Çerçeve. Türkiye Nereye Gidiyor? Yönetilmesi Gereken Riskler Kaçırılmaması Gereken Fırsatlar Neleri, nasıl yapmalıyız? AB nin süreçteki yeri.

(1)

Dönüşüm Süreci İçin Ne Dönüşüm Süreci İçin Ne Anlama Gelmektedir?

Güven Sak

TOBB-ETÜ, 22 Nisan 2006

(2)

Çerçeve

Türkiye Nereye Gidiyor?

Neden Türkiye eskisi gibi kalamıyor?

Durum Değerlendirmesi Dönüşüm Süreci

Dönüşüm Süreci

Yönetilmesi Gereken Riskler

Kaçırılmaması Gereken Fırsatlar

Neleri, nasıl yapmalıyız?

AB’nin süreçteki yeri.

(3)

Türkiye neden eskisi gibi kalamaz?

Sürdürülebilirlik Problemi

1990’lı yıllar kaybedildi: fırsatlar kaçırıldı, riskler yönetilemedi

Ekonomik krizler sonucunda herkes mevcut yapıyla mutlu olmanın imkansızlığını gördü

Açıklarımızı kapayabilmek için hız yakalamak ve yakalanan hızı sürdürebilmek en hayati sorun

hızı sürdürebilmek en hayati sorun

Diğer ülkelerin durumu ve artan rekabet

Dünyaya daha fazla entegre olmak zorundayız ve hızla oluyoruz

Rekabet gücü artık daha fazla döviz demek değil, hayatta kalabilmek demek

Dönüşüm sürecinin yönetimi, Türkiye’nin beka sorunudur.

(Bu süreç için gereken altyapı)

Dönüşüm, sancılıdır.

(4)

Dönüşüm süreci nasıl zincirlerinden boşaldı?-Kriz ve ertesi

Mali disiplinin tesisi

Merkez Bankası bağımsızlığı, dalgalı kur

Merkez Bankası bağımsızlığı, dalgalı kur rejimi ve sıkı para politikası

Kamu sektörü reformları

Bankacılık reformu

(5)

Durum Değerlendirmesi (1)

Küresel ekonomiye hızlanan intibak:

Gümrük Birliği+Makro istikrar

Dış ticaret hacmi büyüme hızları:

1989-2001: %9.5

2002-2005: %27

Ara malı ithalatındaki artış:

1989-2001: %9.5

Küresel Ekonomide

artan mal ve hizmet ticareti hacmi

artan doğrudan yabancı yatırımlar

1989-2001: %9.5

2002-2005: %30

0 20,000 40,000 60,000 80,000 100,000

1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005

Milyon $

İhracat İthal at

Ara malı ithalatı ve ihracatı, 1989-2005, milyar $

Kaynak: TCMB 2005

yatırımlar

ticaretin teknolojik yapısı

(6)

Durum Değerlendirmesi (2) Değişen dinamikler

Enflasyonsuz gelen büyüme

Düşen faiz oranları

Artan verimlilik

Sürdürülebilirlik problemi? ^20.00

40.00 60.00 80.00 100.00 120.00 140.00

Sanayi Üretimi Faiz Enflasyon

Enflasyonsuz Büyüme (1999-2005)

Sürdürülebilirlik problemi?

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 Enflasyon

Nominal Faiz Reel Faiz

0.00

Ocak-99 Ocak-00 Ocak-01 Ocak-02 Ocak-03 Ocak-04 Ocak-05

60.0 70.0 80.0 90.0 100.0 110.0 120.0 130.0 140.0 150.0 160.0

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

İstihdam Üretim İşgücü Verimliliği

economic program

Verimlilik ve İstihdamdaki Eğilimler Enflasyon ve Faiz

(7)

Yönetilmesi Gereken Riskler

Cari işlemler açığı

İşsizlik

Büyümenin sürdürülebilirliği

Küresel ekonomiye intibak biçimi

(8)

(1) Cari İşlemler Açığı: Korkutucu Seviye?

0.0 2.0 4.0

ı/GSYİH (%)

-5 - 5

ı (milyar $)

-10.0 -8.0 -6.0 -4.0 -2.0

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Cari İşlemler Açığı/GSYİ

-25 -20 -15 -10 -5

Cari İşlemler Açığı (milyar $)

Cari İşlemler Açığı / GSYİH Cari İşlemler Açığı (Milyar $)

(9)

“AŞIRI” Değerli Türk Lirası

2002’den bu yana YTL reel manada değerlenmektedir.

