27/01/2005 A.S.Akat 1
TÜRKİYE EKONOMİSİ 2005
Dış Dengeye Bakış
Asaf Savaş Akat
27 Ocak 2005
27/01/2005 A.S.Akat 2
“Dandik para” krizleri
• 1990’larda kamuoyu yüksek enflasyonun ekonomiye olumsuz etkisini önemsemedi
• Vatandaşın güvensizliği TL’yi “dandik para” yaptı
• Bir ülkenin parası kendi vatandaşından saldırı tehdidi altında ise o ekonomi çok sıkıntıya düşer
• 1994 krizi, 1999 resesyonu ve 2001 krizi “dandik paranın” olağan sonuçlarıdır
• 1999 sonunda enflasyonla mücadele için IMF destekli programlar başladı
• 2001 krizi kaçınılmaz değildi ama engellenemedi
• Krizin ekonomik ve sosyal maliyeti çok yüksek oldu
• Krize rağmen ekonomik reformlar sürdürüldü
27/01/2005 A.S.Akat 3
Büyük çöküş olmadı
• 2001 yazında Türkiye’de ekonomik, sosyal ve siyasi patlama bekleniyordu
• Felaket senaryoları gerçekleşmedi
• 2002 ilkbaharındaki iyimserlik kısa sürdü
• Erken seçim ihtimali mali piyasaları tekrar karamsarlığa itmeye yetti
• AKP’nin seçim zaferi, Irak savaşı, muhtıranın reddi, vs. 2003’ün ilk yarısında karamsarları umutlandırdı
• Buna karşılık 2003 yazında ekonomide tam anlamı ile bir “fazilet dairesi” başladı
• Siyaset kutuplaşmadı
• Kıbrıs’ta önemli gelişmeler sağlandı
• AB üyeliğine yönelik siyasi reformlar gerçekleşti
27/01/2005 A.S.Akat 4
Yanılgıların kökenleri
• Felaket senaryosu yazanlar neden yanıldı?
• Siyasette toparlanma ve yeniden yapılanmaya işaret eden derin toplumsal eğilimler gözten kaçtı
• Siyasi kötümserlik yanılgının temel nedenidir
• Gümrük Birliği sonrasında ekonomide yaşanan büyük yapısal dönüşüm anlaşılmadı
• Faiz-dışı kamu dengesini GSMH’nın % 2’si açıktan % 6.5 fazlaya dönüştüren sıkı maliye politikası imkansız
zannedildi
• Kriz, azalan gelirler, artan işsizlik gibi sosyal sorunlara ve seçime rağmen emek piyasasındaki esnekliği sıkı maliye politikasına izin verdiği kavranmadı
27/01/2005 A.S.Akat 5
Büyük dönüşüm: makro
• Türkiye’nin siyasi ve ekonomik yapısı ve kurumları bugün 1990’lardan çok farklıdır
• Piyasa ve özel kesim yanlısı tek parti hükümeti ile siyasi istikrar artmıştır
• Hükümetlerin bütçe-dışı harcamalar yolu ile bütçe disiplininden kurtulmaları dönemi kapanmıştır
• Bütçede verilen yüksek faiz-dışı fazla ekonomik popülizmi sona erdirmiştir
• Bankacılık sektörü daha sağlıklıdır
• Dalgalı kur rejimi sert kur hareketleri risklerini ortadan kaldırmasa da çok azaltmıştır
