MiRAS f1tl Azerbaycan Kültürel Mirasın

ıv. ULUSL.ARARASI TÜRK SANA TL.ARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

İtalya Kültürel Mirasın

Korunması

Gençlik Derneği

® ~

M iRAS f1tl

Azerbaycan Kültürel Mirasın

Araştırılmasına

Destek Derneği

Konya Büyükşehir

Belediye Başkanlığı

14-16.05.2015

Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları

Araştırma ve Uygulama Merkezi

iV. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI,

ve FOLKLORU

SANAT

~iV. INTERNATIONAL TURKISH ART, HISTORY AND FOLKLORE CONGRESSf ART ACTIVITIES)

Editörler:

Doç. Dr. Osman KUNDURACl-Ahmet AYTAÇ

28.02.2016-Konya

iV. ULUSLARARASI TORK SANATLARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKINL.IKLERI

EDiRNE ESKi CAMii HÜNKAR MAHFiLİNiN MiMARi VE SÜSLEME ÖZELLİKLERİ.

(ARCHITECTURE AND DECORATION OF EDİRNE ESKi MOSQUE'S SULTAN MAHFiL)

Mustafa ÇETINASLAN ..

ABSTRACT

lt's accepted that construction of Edirne Eski Mosque started in Süleyman çelebi period, continued in Musa Çelebi period and fınished in Çelebi Mehmet period.

Edirne Eski Mosque was constructed in an Ottoman multi unit plan which equal with hypostyle commonly used in Seljuk and manucipality periods. The square planned mosque's prayer hail divided in nine chapters with deme, connected to legs with pointed arches on the body wall.

The Sultan mahfil which was combined with east and south body walls, carried with wooden poles in the southest corner of mosque. Not only carriers of Sultan mahfil was made of wood, but also lattice, railing, stairs and flooring.

Sultan mahfil which located high from floor, has 4,13 m. heigh and 8,30x6,87 m area. Originally; !here was no Sulan mahfil in !his mosque before.

Then; Sultan mahfil was added to inside of the mosque in 1601. But, it disaapeared later. The extant Sultan mahfil was builted in 1763 during !he 3rd Mustafa.

One of the most important charecteristics of this Sultan mahfil which was constructed on wood is having hand-drawns which were made on wood. Tfıese decorations were below the oil paint layer for many years. The original decorations were uncovered oil in the Sultan mahfil with the removal of oil paint during the

restoration in 2009. •

in this paper, it will be try to explain the role and the importance of Edirne Eski Mosque' Sultan mahfil in Ottoman architecture, additionally the new uncovered decorations style will be presented to scientifıc world's attention.

GiRİŞ

Çelebi Mehmed'in (1389-1421) saltanatı döneminde tamamlanan Edirne Eski Camii'nin inşasına Süleyman Çelebi döneminde başlandığı ve Musa Çelebi döneminde devam edildiği kabul edilmektedir. Ancak hem taç kapı ve hem de minber kapısı üzerinde yer alan kitabelerde bani olarak yalnızca Sultan Çelebi Mehmed'in adı geçmektedir1• Caminin taç kapısının üzerinde yer alan Qç satırlık

sülüs hatlı inşa kitabesine göre Şewal 816/0cak 1414 yılında yapım emri verilmiştir²•

· Bu bildiri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı'nda Prof.

Dr. Remzi Duran'ın danışmanlığında hazırlanan "Osmanlı Camilerinde Hünkar Mahfil/en"

konulu doktora tezinden faydalanılarak hazırlanmıştır .

.. Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Konya.

mcetinaslan@selcuk.edu.tr

1 Yaptıran (bani) hakkında bkz. Karamağeralı, 1971: 332-334; Ayrıca bkz. Evliya Çelebi, 1999: 242.

2 Kitabenin ayrıntılı tahlili için bkz. Karamağaralı, 1971: 332-334; Onur, 1972: 80-81;

Dijkema, 1977: 15--17; Tüfekçioğlu, 2001: 111-115. Çeşitli kaynaklarda yapının inşasına

1402-1403 yılında başlandığı belirtilmektedir (Peremeci, 1940: 54-55; Aslanapa, 1949: 6-7;

Karamağaralı, 1971: 333-334; Onur, 1972: 80; Ayverdi, 1989: 150; Rifat Osman Tosyavi- 423

iV. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

Erken Osmanlı mimarisinde Bursa Ulu Camii ile başlayan çok destekli çok kubbeli cami tipinin diğer bir uygulaması olan Edirne Eski Camii, kare planlı bir harime sahiptir. Harimin üzeri ortadaki dört serbest ayağın birbirlerine ve beden duvarları içerisine yerleştirilmiş ayaklara sivri kemerlerle bağlanmasından oluşan çardak üzerine dokuz kubbe ile örtülüdür3. Taşıyıcı ayak ve duvarlardaki celi sülüs ve talik hatlı yazılar ile üst kesimlerde yer alan barok karakterli süslemeler 18.

yüzyıla aittir.

Harimin önünde yer alan beş bölümlü son cemaat yeri, ortada kubbe ve yanlarda çapraz tonozlarla örtülmüştürı. Caminin kuzeydoğu köşesinde tek, kuzeybatı köşesinde ise çift şerefeli iki minaresi bulunmaktadır⁵•

HÜNKAR MAHFiLi:

Harimin güneydoğu köşesinde, doğu ve güney beden duvarlarına bitişik olarak yapılmış olan ahşap hünkar mahfili, batı ve kuzey cephelerde ahşap direklerle desteklenmektedir. Harim zemininden 4, 13 m. yüksekliğe yerleştirilmiş olan hünkar mahfili, 8,30x6,87 m. ölçülerinde bir alanı kaplamaktadır. Hünkar mahfilinin 6,58x5,72 m. ölçülerindeki alt katı, kagir bir seki ile bu sekiye oturan dört ahşap direk ve bu direklerin arasına yapılan kafesle harimden ayrılmıştır. Hünkar mahfilinin batı yönde mahfil genişliğinde çıkma yapan üst katı, birbirlerine ahşap . kiriş ile birleştirilmiş dört ahşap direğe taşıtılmıştır. Tek parça olarak şekillendirilen ahşap direkler, kare kesiUi 0,45 m. yüksekliğindeki kaide, 2,81 m. boyundaki silindirik gövde, bilezik ve ortasında bir gülbezeğin yer aldığı bitkisel bezemeli başlık ile kare bir yastıktan oluşmaktadır. Alt katı sınırlandıran ahşap direkler de batıdakilerle aynı özelliklere sahip olmakla birlikte kaide bölümleri, kagir seki içerisine gömülmüştür.

Hünkar mahfilinin kuzey ve batı cephelerinde hem alt katda hem de üst katda ahşap korkuluk ve kafesler yapılmıştır. Alt katta kagir sekinin üzerinde çıtalarla dikdörtgenlere ayrılmış sağır korkuluğun üzerinde ahşap çıtakari kafes yer almaktadır. Hünkar mahfilinin kuzey cephesi ikinci katın döşemesine kadar kafesle kapatılırken, batı cephede kafes döşemeye kadar uzatılmamıştır. Üst katta ise döşemeden başlayan 0,81 m. yüksekliğindeki korkuluğun üzerinde 1,35 m.

yüksekliğinde çıtakari kafes bulunmaktadır.

Zemini ahşap döşemeli hünkar mahfilinin döşeme altı tavanı, alttan çakmalı tavan olarak yapılmış ve çıtalarla kare taksimatlara ayrılmıştır.

Hünkar mahfili girişi, alt katta kuzey cephenin ortasında yer almakta olup, ahşap giriş açıklığı sade tek kanatlı ahşap bir kapıya sahiptir. Hünkar mahfilinin alt

zade, 1999: 59-61). Caminin usta kitabesinde, mimar olarak "Hacı Alaeddin" ile mimari uygulamayı gerçekleştiren "ômer bin lbrahim"in isim ve unvanları yer almaktadır. Sanatçılar ve usta kitabesi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Karamağaralı, 1971: 334; Sönmez, 1995:

388; Tüfekçioğlu, 2001: 112-113.

