerî hizmet yerine gelirlerdi. Onlar önce piyade olarak hizmet yapr, her dörd yahut be kiiye erzak ve mühimmat tamak için birer katr yahut beygir verilirdi. Sava srasnda ordunun hareket mesafesinin uzunluu ve çeviklii göz önünde bulundurularak tüfekçilere birer at verilirdi. Yüz kiiden oluan birlik reisine yüzba, umum reise ise tüfekçiba denilirdi.30 Tüfekçibacnn yllk maa
711 tümen 5300 dinar (0,53), er tüfekçinin yllk maa ise 4-5 tümen idi. Büyük rütbeli tüfekçiler de bu kadar maa alrlard.31 Onlarn toplam says Pyetro della Vallecye göre 20.000, Tavernyecye göre 40.000-50.000, E.Kempferce göre ise 12.000 idi.32 Cemelli Kareri ise tüfekçilerin toplam saysnn 50 bin olduunu belirterek yazyordu ki, onlarn birçou köylü nüfustan gelirler, silahlar klç ve tüfekten ibarettir, her biri ylda 4, yahut 5 tümen maa alr. Eyâlet hanlarnn emri üzerine ayda bir askerî talim yaparlar; böylelikle de onlar silah kullanmada çok becerikli olmular. Onlarn reisine tüfkçiba derler.33
“Tezkiret el-müluk” ta “Gulamane serkare hasse-yi erife”34 adyla gösterilen askerî alay ise devrin dier kaynaklarnda, bilimsel eserlerde “kullar” adyla kay- dedilmitir. arden anlatyor ki, onlara “kul” denildiinde bu, dier askerî alay savaçlarna oranla onlarn sarbestliinin snrl olmas anlamn belirtmez. Tersi- ne I. ah Abbascn bu seçkin alaya o kadar rabeti vard ki, onlar kendisinin “sü-
27 Hesen bey Rumlu, age., s. 259.
28 Musevi T.M. Orta esr Azerbaycan tarihine dair Fars Dili senedler, (XVI-XVII. eserler), Baku, 1977, s. 80.
29 Pyetro della Vale, age., s. 47.
30 Pyetro della Vale, age., s. 344-345; Jan Batist Tavernye, age., s. 583.
31 Gös. yer.
32 Pyetro della Vale, age., s. 344; Jan Batist Tavernye, age., s. 583; arden, age., C.3, s. 1189-1193.
33 Cemelli Kareri, age., s. 168.
34 Mirze Semia, age., s. 7.
vari yeniçerileri” adlandryordu.35 Onlar süvari savaç idiler, silahlar klç, mz- rak ve ok-yaycdan ibaretti. Kimi gulamlara özel askerî hizmette tüfek kullanmay
da talim ederlerdi. Gulamlar askerlik eitimine göre korçulardan o kadar da farkl
deillerdi, ama sayca bir kadar az idiler. Onlar ahn kontorlu altnda talim görür ve ahtan bakasna tabi deillerdi. ahc koruyan gulamlarn arasnda akrabalk balar olmadndan onlarn birleerek devlete kar ayaklanmalar olanakszt.36 Gulamlar askerî hizmete ömürlük alrlard ve onlar askerî hizmetten kaçnamaz- dlar.37 Onlar kuzey ülkeleri, yani V. Minorskycin belirttii gibi Gürcistan, Kuzey Kafkasya ahalisi içinden ele geçmi çocuklardan ibaretti; sünnet edilerek slam
kabullendikten sonra özel kurala göre eitim görürlerdi.38 Onlar Safevî ülkesine getirilen çocuklar, yahut burada yaayan hristiyan ailelerin cocuklar arasndan seçilirdi. Onlarn arasnda erginlik yanda olup maddi çkara göre ahn askerî hizmetine gönüllü olarak giren ve slam kabul eden Gürcüler de vard. F.ümer anlatyor ki, I. ah Abbas köleleri tedarik edip yetitirmek için bir kurulu meyda- na getirdi. Bu, Yeniçeri Ocagcnn daha küçük oranda bir benzeriydi. Bu Ocacn reisine kullaraas denilirdi.39 Pyetro della Vallecye göre 30.000 kul vard; onlardan 15.000 kii asker idi. arden sözü geçen kullarn saysn 10.000, E.Kempfer ise 15.000 – 18.000 arasnda kaydetmitir.40
Tavernye günlüünde I. ah Abbascn askerî islahatlarna deinse de onun amacn, isteklerini aydnlatabilmemi, ama ahcn yeni kurduu ve says 44 bin olan düzenli alaylardan gulamlar ve tüfekçilerle ilgili baz meseleleri açklamtr.