• Bağımsız Merkez Bankası kendisine temel hedef olarak fiyat istikrarının sağlanmasını almıştır
27/01/2005 A.S.Akat 6
Büyük dönüşüm: mikro
• Son 5 yılda tüm mal, hizmet ve faktör piyasalarında ciddi yeniden yapılanma yaşandı
• AB üreticilerinin iç piyasa paylarını yükseltmesi mal piyasalarında rekabeti arttırdı
• Kriz sırasında iç talebin daralması yerli üreticileri rekabetçi dış piyasalara yöneltti
• Özerk düzenleyici kurullar ve rekabet arttırıcı diğer önlemler hizmet kesimlerini de etkiledi
• Krizin patlattğı balon 1990’ların bazı favori kesimlerini (bankacılık!) vurdu
• İç ve dış piyasalarda rekabet koşulları, fazla kapasite, işsizlik, vs. bütün piyasalarda fiyatlama davranışlarını değiştirdi
27/01/2005 A.S.Akat 7
Karşılaştırmalı 2004 tahminleri
2004 Takvim Yılı
A.S.Akat Oca.04
TCMB Anketi Oca.04
Consensus Forecasts Oca.04
Son Tahmin yada Fiili Yıllık % değişim
Özel Tüketim 7,0 5,3 10,6
Yatırımlar 22,0 9,0 41,3
GSYİH 5,5 4,7 8,1
GSMH 6,3 4,8 9,0
TÜFE (yıl sonu) 11,9 13,2 9,3
TÜFE (ortalama) 12,0 14,8 10,7
Milyar $
İhracat (ÖD) 61 55 66
İthalat (ÖD) 80 72 88
Cari İşlemler Dengesi -5 -8 -8 -14
million TL
US$/TL (year-end) 1,60 1,60 1,35
MB gecelik faiz (%) 18,0 18,2 18,0 18,0
Euro/dolar (ortalama) 1,21 1,24
27/01/2005 A.S.Akat 8
Temel göstergeler 2000-2004
Revizyon: Oca.05
2000 2004 değişim
%
yıllık değiş. %
GSMH (milyar $) 201 295 47 10
Kişi başına GSMH ($) 2.981 4.105 38 8
GSMH SGP (milyar $) 421 539 28 6
Kişi başına GSMH SGP ($) 6.244 7.510 20 5
İhracat fob (milyar $) 28 63 127 23
İthalat cif (milyar $) 55 96 77 15
Cari İşlemler Dengesi (milyar $) -10 -14 - -
Dış Borç Gereği (milyar $) -12 -5 - -
Dış Borç Gereği/GSMH (%) -6,0 -1,8 - -
TÜFE artışı (yıl sonu) 39,0 9,3 -76 -30
Dolar kuru (ortalama milyon TL) 0,62 1,43 128 23
Net Kamu Borcu/GSMH (%) 52 61 18 4
27/01/2005 A.S.Akat 9
Dış açılma: uluslararası karşılaştırma
Mal ve hizmet ihracatı/GSMH (%)
5 10 15 20 25 30 35 40
1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002
Arjantin Fransa Almanya Brezilya Türkiye
27/01/2005 A.S.Akat 10
Cari işlemler dengesi: 1994-2003
1994-2003 toplamı Milyar $ GSMH'ye %
İhracat (DİE - fob) 285 15,6
İthalat (DİE - cif) -455 -24,8
Dış Ticaret Dengesi (DİE) -169 -9,2
Bavul Ticareti 35 1,9
Altın -15 -0,8
Navlun ve Transit (net) 36 2,0
Dış Ticaret Dengesi (ÖD) -114 -6,2