Kurdaki değerlenme, değerlenme sonrası yaşanan

düzeltmenin aldığı süreye kıyasla daha uzun bir süreçte gerçekleşmektedir. (1994 ve 2001 Krizleri)

Para politikası önceki dönemlerden farklıdır. Kuru piyasa dinamikleri belirlemektedir.

Reel Kur Predicted RER

(HP Filtered) Trend*%10 Trend*%5

40 60 80 100 120 140 160 180 200

Sep-88 Mar-91 Aug-93 Feb-96 Jul-98 Jan-01 Jun-03 Dec-05 Jun-08

1994 KRİZİ

2001 KRİZİ

dinamikleri belirlemektedir.

(10)

Finansal Entegrasyon: cari açığın finansmanı

Küresel değer zincirine gerçekleşen entegrasyonun bir sonucu olarak DYY akımında artış

ticari kredilerde artışların yaşanan artışları DYY akımlarına bağlamak mümkündür

Portföy yatırımlarında artış

Merkez Bankası rezervlerinde artış

-1%

0%

1%

2%

3%

4%

5%

6%

2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4 2 0 0 5

GSYİH İçerisindeki Pay

DYY Portföy Yatırımları

Diğer Yatırımlar Merkez Bankası Rezervlerindeki artış

Merkez Bankası rezervlerinde artış

Cari Açığın Finansmanı, Akım (200-2005)

(11)

AB’ye entegrasyon sürecinde, tasarruf ve yatırım eğilimleri

Toplam Tasarruf Toplam Yatırım

0 5 10 15 20 25 30

0 1 2 3 4 5

GSYİH İçerisindeki Pay

1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2004

Tasarruflar azalırken artan yatırımlar cari açığın asıl tetikleyicisi

Özel tasarruf-yatırım farkı

azalırken ⁰ ^1986-1990¹ 1991-1995 1996-2000² ³ 2001-2004⁴ ⁵

-20.0 -15.0 -10.0 -5.0 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0

1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006

Tasarruf Yatırım Farkı (Özel) Tasarruf Yatırım Farkı (Kamu)

azalırken

Kamu tasarruf-yatırım farkı artıyor

Faiz dışı fazla vermenin önemi daha da çok

hissediliyor

AB sermaye piyasalarına artan erişim

(12)

14

5 7

11

Afrika

İtalya

Asya Almanya

Dış Ticaretteki en önemli pazarımız AB

Ithalat

Toplam 97 milyar USD, 2004, % olarak

İhracat

Toplam 63 milyar USD, 2004, % olarak

14 9

Diğer

İngiltere Almanya

5 7 6

11

20 8

ABD

Diğer AB Rusya

Diğer Avrupa

Fransa

Source: Turkish Undersecretariat of Foreign Trade

8 5

13

8 3 11

30

ABD Orta Doğu

Afrika Diğer

Diğer AB

Diğer Avrupa Rusya

Orta Doğu

(13)

AB Sürecinin Önemi (1)

Dış kaynağa AB’ye entegrasyon sürecinde artan ihtiyaç, sürecin beklentiler dahilinde şekillenmesinin önemini arttırmaktadır.

Kişi başına düşen gelirde AB ortalamasına

Kişi başına düşen gelirde AB ortalamasına yakınsadıkça cari açıkta iyileşme

yaşanacaktır, Blanchard & Giavazzi (2001).

(14)

(2) İstihdam

Büyüme net istihdam yaratamıyor

İmalat sanayiinde ve hizmetler sektöründe iş yaratılmıştır; ama Türkiye’deki demografik dönüşüm bunu yetersiz kılmaktadır.

Tarımdan kopan nüfus ve hızlı artan çalışma çağındaki nüfus net istihdamın önündeki en büyük engel

Tarım İstihdam Hizmetler İstihdam İmalat sanayi İstihdam Çalışma çağındaki

nüfus Toplam İstihdam

50 70 90 110 130 150 170 190

1989 1990

1991 1992

1993 1994

1995 1996

1997 1998

1999

2000 2001

2002 2003

2004 2005

Türkiye’de İstihdam ve Nüfus Artışı Eğilimleri, 1989-2005

(15)

Aynı zamanda, demografik yapı Türkiye’nin önündeki en önemli fırsattır!

