Eski Trk Yaztlarnda Yabanc eler (1)

Türk DilleriAraştırmaları5 (1995): 227-229

Eski Türk

Yazıtlarında Yabancı Öğeler

(1)

Mehmet Ölmez (Ankara) 1.Giriş 2. Sözlük 4. Kaynaklar 3. Sonsöz 5. Dizin ı. Giriş

BugünküMoğolistan'da bulunan ve bilim çevrelerindeçoğunlukla"runik" olarakadlandınlanEski TürkYazıtlannınokunupyayımlanışınınüzerinden yüz yıldanfazla bir süre geçti. Geçen bu süre içerisinde bu yazıtlarıçözen W. Radloff ve V. Thomsen konuyla ilgiliçalışmalarınıkitap ya da makale biçiminde yayımladılar.Bunlan öteki metin çalışmalarıizledi.! Bilimsel metin çalışmalarının yanısıragerek Türkiye' de gerekse Türkiyedışındabu

çalışmalara dayanılarak, daha çok genelokuyucu kitlesine seslenen, inceleme ve açıklama bölümleri daha az olan yeni kitaplar yayımlandı.

Özellikle son on yıl içerisinde gerek Ortaasya Türk Cumhuriyetlerinde, gerekseŞinciangUygur Özerk bölgesinde bu türyayınların sayısı artmıştır.

Radloff'tan ve Thomsen'denbaşlayarakçoksayıda araştırmacı yazıtlarda

. geçen unvanlara, kişi adlanna, yabancı kökenli sözcüklere, sorunlu sözcüklere el atmış,bunlara çözüm önerisigetirmiş,kimini deçözmüştür.?

Kişiadlan, kavim adlan, unvanlar da dahil olmak üzereyazıtlarda yaklaşık

olarak 1000 ayn sözcük geçmektedir. Esas olarak üç büyükyazıtta yabancı

2

Metinbilimi yöntemleridoğrultusunda yapılmış çalışmalariçin OrYazl 'in V-Xl., TunYaz'ınVll-Vlll ve son olarak da OrYaz2'nin 28-30.sayfalarına bakılabilir.

Yazıtlardageçen Çince sözcükler,yabancısözcükler dahayazıtlarbulunmadan, Kutadgu Bilig'in Uygur harfli nüshasınadayanan bir çalışmada Klaproth'ça ele

alınmıştır,bu sözcüklerdenbirkaçı şunlardır: taıjri<Çin. j(tianya da f!!j( li-tian'danbozmaj(f!!tian-li'den (9. s.); ol)<Çin ..:Ewang (30. s.); Klaproth, yazıtların dışındaEski Uygurcada görülen Çince sözcüklere de yervermiş, bunları oldukçabaşarılıbir biçimde tesbit etmiştir(Julius Klaproth,Abhandlung über die Sprache und Schrift der Uiguren,Paris 1820; W.Scharlipp'inönsözüyleyapılan tıpkıbasımı1985 Hamburg.

228 MEHMET ÖLMEZ

öğelersöz konusu olduğundaunvanlar, kişi adlan ve kavim adlan doğal olarak ilksırayı almaktadır.Bu sözcükler ilgilikitapların açıklamalar bölü-münde ele alındığıgibi bazen de tek tek makaleler yoluylaincelenmiştir.

Aynı sözcüğü araştırmacınınbirisi Çince olarak yorumlarken birbaşkası

Moğolcayine birisinin İrani dediğinibirbaşkasıÇince olarak yorumla-yabilmektedir. Kimi zaman dayorumcularşimdilikçözümleyemedikleri söz-cükleriyabancı öğeolarak nitelendinnektedirler. Bunlara yeri geldikçe tek tekdeğinilecektir.

Kohuyu ele alanlara gelince, .Korsch'tan Gabain'e, L. Clark'tan A. Bombaci'ye çoksayıda biliı:ı adamı yazıtlardaki yabancı öğelersorununu bir yönüyleişlemiştir.Busatır~ann amacıise ülkemizdeyapılanTürkçeyayın­

larda kimi yönleriyledeğinilen,çok .azdeğinilen ya da hiç değinilmeyen yabancı öğelerineldengeldiğince asıl yazımlannı, alındığıdillerdekişekil­

lerinisıralarnaktır.

Yazıda, birbirinin tekran olan çalışmalara elden geldiğince az yer veril

meye çalışılmış, yapılanköken açıklamalanndanen kandıncı ve en yem

olanına değinilmeye çalışılmıştır.Gerçekte de sonçalışmalarilgilisözcüğü'

bir önceki değinildiğiyeri göstermektedir. Sözlük bölümünde üç büyük

yazıtın yanısıraOngin ve Moyun-Çor yazıtlannda geçen yabancı öğeler

inceleme konusu edilmistr.

2. Sözlük

ançola- "sunmak, takdim etmek, teslim etmek";

<

Çin.

8tffit

an chang + Tü. +la-; sino-jap. an shô (UigWb 135 s.). Sözcük Uygurcada "hediye, etmek, kurban etmek, sunmak" anlamlanyla geçer (örnekler için UigWb 135-136. sayfalara bk.).