3 Caminin mimari tanımı ve yapılış süreci için bkz. Aslanapa, 1949: 6-13; Kuran, 1964: 39- 43; Demiriz, 1979: 471-473; Rirat Osman Tosyavi-zade, 1999: 59-66; Ayverdi, 1989: 150- 160.

4 Camide düzgün kesme taş kullanılırken, son cemaat yerinde kesme taşla birlikte almaşık şekilde tuğla hatıl kullanımı ve cami ile son cemaat yeri arasındaki dilatasyon boşluğunu dikkate alan araştırmacılar, son cemaat yerinin daha geç bir tarihte ve muhtemelen 2. Murat döneminde inşa edilmiş olabileceğini ileri sürmüşlerdir (Kuran, 1964: 42-43; Karamağaralı,

1971: 334; Özbek, 2002: 237). .

5 Caminin kuzeydoğu köşesinde, beden duvarı üzerine oturtulan tek şerefeli minaresi özgün iken, kuzeybatı köşesinde yer alan çift şerefeli minare, yapısal özellikleri bakımından yine 2.

Murad dönemine tarihlendirilmektedir (Kuran, 1964: 43; Karamağaralı, 1971: 334; Özbek, 2002: 237).

424

rv. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESlt SANAT ETKiNLiKLERi katında, kuzey cepheye dayalı olarak doğu-batı doğrultuda ahşap merdiven, üst kata çıkışı sağlamaktadır. Ahşap merdivenin, basit bir korkuluğu bulunmaktadır.

Mahfil katında, merdiven boşluğunun çevresi korkulukla sınırlandırılmış, giriş

bölümü ahşap bir kiriş ile vurgulanmıştır. Ancak merdivenin alt ve üst kattaki konumu, hünkar mahfilinin kullanım alanı daraltmakta ve mekanın bütüncül görünümüne de pek uygun düşmemektedir.

SÜSLEME PROGRAM!:

Hünkar mahfilinde süsleme ahşap oyma ve ahşap üzerine kalem işi olmak üzere iki şekilde uygulanmıştır. Ahşap oyma tekniği silindirik ahşap direklerin

başlıklarındaki bitkisel karakterli kompozisyonlarda görülmektedir. Söz konusu kompozisyonlar ortadaki çiçek motifinin iri yaprak motifleri ile çerçevelenmesinden ibarettir.

2009 yılı öncesinde sade haldeki hünkar mahfilinin ahşap yüzeyleri,

ahşabın özgün renginde bırakılmış, herhangi bir süslemeye yer verilmemiş bir halde görülmektedir. Bu tarihe kadar yalnızca sütunların taşıdığı konsolların kuzey ve batı yüzeyleri üzerinde kalem işi süsleme bulunmaktadır. içbükey olarak yap·ııan ve zemini siyah renk ile boyanan konsol silmeleri açık krem renkli yaprak motiflerinden oluşan bir kuşakla süslenmiştir. Ancak 2009 ·yılında yapılan restorasyon çalışmalarında mahfil yüzeyindeki yağlı boya katmanları temizlenmiş,

böylece mahfilin özgün kalem işi süslemeleri günyüzüne çıkarılmıştır. Bu çalışma

ile hem ahşap direklerin başlıklarındaki ve döşeme seviyesindeki içbükey kuşaktaki

özgün süslemeler hem de uzun yıllar boyunca kimsenin görmediği süslemeler ortaya çıkarılarak yenilenmişti~.

Hünkar mahfilini taşıyan ahşap direklerin yüzeyi gri renkle mermer taklidi olarak boyanırken, çıtakari kafes levhaları kırmızı. levhaları destekleyen direkler ise

yeşil renkle boyanmıştır.