Onun belirttiyi gibi yeni ordu nevci olan gulamlarn reisi gullaraas adn tard.
Bu gulamlarn hepsi ahcn altn karlnda ald uaklardr (hizmetçileridir).
Onlar deyiik kabile ve milliyetlerden çkmlar ve kuaktan kuaa gulam adla- nrlar.ah onlarn hizmetinden çok memnundur ve onlara güveni var. Onlarn çounluu ise slamiyeti kabul etmi Gürcülerdir. Genelde gulamlarn mevcudu 18 bin kiiye ular ve her biri 5 veya 8 tümen maa alr, hepsi de süvaridir. Ne var ki, Tavernyecye göre gulamlara oranla korçular zeki, yüksek fikir sahibi kiilerdi.
Onlar maalarn bouna harcayan gulamlardan farkl olarak para biriktirir, koyun ve keçi satn alyorlard. Tavernye onlarn bu tutumunu göçebelikten geldiklerine, sr, koyun ve dier hayvanlardan ibaret malvarlnn sahibi bulunduklarna balar.41 Ancak gerçekte, önce de kaydedildii gibi, korçular yerli halktan gelerek belirli bir vilâyette daimi ikametgâha sahib olmalarndan, yerleik ve yar göçebe yaam biçiminde yaamalarndan dolay maalarn bouna sarf etmiyorlard.
Seyyaha göre her iki alay ülkede üstün konuma sahiptir, devlet yönetim organlar-
35 arden, age., c.3, s.1193; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
36 Engelbert Kempfer, age., s. 89.
37 Pyetro della Vale, age., s. 345-346.
38 Engelbert Kempfer, age., s. 89; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
39 Faruk Sümer, age., s. 148.
40 Pyetro della Vale, age., s. 345-346; arden, age., c.3, s.1191; Engelbert Kempfer, age., s. 89.
41 Jan Batist Tavernye, age., s. 573-575, 582-583.
da bu alaylardan yetimi yüksek mevki sahibi kiilere de tesadüf edilir. Ama gulamlar deiik halklardan geldiklerinden dolay onlarn birlik olmalar
olanaksztr. ah istedii zaman onlar kendilerinin eliyle cezalandrabilir. Onlar- dan birine iaret etse, hemen kendisinin yükselmesi için dostunun kafasn vurur, yahut onu bir belaya uratr. Gulamlarn silahlar klç, ok-yaydr, bazlarnn kol- ça, zrh ve baltas da vardr. Onlarn bu ülkede barnacak bir yeri, yurdu olma- dndan onlar için mekan ve yeri belirleyen yurtçular da yoktu. Bu yüzden onlar rastladklar elverili bir yerde yerleerek çadrlarn kururlard.42 Tavernye II. ah Abbas devrinde 18.000 gulamn ve 40.000-50.000 tüfekçinin var olmasndan söz eder; bu rakamlar düzenli ordu mevcudunun gerçek göstergesi olarak kabullen- mek olmaz. Çünkü I. ah Abbas uygulad askerî islahatlar srasnda kurulan ve gulam, tüfekçi, topçu adlarn tayan düzenli alaylarn birlikte toplam mevcudu 44.000'den fazla olmamtr.43
V.Minorsky unlar anlatmaktadr: Hasan Bey Rumlu, ah Tahmasp gazileri- nin 1552 ylnda top ve tüfek kullandn yazm olmasna ramen topçu randa yaygn silah deildi.44 Ebdi Bey irazi ise Kzlbalar ile Özbekler arasnda 1528 ylnda meydana gelmi Daman savanda “yigit tüfekçilerden” söz eder.45 Minadoi ise 1558 ylnda yazyordu ki, Safevîler bugüne dek top kullanmay be- nimsememiler. Bu ise onlarn top imal etmei bilmemelerinden, yahut malzeme ktlndan ileri gelmezdi; daha çok böyle amansz silah insanlara kar kullan- may rezillik saymalaryla ilgiliydi.46 Gerçekte bu bilgiyi bir tarih gerçei olarak kabul etmek bir yanllk olurdu, çünkü 1603'te meydana gelen Bel savana ah Abbas 300 zerbzen (top) ve 1000 tüfekçi götürmütü.47 E.Kempfer'in yazdna göre 1622 ylnda Portekizliler'e kar savata epeyce çok top ele geçirilmiti; bun- lardan 10 adedi Bender Abbas'da, geriye kalan ise dier kalelerde yerletirilmiti.