Büyüme Muhasebesi ne gösteriyor? (Çalışma çağındaki nüfusta artış+işgücüne katılım oranında artış+işgücü verimliliğinde artış)

Türkiye’de çalışabilir nüfusun toplam nüfusa oranı önemli bir artış trendine girmiştir.

Bu oran AB ülkelerinde düşme eğilimindeyken, Türkiye’de hızla

artmaktadır. 2010’da bu oranın TR ve AB’de eşitlenmesi beklenirken, artmaktadır. 2010’da bu oranın TR ve AB’de eşitlenmesi beklenirken, 2010’dan sonra Türkiye’nin lehine artış gösterecektir.

Çalışabilir Nüfusun Toplam Nüfusa Oranı

45 50 55 60 65 70 75

1950 1955

1960 1965

1970 1975

1980 1985

1990 1995

2000 2005

2010 2015

2020 2025

2030 2035

2040 2045

2050

yüzde (%)

Batı Avrupa Türkiye

(16)

Nüfustan kaynaklanan fırsat penceresi:

İrlanda örneği

Benzer bir fırsat İrlanda’nın önünde bizden 10 sene önce vardı.

Çalışabilir nüfus oranı Batı Avrupa ile 2000 yılında eşitlendi, ve 2000 sonrasında Avrupa’nın önüne geçti.

Bu fırsatı 1985’de gören İrlanda, eğitim harcamalarını üçe katladı.

1985-2002 arasında İrlanda ekonomisi yıllık ortalama %6.7 büyüdü (aynı dönemde Türkiye %3.9 büyüdü).

dönemde Türkiye %3.9 büyüdü).

1985’de 11,871 $ olan kişi başına düşen milli gelir, 2002’de 3 kat artarak 30,200 $’a yükseldi. (Türkiye’deki ise sadece 1.3 kat arttı.)

52 54 56 58 60 62 64 66 68 70

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000

Calisabilir Nüfus Oranı

0 50 100 150 200 250 300

Eğitim Harcamaları Batı Avrupa Calisabilir Nufus İrlanda Calisabilir Nufus İrlanda eğitim harcamaları

(17)

AB Sürecinin Önemi (2)

Genç Türkiye’nin eğitime kaynak ayırma zorunluluğu vardır.

Bütçeden eğitime ayrılan kaynak sınırlıdır Kaynak İhtiyacı: Gerekli kaynağın AB

Kaynak İhtiyacı: Gerekli kaynağın AB

çerçeve programlarından ve fonlardan

sağlanması gerekmektedir

(18)

(3) Küresel Ekonomiye Kontrolsüz İntibak

Türk imalat sanayiinin küreselleşmeye entegrasyonunun koordine edilmesindeki araçlardan en önemlisi iyi

tasarlanmış bir sanayi politikasıdır.

İyi tasarlanmış bir sanayi politikası ile, imalat sanayi

sektörlerinin uluslar arası rekabet gücünün arttırılması ve küresel değer zinciri içine güçlü ve zayıf yanlarının

bilincinde olarak yerleşmesi hedeflenmelidir.

(19)

Büyüme her sektörde hissedilmiyor

Refah artışı ve kriz sonrası ferahlama maalesef her sektörde aynı değil

Bazı sektörler büyüme

Sektörler Ortalama

Büyüme

Büro Muhasebe ve Bilgi İşleme Makineleri İmalatı 37%

Taşıt Araçları ve Karoseri İmalatı 34%

Radyo,TV Haberleşme Cihazları İmalatı 27%

Bazı sektörler büyüme ortamından yeterince faydalanamıyorlar

Kaynak: TUIK 2004

Radyo,TV Haberleşme Cihazları İmalatı 27%

Tıbbi, Hassas ve Optik Alet, Saat İmalatı 15%

Kimyasal Madde Ürünleri İmalatı 11%

Deriden İşlenmiş Bavul, Çanta vb. İmalatı 1%

Tekstil Ürünleri İmalatı 0%

Tütün Ürünleri İmalatı 0%

Giyim Eşyası İmalatı -1%

(20)

Bazı sektörlerde tehlike çanları mı çalıyor?