Alt kattaki düşey dikdörtgen panoların içerisi siyah renkle çerÇeve içerisine

alınmış ve krem rengi zemin üzerine siyah renkle yapılmış motiflerin sarı renkle

dolgulanması ile oluşturulmuş şemse-salbek kompozisyonlarıyla kaplanmıştır. üst kattaki düşey dikdörtgen panoların içerisi ise sarı renkle çerçeve içerisine alınmış

ve siyah zemin üzerine uçuk sarı renkle şemse-salbek kompozisyonlarına yer

verilmiştir.

Ahşap direklerin başlıklarında yaprak motifleri sarı renkle, ortadaki çiçek motifi ise krem renkle boyanmıştır. Yastık bölümünde ise krem zemin üzerine

kırmızı, sarı ve yeşil renklerle yapılmış hataiden gelişen bitkisel motifler ortaya

çıkarılmıştır.

içbükey konsolun yüzeylerinde görülen sade süslemenin kazınm,ası ile bu bölümde de çok daha zengin bir süsleme kuşağı ortaya çıkarılmıştır. Yatay eksende dönüşümlü olarak kullanılmış rozet ye tepelik motiflerinin geç dönem etkili iri yapraklarla desteklendiği kompozisyon krem rengi zemin üzerine sarı, mavi, kahverengi, siyah ve kırmızı renklerden oluşmaktadır. Ayrıca konsolun iç yüzünde de uçuk pembe renkli zemin üzerine kırmızı ve beyaz renkli oldukça stilize palmetlere yer verilmiştir.

Hünkar mahfilinin çıtalarla kare taksimatlara ayrılmış tavan yüzeyinde

çıtalar yeşil, yüzey ise kırmızı renkle boyanarak zengin renk yelpazesi burada da devam ettirilmiştir.

e Restorasyon çalışmasında müezzin mahfilindeki ahşap üzerine kalemişi olarak yapılmış benzer süslemeler de ortaya çıkarılmıştır.

425

iV. ULUSLARARASI TORK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

DEGERLENDIRME ve SONUÇ

Edirne Eski Camii'nin hünkar mahfili, Osmanlı mimarisinin klasik döneminde yaygın olarak görüldüğü şekilde yapının güneydoğu köşesine yerleştirilmiştir.

Bursa Ulu ve lstanbul Şehzade camilerinde ol&uğu gibi yapıda ikinci kat mahfili bulunmadığı için hünkar mahfili bu mahfillerin uzantısı şeklinde değil, bağımsız bir birim olarak ele alınmıştır. Bursa Ulu Camii hünkar mahfili ve Edime Eski Camii hünkar mahfili bünyesinde yer aldıkları yapıların plan özelliği (çok destekli, çok kubbeli), hünkar mahfillerinin bulundukları konum ve malzeme özellikleri açısından yakın benzerlik göstermektedir,.

Edirne Eski Camii'nin ilk yapıldığı dönemde bir hünkar mahfilinin bulunup- bulunmadığına dair kesin bir belge yoktur. Ancak günümüzdeki hünkar mahfilinin yapıya sonradan eklendiği anlaşılmaktadır. Hünkar mahfiline ait yapım ya da onarım kitabesi bulunmamakla birlikte çeşiUi bilgilerden yola çıkılarak bir tarihlendirme yapmak mümkündür. Abdurrahman Hibri'nin 1635 yılında tamamladığı Edirne üzerine yazılmış önemli çalışmalardan Enisü'l-Müsamirin isimli eserinde, hünkar mahfilinin 1010/1601 yılına yakın Filibeli Ramazan Ağa adında bir kişi tarafından yaptırıldığını belirtmektedir'.