1637'de ise Holteyn hükumdar III. Fridrik'in aha gönderdii birkaç top ise Kazvin'de idi. Tophane'ye ait mühimmat ve dier malzemeler Taberek Kale'sinde ayr bir cephanelikte saklanlmakta idi.48
arden'e göre önceleri topçu askerinin toplam says 12.000'i bulmu, 1638'de Badat'n kaybndan sonra onlarn says azaltlm ve daha sonra II. ah Abbas bu kolorduyu 1655 ylnda onun topçubas Hüseynkulu Han öldüünde ortadan kaldrmtr.49 Ama Safevîler hakimiyetinin son yllarnda topçu kolordusunun yetkileri, ihtimal ki, geri verilmitir. Nitekim Sanson, Safevî devletinde XVII. yüz- yln 80l'i yllarnda 4.000 kiiden oluan topçu ktasnn varlndan söz eder ve onun verdii bilgi topçu kolordusunun yeni batan meydana getirildiini doru-
42 Ayn eser, s. 583.
43 .., age., s.107-108.
44 Sazmane edare-ye hökumete…, s. 55.
45 Hace Zeynalabdin Eli Ebdi Bey irazi. Tekmiletül-Ehbar. Farsçadan tercüme: Vagif Aslanov. Baku, 1996, s.58.
46 Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
47 sgender Bey Türkman, age., c.1, s. 427-428; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
48 Engelbert Kempfer, age., s. 90.
49 arden, age., c.3, s.1197; Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
lar.50 ah Sultan Hüseyn'in Horasan'a açd askerî seferlerinde de topçu ktasnn ad ordunun bir bölümü olarak yeniden geçmektedir.51
Yukarda anlatlan 2 ordu nevî'ne dahil olan 5 askerî birlikten baka arden'in eserinde iki küçük birliin de ad kaydedilmitir.52
ah'n 200 sufi muhafz Safevî Hanedan ile özel ilikide bulunurdu. Özlük muhafz diyebilecemz bu sufi takmnn Karargah “Alakap” denilen kale ka- psnda, Tohidhana yöresinde idi.53 Sanson sufilerin XVII. yüzyln 80'li yllarnda ululuk ve saygnlklarn yitirdiklerini belirtirse de arden'den farkl olarak, 2000 sufinin sarayn giri kaps önünde nöbet beklediini ve Eikaasna tabi bulun- duunu yazmaktadr.54
arden gösterdii iki küçük askerî birliin ikincisi hakknda 600 kiiden oluan Cezair denilen nöbetçiler takmn 1654 ylnda ah Abbas Sani askerî hizmete kabul etmi ve onlar ahn özel mühafzlar, saray nöbetçileri olarak tüfekçibaya tabi idiler, demektedir.55 “Tezkiret el-müluk”ta Cezair'in gulamlarla ilikisine ia- ret edilmektedir; onlar sürekli olarak saray kapsnda nöbet tutarlad.56 Sanson ise onlarn saysnn 4.000 olduunu ve tüfekçibaya deil, opçubaya tabi oldukla- rn yazmaktadr.57 Saray muhafaza için Devlet ve ah ordusundan ayrlan asker takmnn mavcudunu Safevî ahlar çoaltmak, yahut azaltmak hakkna sahip olduklarndan ve kimi zaman da bunu yerine getirdiklerinden devrin yazl belge- lerinde (eserlerinde) söz konusu asker takmnn mevcudu hakknda farkl bilgiler verilmitir. Sansona göre XVII. yüzyln 80'li yllarnda sarayn muhafazas ile gö- revli olan birliin mevcudu 14.000 idi.58 Osmanl Yeniçeri kuruluuna benzer yeni düzenli askerî birliklerin meydana getirilmesi gerçekte devletin sava gücünü attrmak amacndan ileri gelmekteydi. Öte yandan, I. ah Abbas yalnz Kzlbalar'n devletteki nüfuzunu kstlamaya çalmam, o hem de gayritürk unsurlarn merkezkaç hareketlerine kar da