Son dönemde büyümede zorluk çeken sektörler, aynı zamanda Asya’dan yükselen rekabet ile

karşılaşıyorlar

Türk imalat sanayinin %12’sini oluşturan tekstil

sektörünün AB’deki pazar payının artışı yavaşlıyor

Kaynak: Birleşmiş Milletler COMTRADE 2005

1995

Pazar Payı

2002

Pazar Payı

Pazar Payındaki Ortalama Artış

(1995-2002)

2004

Pazar Payı

Pazar Payındaki Ortalama Artış

(2002-2004)

Türkiye %4,6 %6,5 %5,1 %6,9 %3,6

Çin %2,9 %5,3 %9,4 %6,5 %10,9

ABABAB

AB----15 Ülkelerine Yapılan Tekstil ve Hazır Giyim İhracatı 15 Ülkelerine Yapılan Tekstil ve Hazır Giyim İhracatı 15 Ülkelerine Yapılan Tekstil ve Hazır Giyim İhracatı 15 Ülkelerine Yapılan Tekstil ve Hazır Giyim İhracatı

(21)

AB’ye iktisadi entegrasyon artıyor

AB’de ithalatı en çok artan 20 ürünün, toplam ihracatımız içindeki payı artıyor. AB’deki eğilimler üretim yapımızı daha çok etkiliyor. (düşey eksen)

Bu ürün gruplarında, pazar payımızdaki artış Polonya ve Çek Cumhuriyeti’nin gerisinde kalıyor. (yatay eksen)

Çek Cumhuriyeti 2004 (5.0)

Polonya 1995 (2.3)

Romanya 1995 (0.7)

Çek Cumhuriyeti 1995 (1.4)

Türkiye 1995 (2.1)

Polonya 2004 (7.7)

Romanya 2004 (2.2)

Türkiye 2004 (6.2)

5 10 15 20 25 30 35

0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4

AB 15'in En Dinamik 20 İmalat Sanayi İthalatı İçindeki Payı (%) AB 15'in İmalat Sanayi İthalatındaki En Dinamik 20 Sektöründe Ülkenin Kendi İhracatı İçindeki Payı (%)

NOT: Balonların büyüklük leri AB 15'in im alat s anayi ithalatındaki en dinam ik 20 se ktörü için ülk elerin ihracat değerini gös term ek te dir (m ilyar $)

(22)

AB Sürecinin Önemi (3)

AB süreci Türkiye’de kamunun davranışlarını belirleyen bir çerçeve oluşturmaktadır

Katılım süreci içinde kamu yönetimi sanayi

politikalarını da doğrudan etkileyen birçok alanda politikalarını da doğrudan etkileyen birçok alanda AB kurumlarıyla uyum içine girecektir

AB süreci Türk imalat sanayiinin içinde bulunduğu dışsal çerçeveyi belirlemektedir

örneklerle açıklayalım....

(23)

AB sürecinin etkisi ve önemi (örnek 1)

Tekstil sektöründeki son gelişmeler:

2004’de AB tekstil pazarında Türkiye %17 payla lider, Çin %11’le ikinci

2005 başında kotalar kalkıyor (2001’de DTÖ Doha zirvesinde belli olmuştu)

Çin 2005’in ilk 6 ayında %22’yle liderliğe yükseliyor, zirvesinde belli olmuştu)

Çin 2005’in ilk 6 ayında %22’yle liderliğe yükseliyor, Türkiye ise %19 ile ikinciliğe düşüyor

Şu anda ithalat kısıtlamalarının durumu hararetle

tartışılıyor, ama bizim için hayati öneme sahip olmasına rağmen, biz bu sürecin doğrudan içinde değiliz

Kıssadan hisse:

AB’nin içinde olmak en önemli pazarımızın karar mekanizmaları içinde olmak demektir

(24)

AB sürecinin etkisi ve önemi (örnek 2)

Elektronik sektöründe yaşanmakta olan gelişmeler:

Türkiye’de tüplü renkli televizyon üretimi 2003 itibariyle 2,2 milyar USD hacime ulaştı

AB’de %50 pazar payı (bunun %80’i fason üretim, %20’si kendi markalarımızla)

AB pazarı şu anda anti-damping vergileri ile Uzakdoğu rekabetine karşı korunuyor:

• Çin’e %44.6, Tayland’a %30, Malezya’ya %25, Kore’ye %15

• Türkiye %0

• AB 2007’de bu vergileri tekrar müzakereye açacak, ve 2008’de sıfırlanma ihtimali yüksek

Fırsatlar ve tehditler:

Karar mekanizmalarının içinde olursak, süreci lehimize çevirebiliriz

AB TV pazarında tüplü TV’lerin payı düşerken, LCD ve plazma

TV’lerin payı hızla yükseliyor. Türkiye stratejisini belirleyip, teknoloji atılımlarını gerçekleştirip 2008’e kadar bu segmentlerde kendisini rekabete hazırlayabilir.