Edirne Eski Camii 1748 yılında yangın ve 1752 yılında da depremden zarar görmüş ve 1753 yılında büyük bir onarımdan geçirilmiştir⁹• Ancak bu onarımlar . sırasında hünkar mahfili ile ilgili bir çalışmanın yapıldığına dair bir bilgi

bulunmamaktadır. Rifat Osman, Edirne üç Şerefeli Camii'ni tanıtırken, yapıda günümüzde mevcut olmayan bir hünkar mahfili bulunduğunu belirtir. Ancak bu hünkar mahfilinin yapıya, Eski Camii'ndeki hünkar mahfili ile birlikte 1176 I 1763 tarihinde Sultan 3. Mustafa tarafından eklendiğini yazmaktadır¹⁰. Rifat Osman, giriş kapısının iki yanında yer alan ikinci kat mahfillerinin 1020/1611 yılında Filibeli Ramazan Ağa tarafından yaptırıldığını¹¹; hünkar mahfilinin ise 1763 yılında yapıldığını ve bu esnada pencerelerden birinin kapıya dönüştürüldüğünü belirtmektedir12• Ancak günümüzde hünkar mahfiline ulaşımı sağlayan giriş açıklığı, hünkar mahfilin kuzey cephesinde yer almaktadır. Caminin doğu beden duvarındaki güneyden ilk pencere hünkar mahfilinin altına denk gelmekte olup, mahfil zemin kotundan bir basamak yüksekliktedir. Bursa Ulu Camii'nde olduğu gibi buradaki pencerenin de hünkar mahfili için girişe dönüştürüldüğü daha sonra ise tekrar özgün haline kavuşturulduğu düşünülebilir.

Bütün bu bilgiler ışığında caminin özgün halinde olmayan hünkar mahfilinin en erken 1601 yılında yapıldığını kabul etmek gerekmektedir. Bu mahfilin harap olması ya da yangında ortadan kalkmasının ardından günümüze ulaşan hünkar mahfili yapılmıştır. 1763 yılında 3. Mustafa döneminde hünkar mahfilinin yapımı esnasında caminin doğu cephesindeki kapıya dönüştürülen ilk pencere de sonraki yıllarda tekrar özgün haline kavuşturulmuştur.

7 Bursa Ulu Camii hünkar mahfili için bkz. Çetinaslan, 2013: 189-200.

8 Abdurrahman Hibri, 1999: 25.

9 1. Mahmut dönemindeki onarımı belgeleyen 1753 tarihli kitabe yapının son cemaat yeri ana kemeri arasına yerleştirilen ikinci kemer duvarında yer almaktadır. Kitabenin metni için bkz. Dijkema, 1977: 115-116.

10 Rirat Osman Tosyavi-zade, 1999: 55-56.

11 Osman Nuri Peremeci, yapının içerisindeki kadınlar mahfilini 1020/1612 yılında Filibeli Ramazan Ağa'nın yaptırdığı yazmaktadır. Peremeci, 1939: 55. Ahmet Badi de kadınlar mahfilinin 1020/1611 yılında Filibeli Ramazan Ağa tarafından yaptırıldığını yazmakta, hünkar mahfili ile ilgili bilgi vermemektedir. Ahmet Badi, 2000: 44.

12 Rifat Osman Tosyavi-zade, 1999: 63.

426

ıv. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi! SANAT ETKiNLiKLERi

2009 yılı öncesinde ibadet alanı içerisinde atıl bir birim olan bakımsız haldeki hünkar mahfili restore edilmiş, ahşap yüzeylerindeki yağlı boya katmanları kazınarak özgün süslemelerine kavuşturulmuştur. Böylece Edime'de sadece Selimiye Camii müezzin mahfilinde kullanıldığı düşünülen Edirnekari süslemelerin Eski Camii'nde de olduğu ortaya çıkarılmıştır. Söz konusu bu durum başka yapılarda ya da mimari öğelerde de çeşitli süslemelerin bulunabileceğini ve bu süslemelerin yağlı boya ya da sıva katmanlarının altında kalmış olabileceğini akla getirmektedir. Nitekim çeşitli yapılarda gerçekleştirilen restorasyon çalışmaları da bu durumu ortaya koymaktadır¹3.

Edirne Eski Camii hünkar mahfili, bulunduğu yapıya sonradan eklenen hünkar mahfillerinden biri olmakla birlikte gerek konum ve gerekse zengin süslemeleri ile Osmanlı mimarlığının klasik döneminde görülen genel uygulamaları devam ettiren önemli bir örnektir.