Hizmet Gelirleri 170 9,3
Hizmet Giderleri -76 -4,1
Hizmet Dengesi 94 5,1
Yatırım Gelirleri 21 1,1
Yatırım Giderleri -59 -3,2
Yatırım Dengesi -38 -2,1
Transferler (işci dövizleri) 38 2,1
Toplam görünmeyen gelirler 229 12,5
Toplam görünmeyen giderler -135 -7,3
Görünmeyenler Dengesi 94 5,1
Cari İşlemler Dengesi -20 -1,1
GSMH 1834 100,0
27/01/2005 A.S.Akat 11
Sermaye hesabı dengesi: 1994-2003
1994-2003 toplamı Milyar $ GSMH'ye %
Toplam Döviz Gelirleri 548 29,9
Toplam Döviz Giderleri -568 -31,0
Cari İşlemler Dengesi -20 -1,1
Net Hata Noksan Kalemi 7 0,4
Dış Denge -13 -0,7
Yabancı Sermaye Yatırımı 8 0,4
Yurtiçinde 12 0,6
Yurtdışında -4 -0,2
Hisse Senedi Yatırımı 3 0,1
Borç-dışı Finansman 11 0,6
Toplam Borçlanma Gereği (1) -3 -0,1
Kamu Borçlanması 18 1,0
Portföy Yatırımı 6 0,4
IMF kredileri 21 1,1
Diğer MB ve Hükümet -9 -0,5
Özel Kesim Borçlanması 11 0,6
Portföy Yatırımı -10 -0,6
Bankalar Borçlanması (net) 0 0,0
Diğer Sektörler/Ticari Krediler 22 1,2
Toplam Dış Borçlanma (2) 30 1,6
MB Döviz Rez ervleri (- artış) (1 + 2) -27 -1,5
GSMH 1.834 100,0
27/01/2005 A.S.Akat 12
Dış denge: 2000’le karşılaştırma (1)
Ocak-Kasım Fark Değişim Yıllık
(milyar dolar) 2000 2004 (mil.$) % Kas.04
İhracat (DİE - fob) 25,3 56,2 30,9 122 60,8 İthalat (DİE - cif) -50,1 -86,8 -36,8 73 -95,1 Dış Ticaret Dengesi (DİE) -24,8 -30,6 -5,8 23 -34,2
Bavul Ticareti 2,7 3,7 1,0 37 4,1
Altın -1,8 -3,0 -1,2 64 -3,2
Diğer Mal Dengesi 4,3 9,7 5,5 128 10,5
Mal Ticareti Dengesi -20,5 -20,9 -0,4 2 -23,7
Turizm Gelirleri 7,3 15,1 7,8 106 15,6
İnşaat Gelirleri 0,9 0,7 -0,2 -26 0,7
Ticari Hizmet Gelirleri 2,7 0,8 -1,9 -72 1,6 Diğer Hizmet Gelirleri 8,1 5,6 -2,5 -31 5,3
Hizmet Gelirleri 19,0 22,1 3,1 16 23,3
Turizm Giderleri -1,6 -2,3 -0,7 41 -2,5
Navlun Giderleri -2,3 -3,9 -1,6 68 -4,2
Diğer Hizmet Giderleri -4,5 -3,7 0,7 -16 -4,3
Hizmet Giderleri -8,4 -9,9 -1,5 18 -11,0
Hizmet Dengesi 10,6 12,2 1,6 15 12,3
Transfers (Workers Remit.) 4,3 1,0 -3,3 -76 1,1 Services + Transfers Balance 14,9 13,2 -1,7 -11 13,4 Yatırım Dengesi -3,5 -5,1 -1,6 45 -5,4
Görünmeyenler Dengesi 11,4 8,2 -3,2 -28 8,0
Cari İşlemler Dengesi -9,1 -12,7 -3,6 39 -15,7
Net Hata Noksan Kalemi -3,3 3,8 7,1 -216 5,7
Dış Denge -12,4 -8,9 3,5 -28 -10,0
27/01/2005 A.S.Akat 13 Ocak-Kasım Değiş. Yılllık 2001-
Milyar Dolar 2000 2004 $ Kas.04 2004
Dış Denge -12,4 -8,9 3,5 -10,0 -11,6