iddetle mücadele vermiti. Bu mü- cadelede onun Türk unsurundan oluan askerî güce dayand da bir gerçektir. Bu yüzden onun devrine ve ondan sonrak dönemde yine de Kzlba kabile reisleri Safevî devletinin balca dayana olarak kalmakta idi. Dorudur I. ah Abbas'dan sonra Safevî tahtna geçen hökmdarlar da saltanata kar ba kaldrabilecek kuv- vetler arasnda yalnz korçulardan çekindiklerinden onlarn ayrcalklarn azalt- maya çalm, ama bu ii sona erdirememi ve sonuçta önlemler almaktan kaçn- mlard. Bu ise Kzlbalarn yine de Safevî devletinin yönetiminde eski askerî güçlerini koruyarak ayakta tutabildiklerini dorulamaktadr. Hatta tüfekçi kolla-
50 Sefername-ye Sanson, s. 48.
51 Sazmane edare-ye hökumete…, s.55.
52 arden, age., c.3, s.1195.
53 Gös. yer.
54 Sefername-ye Sanson, s.137-138.
55 arden, age., c.3, s.1195.
56 Sazmane edare-ye hökumete, s.57.
57 Sefername-ye Sanson, s. 139.
58 Gös. yer.
rnn içinde de Kzlbalar az deildi. Nitekim I. ah Abbas'n saltanat devrinde, 1619 ylnda Tebrizli Mehemmedta Bey bin kiilik Azerbaycanl tüfekçi kolunun binbas idi (Mehemmedta Bey Tebrizi minbai-ye tofengçi yan-i Azerbaycani).59 Topçubalar da genellikle Tebrizlilerden gelirlerdi. Çünkü top üretimi alannda Tebrizli ustalar bu ii balatmada önayak, yaratc ve becerikli zanatçlar olmular. Vilayetlerde de tüfekçi ve topu kollar var idi. Nitekim ah Abbas Derbend'i aldktan sonra Horasanllar, rakllar ve dier yerlerden olanlar- dan müteekkil bir tüfekçi kolunu Menuçöhr Bey Catay'n emrine vererek onu sehrin kalabeyi ve yollarn muhafz tayin etmiti. Rus devlet adam ve diplomat
A.P.Volnski'nin günlüünde 1718 ylnda irvan'da ona refakat edenler arasnda yer alan irvan komutanlar – topçubalar ve yardmclar hakknda bilgiler var- dr. Ayrca 1723'te Rus ordusu Derbend'i zaptettiinde ganimet olarak 203 adet top da ele geçirmiti.60
Pyetro della Valle'nin yazd gibi devrin icaplar uyarnca Safevî ordusunun says sk sk çoalr yahut azalrd. Seyyah kaydediyor ki I. ah Abbas artk adam- lara maa vermekten holanmazd. Bundan baka önceki devirde çkan savalarda Safevî ordusu çok kayp vermiti. Bunlar da dahil orduda 70 000 – 80 000 savaç
bulunurdu; bunun da sadece 40 000'ini sözün gerçek anlamnda askerî harekatlar- da kullanmak mümkündü. Bununla beraber Pyeto, ahdan maa alan ordunun toplam mevcudunun 100000 olmasndan söz açar; bunun da 30000'i hudut muha- fz olarak bölgeni hiçbir zaman terketmezdi. Geriye kalan 70000 kiiyle birlikte komutanlarn ailesi ve hizmet erat da göz önünde bulundurulursa toplam ordu says 200 000 – 300 000'e ular.61
arden'e göre, I. ah Abbas'n vefat esnasnda sarayn muhafazasyla görevli olan 10 000kiinin dnda ordunun mevcudu 120 000 idi; bunun da 50 000'i yeni meydana getirilmi üç alayn mensubuydu. Sarayn muhafazasyla görevlendiril- mi 10 000 kii göz önünde tutulmadnda vilayet ordularnn toplam says 70 000'den fazla deildi.62