(25)

(4) Sürdürülmesi Gereken Büyüme

Lizbon strateji belgesinde öngörülen

standartları yakalamak için Türkiye’de 2010 yılına kadar 14 milyon ilave iş yaratılması

gerekmektedir. (DB) gerekmektedir. (DB)

Bu ancak ve ancak “normal üstü” ekonomik büyüme oranı ile mümkün kılınabilecektir.

Bunun için gereken teknolojik yenilenme,

inovasyonlar ve AB çerçeve programlarının

önemi.

(26)

Büyümenin Önündeki Engeller

Yatırım ortamı engelleri

Giriş-çıkış engelleri

Yanlış tasarlanmış teşvik sistemi

İdari engeller

Girdi maliyetleri

Elektrik

Ulaştırma

Telekomünikasyon

Algı yanılması

(27)

Giriş-Çıkış Engelleri Azaltılmalı

25

Altyapı Bağlantı Süresi (gün): OSB ve OSB dışındaki işletmeler

Özellikle yerel yönetimlerden kaynaklanan idari izinlerin etkinleştirilmesi

OSB’lerin kamusal yetkilerinin arttırılarak, tek-durak ofis haline gelmeleri

İmarlı arazi üretiminin arttırılması

Şirket tasfiyesinin kolaylaştırılması

0 5 10 15 20 25

Diğer OSB Diğer OSB Diğer OSB

Ana Telef on Bağlantısı Elektrik Bağlantısı Su Bağlantısı

0 20 40 60 80 100 120

Diğer OSB Diğer OSB Diğer OSB

İnşaat İzni Çalışma İzni Sağlık Sertif ikası

İzin ve Ruhsat Alma Süreleri (gün): OSB ve OSB dışındaki işletmeler

(28)

Yatırım Ortamı Engelleri – Türkiye

“Algıda Yanılgı” Dedikleri

Yolsuzluk Rekabet dışı faaliyetler Vergi İdaresi Makro belirsizlik Vergi oranları

Yatırım Ortamından Kaynaklanan Engeller, 1312 şirket

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Telekom Arsa-arazi sorunları Nakliye Elektrik Gümrükler Güvenlik Lisanslar ve izinler İşgücü yetkinliği Yasal sistem Mevzuat belirsizliği Finansmana erişim İşgücü mevzuatı Finansman maliyeti Yolsuzluk

Kaynak: Yatırım Ortamı Değerlendirme ve Verimlilik Anketi, TEPAV ve Dünya Bankası

(29)

2001’den sonraki süreçte, üretim ve verimlilik artışları paralel

Verimlilik artışları ise öncelikle işgücü piyasasında intibak biçiminde, işgücü piyasalarının “esnekliğine” dayalı olarak gerçekleşmiştir.

İstihdam ve reel ücret rakamları bu duruma işaret etmektedir.

Bu durum istikrar ortamının sürdürülebilirliğini tehdit etmekte.

Verimlilik Kaynaklı Büyüme

İstihdam Verimlilik

Üretim

40 60 80 100 120 140 160

1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Endeks Değeri

İmalat Sektöründe Verimlilik, Üretim, İstihdam (1997=100)

(30)

AB ve büyüme

Hizmetler sektörünün büyüme süreci için önemi.

Yeni dönem yeni sektörel yapılanmalar

Firma iş sürecinin bölünebilir hale gelmesi

Perakende sektöründeki verimlilik artışları

Bölgesel dengesizlikler ve teşvik politikası.

Rekabet ortamı-eşit muamele ve altyapı reformları

Bölgesel Kalkınma Ajansları için yeni bir anlayış

gereği.

(31)

Sonuçlar

Gümrük Birliği, Türkiye ekonomisi için son derece faydalı olmuştur.

2001 Programının sonucu hızlanan modernleşme ve ekonomik entegrasyon sürecidir

AB başlayan modernleşme sürecinin istikrar içinde

AB başlayan modernleşme sürecinin istikrar içinde devamı için önemlidir.

Ekonomide, sürdürülebilirlik AB sürecinde yapmamız gerekenlerle örtüşmektedir.

Devlet yardımları.

Rekabet ortamı.

Altyapı reformları-enerji-ulaştırma-telekomünikasyon.

Kamu ihale kanunu ve servis sektöründe yapılanma.