Yabancı Sermaye Yatırımı 0,1 1,3 1,2 1,5 6,2
Yurtdışında -0,8 -0,8 0,0 -0,8 5,2
Yurtiçinde 0,9 2,1 1,2 2,3 0,9
Gayrimenkul Yatırımı - 1,0 - 1,0 1,9
Hisse Senedi Yatırımı 0,8 1,0 0,2 1,0 1,9
Borç-dışı Finansman 0,9 2,3 1,4 2,5 8,0
Toplam Borçlanma Gereği (1) -11,5 -6,6 4,8 -7,5 -3,5
Kamu Borçlanması 1,0 1,1 0,1 1,8 16,6
Portföy Yatırımı 0,9 5,3 4,4 5,8 6,6
IMF kredileri 0,5 -3,0 -3,5 -2,7 13,5
Diğer MB ve Hükümet -0,4 -1,2 -0,7 -1,4 -3,5
Özel Kesim Borçlanması 8,3 6,2 -2,1 7,8 -4,9
Portföy Yatırımı -0,5 -1,3 -0,8 -1,5 -6,1
Bankalar Borçlanması (net) 3,2 0,4 -2,8 1,8 -7,2 Diğer Sektörler/Ticari Krediler 5,6 7,1 1,5 7,5 8,4
Toplam Dış Borçlanma (2) 9,3 7,3 -2,0 9,6 11,7
MB Döviz Rezervleri (- artış) (1 + 2) 2,2 -0,7 -2,8 -2,1 -8,2
Dış denge: 2000’le karşılaştırma (2)
27/01/2005 A.S.Akat 14
Görünmeyen gelirlerin seyri
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Ocak 98 Ocak 99 Ocak 00 Ocak 01 Ocak 02 Ocak 03 Ocak 04 Milyar USD
Görünmeyen Gelirler Net Görün.Gelir
27/01/2005 A.S.Akat 15
Görünmeyenler bilmecesi
60 80 100 120 140 160 180 200 220
Oca.99 Eki.99 Tem.00 Nis.01 Oca.02 Eki.02 Tem.03 Nis.04 1998 = 100
Gelen Turist Ticaret hacmi Görünmeyen Gelirler
27/01/2005 A.S.Akat 16
Cari işlemler dengesi 2000-2006
Revizyon: Oca.05 (euro=1.30 USD)
Milyar US$ 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Ticaret Dengesi -22,4 -3,7 -7,3 -14,0 -22,6 -22,5 -19,3
İhracat (ÖB) 30,7 34,4 40,1 51,2 67,0 82,5 99,6
İhracat (DİE) 27,8 31,3 36,1 47,3 62,9 78,7 96,0
İthalat (ÖB) -53,1 -38,9 -47,4 -65,2 -89,6 -105,1 -118,9
İthalat (DİE) -54,5 -41,4 -51,6 -69,3 -96,3 -112,7 -128,5
Hizmet Dengesi 11,4 9,1 7,9 10,5 12,4 15,0 18,2
Yatırım Dengesi -4,0 -5,0 -4,6 -5,6 -5,4 -5,4 -5,4
Cari Transferler 5,2 3,8 1,0 1,0 1,1 1,3 1,4
Cari İşlemler Dengesi (1) -9,8 3,4 -1,5 -8,0 -14,5 -11,6 -5,1 Net Hata ve Noksan (2) -2,8 -1,7 0,1 5,0 5,8 4,1 3,4 Cari denge + NHN (1+2) -12,6 1,7 -1,4 -3,0 -8,6 -7,5 -1,7 Yabancı Sermaye Yatırımı 2,8 0,9 1,2 1,2 2,0 4,0 4,5
Borsa Yatırımı -0,1 0,0 1,0 1,0 1,3 1,5 1,5
Borç-dışı Dış Kaynak 2,7 0,8 2,2 2,2 3,3 5,5 6,0
Borçlanma Gereği -9,9 2,6 0,8 -0,8 -5,4 -2,0 4,3
27/01/2005 A.S.Akat 17
Stokların finansmanı
Stok değişimi ve dış açık (cari fiyatlar)
-5 0 5 10 15 20 25
2002Q1 2002Q3 2003Q1 2003Q3 2004Q1
milyar$ (yıllık)
Stok Değişim Dış Kaynak (ÖD) Dış Kaynak (GSMH)