Safevî ordusunun mevcudu hakknda Oruc Bey Bayat'n günlüündeki bilgi- ler ise XVI. yüzyln son çeyreine aittir. O, Safevî ordusunun esas kuvvetinin atl- lardan meydana geldiini, ordu mevcudunun bayraklarn saysna göre belirlen- diini, her bin kiilik asker birliinin önünde birlie özgü özel bayran dalalandn ve bütün bunlarn düzenlenmesinde Roma senturyas örnek aln- dn söylemektedir. Ne var ki, yazarn bu anlatnda bir yanllk da vardr. Bi- lindii gibi, Romada 100 kiiden oluan askerî birlie senturyon denirdi. Türk ordusunda ise onlu sistem uygulan geleneklemiti. Bunu Türk medeniyyetinin büyük uzman Bahaeddin Ögel öyle tespit eder: “Onluk”, “yüzlük”, “binlik” ve
59 sgender Bey Türkman Muni, age., c. 2, s. 936.
60 Aliyev F.M. Missiya poslannika russkovo gosudarstvo A.P. Volnskovo v Azerbaydjane, Baku, 1979, s.34.
61 Pyetro della Vale, age., s. 352-353.
62 arden, age., C. 3, s. 1197.
“onbinlik” ordu ve halk düzeni eski bir Türk geleneidir: Latinler'in,
“Centenariya”, Almanlarn da “Hundertschaft” v s. dedikleri ordu düzeni Avru- pa'ya ancak, Attila Hunlar ile girmiti. Ortaasya'da ise, bu düzenin geçmileri çok eskidir. Büyük Hun mparatoru Mete'nin ordusu bile “yüzlük”, “binlik” ve
“onbinlik” bir düzen üzerine kurulmutu”.63 Eski zamanlardan beri bin kiiden müteekkil askerî birliin önünde birlie özgü bayrak tanmas Türk harp kural
idi. Oruc Bey anlatr: “...ah kolaylkla 200 bin süvari toplayabilirdi ve bunu ben kendim görmütüm. Katldm birçok askerî seferler srasnda 200 bayrak saym- tm”.64 Bununla beraber kaydetmek gerekir ki, devrin birçok kaynaklarnda veri- len bilgiler Oruc Bey Bayat'n ordu mevcudu hakknda kaytlar bir kadar abart- mal olduunu teyit etmektedir.
Tavernye'nin ayr ayr askerî birlikler üzerine bilgilerini özetlerken XVII. yüz- yln 50-60'l yllarnda ordunun mevcudu yaklak olarak 90.000-100.00065 ve E.Kempfer'in bilgileri üzere hesaplamalara göre XVII. yüzyln 80'li yllarnda 90.00066 olmutur. Oysa belirtmek gerekir ki, XVII. yüzyln ikinci yarsnda Derbend'den ran körfezine ve Arap Irak'ndan Afganistan'daki Hilmend rma- na kadar geni topraklar kapsayan Safevî imparatorluunun askerî-stratejik önem tayan mntkalarnda yerletirilmi ordularnn toplam saysn Avrupal yazarla- rn kesinlitirmesi olanakszt. Bundan dolay onlarn Safevî mevcudu hakknda gösterdikleri rakamlarn yaklak bir say olarak anlalmas gerekir. E. Kempfer'le ayn zamanda Safevî ülkesinde bulunan Sanson da Safevî devletinin askerî tekila- tyla ilgilenmi ve günlüünde Safevî ordularnn toplam saysnn 144.000 kiiden müteekkil olduunu belirtmektedir.67
XVI.-XVII. yüzyllarn kaynaklarnda, özellikle Avrupa literatüründe Safevî ordusunun sava taktii, askeri müzii ve müzik aletleri hakknda da deerli bilgi- ler vardr. I. ah smayl'den sonra meydana gelen savalar srasnda kar taraf ordusunun hareket istikametinde otlaklar, tarlalar yaklr, meskun yerlerde yiye- cek, erzak ihtiyat saklanr, yahut tahrip edilirdi. Safevî ordusu artk ilk dönemler- de olduu gibi inancla, imanla dolu bir cokuyla meydan savana girmir, süvari alaylar da bellerinde, geçitlerde saklanarak kar taraf ordusunun hareketini gö- zetim altnda tutur ve kesin galebeye emin olduunda askerî harekata balarlard.