KAYNAKÇA

Abdurrahman Hibri (1999), Enisü'l-Müsamirin (Edirne Tarihi 1360-1650), (Çev.

Ratip Kazancıgil), lstanbul.

Ahmet Badi (2000), Riyaz-ı Belde-i Edirne -Edirne Şehri Bahçeleri, Cilt: ı, (Çev.

Ratip Kazancıgil), lstanbul. ·

ASLANAPA, Oktay (1949), Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri, k>tanbul.

AYVERDI, Ekrem Hakkı (1989), Osman// Mimarisinde Çelebi ve 2. Sultan Murad Devri 806-855 (1403-1451), Cilt: 2, lstanbul.

ÇETINASLAN, Mustafa (2013), ·"Bursa Ulu Camii Hünkar Mahfili", Uluslararası Sosyal Araşf!rma/ar Dergisi -Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağam, Cilt: 6, Sayı:

25, s. 189-200.

ÇETINASLAN, Mustafa (2015), Mahfil-i Hümayün -Osman// Camilerinde Hünkar Mahfilleri, Konya.

DEMiRiZ, Yıldız (1979), Osmanlı Mimarisinde Süsleme /: Erken Devir (1300- 1453), lstanbul.

DIJKEMA, Th. F. (1977), The Ottoman Historical Monumental lnscriptions in Edirne, Leiden.

Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılll (1999), Evliya Çelebi Seyahatnamesi Topkapı Sarayı Bağdat 305 Yazmasmm Transkripsiyonu - Dizini, 3. Kitap, (Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı), İstanbul.

KARAMAGARALI, Beyhan (1971), "Edirne Eski Camisin Kitabeleri ve . Mimarimizdeki Yeri", VD, Sayı: IX, s. 332-334.

KUNDURUACI, Osman - ERDEMiR, Yaşar (2015), "Eskişehir Mihallıçık Ulu Camii Onarımları Hakkında Düşünceler", //. Uluslararası Türk Sanat/an, Tarihi \(e Folkloru Kongresi/ Sanat Etkinlikleri, Bosna, s. 73-82.

KURAN, Aptullah (1964 ), ilk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara.

ONUR, Oral (1972), Edirne Türk Tarihi Vesikalarmdan Kitabeler, İstanbul.

ÖZBEK, Yıldıray (2002), Osman// Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Ankara.

PEREMECi, Osman Nuri (1940) Edirne Tarihi, lstanbul.

Rifat Osman Tosyavi-zade (1999)x Edirne Evkaf-ı lslamiwe Tarihi Camiler ve Mescitler, (Sadeleştiren Ülkü (Ayan) özsoy), Ankara.

SÖNMEZ, Zeki (1995), Başlangıcmdan 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk /s/am Mimarisinde Sanatçılar, Ankara.

13 Kunduracı-Erdemir, 2015: 73-82.

427

iV. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/ SANAT ETKiNLiKLERi

TÜFEKÇIOGLU, Abdülhamit (2001), Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Ankara.

GÖRSELLER

, ,_.;;~:_:~ · ·· /'~fj _{:~-~~j

. . - ^{·e:g, -~~-·.}

-,::. "- - . · ., : . -,_ · r -..-. . \

\._, ... L_

.·I :-.

-·:..: rı==-.•===- - -

(r _ıı-L.J·

:~~- : ,· ~. :

; ~· .~

LLLt~~~ -:~ !

\

1. Çizim: Edirne Eski Camii Planı 1. Fotoğraf: Edirne Eski Camii hünkar (Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü mahfili, restorasyon öncesi genel

Arşivi'nden). görünüşü.

2. Fotoğraf: Edirne Eski Camii hünkar 3. Fotoğraf: Edirne Eski Camii hünkar mahfili, restorasyon sonrası genel mahfili, giriş cephesi görünüşü.

görünüşü.

4. Fotoğraf: Edirne Eski Camii hünkar 5. Fotoğraf: Edirne Eski Camii hünkar mahfili, alt kat panoları. mahfili, döşeme seviyesi kuşağı ve

ikinci kat panoları.

428