27/01/2005 A.S.Akat 18
Enflasyon 2000-2005
Revizyon: Ocak 2005
% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Basit
TÜFE 39,0 68,5 29,7 18,4 9,3 4,7 3,0
TEFE 32,6 74,7 30,8 13,9 13,8 4,2 3,3
Öz. İm. TEFE 33,8 94,5 27,7 12,3 10,6 3,6 3,5 Ortalama
TÜFE 53,0 53,5 47,2 25,5 10,7 7,3 3,6
TEFE 56,4 60,4 53,8 26,1 11,1 7,3 4,1
Öz. İm. TEFE 51,6 64,8 52,1 22,3 9,7 6,4 3,5
27/01/2005 A.S.Akat 19
Para politikası 2005
12 14 16 18 20 22
Eyl.04 Kas.04 Oca.05 Mar.05 May.05 Tem.05 Eyl.05 Kas.05 Kural Kotasyon Fiili Kotasyon
27/01/2005 A.S.Akat 20
2003 sonrasında reel faizler
Beklenen ve fiili TÜFE’ye göre (%)
Reel Faizler %
0 5 10 15 20 25 30
Oca.03 Mar.03 May.03 Tem.03 Eyl.03 Kas.03 Oca.04 Mar.04 May.04 Tem.04 Eyl.04 Kas.04 MB (fiili TÜFE) Bono (beklenen TÜFE) MB (beklenen TÜFE)
27/01/2005 A.S.Akat 21
Döviz kurları
0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00
Oca.01 Tem.01 Oca.02 Tem.02 Oca.03 Tem.03 Oca.04 Tem.04 Oca.05 Tem.05 Oca.06 Tem.06
Sepet Euro/TL Dolar/TL
YTL (aylık ortalama)
27/01/2005 A.S.Akat 22
Euro-dolar paritesi: 1980’den bugüne
0,50 0,70 0,90 1,10 1,30 1,50
Oca.80 Oca.82 Oca.84 Oca.86 Oca.88 Oca.90 Oca.92 Oca.94 Oca.96 Oca.98 Oca.00 Oca.02 Oca.04 2.5 yıl ortalama aylık ortalama
Nisan 95: $ = 1.38 DM
Mart 85 $ = 3.31 DM
27/01/2005 A.S.Akat 23
Büyüme trendleri: 1987-2006
Mevsimlik etkiden arındırılmış çeyrek verileri (1987 fiyatları)
Yıllık Büyüme Trendi (1987-2006)
0 1 2 3 4 5 6 7 8
1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005
%
GSMH GSYİH
27/01/2005 A.S.Akat 24
Talep ve büyüme
Revizyon Ara.04 (1987 fiyatları ile – büyümeye katkı)
% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Özel Tüketim 4,2 -6,2 1,4 4,2 6,1 3,5 2,8
Kamu Tüketimi 0,6 -0,7 0,5 -0,2 -0,4 0,0 0,1
Toplam Yat. 4,3 -8,8 -0,2 1,9 6,8 6,2 5,9
İç Talep (stok-dışı) 9,2 -15,8 1,6 5,9 12,5 9,7 8,8
Stok 1,1 -4,0 7,1 3,0 0,5 -2,0 -1,4
İç Talep 10,3 -19,8 8,7 8,9 13,0 7,7 7,4
İhracat 5,7 2,4 4,3 6,3 4,7 7,0 7,1
İthalat -8,7 9,9 -5,1 -9,4 -9,7 -8,0 -8,0
Dış Talep -2,9 12,3 -0,9 -3,1 -4,8 -0,9 -0,6
GSYİH 7,4 -7,5 7,9 5,8 8,1 6,8 6,8
Net Dış Alem Geliri -0,9 -2,1 -0,2 0,0 0,8 0,9 0,6
GSMH 6,3 -9,5 7,9 5,9 9,0 7,7 7,4
27/01/2005 A.S.Akat 25
İç tasarruf ve yatırımlar
Cari fiyatlarla
70 80 90 100 110 120 130
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004*
İç tasarruf/Yatırım oranı %