E.Kempfer anlatr: “Sava baladnda askerin hepsi birlikte Türkce “yürü!”, “yü- rü!”, “yürü!” derler ki, bu dehetverici naralardan hava titrer, sesler birbirine kar-
r ve sanki yerle gök birbirine kavuur”. O, belirtir ki, askeri müzik aletlerinden
ngiliz trompetine bemzer uzun ve ksa, yani çeitli borular üstünlük tekil eder.
Aslnda deiik boyutlu bu borular kernay (garaney) ve zurna (zorney) idi:
63 Ögel Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelime Çalar, Geniletilmi Üçüncü Bask, stanbul, 1988, s.663.
64 Kniga Orudj-beka Bayata don-Juana Persidskovo. Perevod s anqliyskovo, vvedeniye i kommentarii d.i.n. Oktoya Efendiyeva, k.i.n. Akifa Farzaliyeva. Baku, 1988, s.34-35.
65 Jan Batist Tavernye age., s.581-583.
66 Engelbert Kempfer, age., s.91.
67 Sefername-ye Sanson, s. 137-143.
Engelbert Kempfer askerî musiki aletlerinden deiik ölçülü davul ve nakkereler, ziller gibi vurma çallarn, onlarn ses özelliklerini, çal kurallarn da anlatmak- tadr.68
SONUÇ
Azerbaycan Safevî devletinin ordusu I. ah Abbas'n yapt askerî slahatlar ve meydana getirdii yeni askerî birlikler sonucunda iyileerek salamlat. Ama I.
ah Abbas'tan sonra, yani onun halefleri devrinde ordu giderek zaafa urad ve
arden'in belirttii gibi devletin finanse ettii ordunun mevcudu da azald. II. ah Abbas, ordu yapsnn bozulduunu ve ordunun sayca azaltdn anladnda ordu mevcudunu, askerî eitim durumunu saptamak için askerî geçit töreni dü- zenlemek hakknda 1666 ylnda ferman çkartt. Bu ferman üzerine düzenlenen geçit töreninde ordunun hazr mevcudunun abartlm gösterildii ve bir takm kusurlar, yetersizlikler aça çkt. ah, ordu reislerine bu kusurlar, yetersizlikleri ksa bir süre içinde ortadan kaldrmay emretti. Ancak ordu reisleri ah'n buyruk- larn yerine getirmediler. Bunun sonucunda, ah Süleyman devrinde ordunun daha da zayflamasyla, ülke içinde askerî muhafaza hizmetinin, asayiin korun- masnn aksamasyla ilgili olarak hrszlk, soygunçuluk, katil ve sonuçta yaygn honutsuzluklar ba gösterdi. Ordu kadrosu içinde de askerî hizmete ilgisizlik vard. Birçok askerî birliklerin maan reisler ancak sava srasnda verirlerdi.
Öte yandan ise arden'in yazd gibi hizmet karlnda askere ayrlan maa-
n verilmesiyle ayr ayr mntkalar görevlendirildiinden dolay asker mntka kelenterine bir kadar “hediye” vermeden maan alamazd. Bunlar ise homutsuzluklara, askerî hizmete ilginin azalmasna, sonuçta ordunun aksamas- na yol açyordu. Burada bir hususu da kaydetmek gerektir ki, devlet ve ah tara- fndan askere maala beraber ancak silah ve cephane verilirdi. Oysa, yllk maa
400 livr olan bir süvari bir tek giyecek için bunun iki kat kadar para harcamak zorunda idi.69
68 Engelbert Kempfer, age., s. 94-95.
69 arden, a. g. e., c. 3., s. 1197-1198, 2000.