Bu eylem ilk olarak t~~.J>~ : J'"DYti : t~~Y.Jtiı.t1> (...)yaraklığdı kağan­ ka ançoladı "silahlı olarak Hakana takdim etti" cümlesinde, Kül Tigin

yazıtının32.satınndageçmektedir. ,

İlk çalışmalardakökenitam anlaşılamayanve Türkçe kökenliançulayu "öyle, oşekilde,benzerşekilde"(UigWb 136. s. ile krş.)sözüileköktaşve sestaşmışizlenimini verenqnçola-eyleminebel~ başlı çalışmalarda aşağıdaki açıklamalar getirilmiştir:"

Radloff sözcüğü n'"8oldi harfleriyle okumuş, anua ynbınbI [ança ulıdı] biçimindeyazıçevrimini yapmıştır(Inschriften, 19. s.).

Thomsen busözcüğü anc(?)...,uıadybiçiminde Latin harflerine,aktarmış (Inscriptions 113 s.), ülkemizde de onu izleyerıH. N. Orkun 1936'daaynı

ESKİTüRKYAZıTLARıNDAYABANCI ÖGELER(1) 229 şekilde e~ ul-dı (I:44) olarakokumuştur.Orkun dörtyılsonra1941' de

sözlük bölümünde "ançula- arzıhörmet etmek, ta'zim etmek, (enç uladı

değil,buna göre düzeltiniz)" olarakdüzeltmiştir(IV: 9).

Gabain ise sözcüğün anlamını vermekle yetinmiş,kökenine değin­

memiştir:ançula-darbringen, preiseniimethet- (319 b).

Orhon Türkçesi Grameri'nde ise olası *ançu "ödül" sözünden

yapıldığınadeğinilmiş,Mo. ancuile dekarşılaştırılmıştır(GOT§.3.112. 8o ,

109. s.).

Ergin' de ise herhangi bir köken açıklamasıyer almamış, eylemin

,karşılığına yer verilmiştir (Abideler 87. s.).

Çince

ff&1I

an changbirleşiğineTürkçe yapımeki +la-'nıneklenmesiyle

ortayaçıkaneylemin kökü yukanda da değinildiğiüzere MoğoıCadaancu

olarak görülmektedir.Moğolca sözcüğeilk olarak Pelliotdeğinmiş(264. s.),

bu çalışmayıkullanan ve her iki ançUlayu sözünü örneklerle birbirisinden ayırteden A. Temir de doğrubiçime oldukçayaklaşmıştır.3Temir,Moğol

tarihi Sagang Seçen'inÇineesiyardımıylaanço'nun anlamınıvebirleşiğin

ikinciöğesini(ETço=Çin. chang) doğru olarak tesbit etmiştir.Çince

LI

chang,Uygurcadaçoolmaktadır. Tang dönemi Çincesinde sözsonu-angses

öbeğinin -o,- ôoluşuiçin Csongor'a (95-96. s.) ve öteki örnekler içinTDA

4, 1994'e bk. (109-143). Sözcüğüntamaçıklamasınave Uygurcada görülen

örneklere K. Röhrborn yer vermiştir. Buna göre, yukandaki Çince-ang

=

Uyg. -odenkliğide göz önünealınırsa, sözcüğünikinci hecesiuile'değilde oile okunmalıdır.anço'nunanlamını doğrutesbit edenF.W. K. Müller'in sözcüğün geldiği dil açısından köken açıklaması, sözcüğü Çinceden

getir-'mesidoğru,ancak

17;

anve

11

zhuolarak tahminiyanlıştır(UigWb 135b).

Uigurisches Wörterbuch'ta da değinildiği gibi, Clauson da Müller'in

açıklamasınıdoğrubulmaz, ancak Çinceolması gerektiğikonusunda onunla

aynı düşüncededir(ED 173a). Clauson'un Temir'inçalışmasını atladığınıda

aynca belirtmek gerekir. Sözcükle ilgili açıklamalariçin Temir' dedeğinilen

yazılarave oradan hareketle Pelliot, Müller ve Bang' abakılabilir.

3 _{Sagang Seçen' de yer alanalağsan}ciran kümün-ü aneu-turcirguğanminggan sicir mönggü yala ögküy "(har. ölenaltmış kişinin karşılığında altıbinsicirgümüşsuç (için) verecek) öldürülen altmış kişinin kan bedeli olarakaltı bin sicir gümüş verilecek" cümlesinde geçenaneu-turkarşılığındaÇince metinde

gflpJT

di-chang-suoyeralmaktadır. Dolayısıylaancu'nunkarşılığı

gfl

di-chang'dır(Çin.pJTsuo

=

Mo.-tur);bu bölüm için TemirKon 240. ve yine TemirAnçu 574. sayfaya bk.

Mo. sicir,daha önce Uygurcada sıtırolarak' görülmektedir, Eski Yunancı orcemp/stater/"gümüşpara"dan Soğdca aracılığıylaUygurcaya geçen sözcük için