V. TÜRK TARİH KONGRESİ

TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARINDAN IX. Seri - No. 5

V. TÜRK TARİH KONGRESİ

ANKARA 12 - 17 NİSAN 195'6

KONGREYE SUNULAN TEBLİGLER

TÜRK TARİH KURUM·U BASIMEVİ-ANKARA

1 9 6 o

II. SEKSİYON

O. BA ^{v ATLI} (Bergama). Bergama' da Türk- Islam es etleri.

Antik tarihin zengin mimarlık abidelerini meydana getirmiş

olan Bergama, 'Türk- İslam sanat eserleriyle de bezenmiş bu-

lunmaktadır.

XIV. yüzyıl başlarında Konya Selçuk T'ürklcri'nin tesiri

altında Karesi bcyliği tarafından in~a olunan Güdük minare, bu devrin karaktcrini ta~ıyan Bergama'nın ayakta kalmış tck bir

abidesİdİr. I 9 m. yüksekliği olan bu minarenin gövdcsİ, tuğla

rengi, lacivert, firuzc, açık yeşil sıı·lı tuğlaları taşımaktadır.

(Foto: ı)

Bergama'da Türk- İslam eserleri içinde en eski kitabeyi

taşıması itibariyle Koyunköprü, önemli bir mevki almaktadır.

Bakırçay'ın kolları üzerinde bulunan bu iki gözlü köprü, Adil sultan Orhan oğlu Murat Bey zamanında Felekeddin'in oğlu tarafından 785 (ı 384) tarihinde yaptırılmışlır.

Bu kitabc, Bursa'daki 738 tarihini taşıyan Şahadet Ca- miindcn sonra devrinin önemli bir eserini anlatmaktadır.

Kitabedc Fclckcddin'in oğlunun adı okunamıyacak kadar

zedelenmiştir. Bununla beraber bu köprüyü yaptıranın Mahmud isminde bir zat olduğu anlaşılmaktadır.

Du 7.at, !\furacl Hndavcndigar 6amaııında Bergama'da paşa­

lık ve tiınar alnuştır. Eldeki fennan ve hcratlar bunu g-öslcr-

nlcktcdir. Ayui xaınanda bu köprü, tirnan i~"inde bulunaıt çift-

liğin dibindcdir, Bugün df! bu tiınarın adı IIalip Paşa tiınandır.

Çiftliğin nd1 da Paşaoğlu çifUiğidir.

Hatip şöhrctiylc anılan Nlahnuıd Pa~a, nç küp alLJn bulmuş­

tur. Bunlardan ikisi bugün Ayasofya ınüzcsindcdir, Üçüncü küp ise ayni siilalenin Bcrgaına'daki l{üplü ilan1aırundaıı alına­

rak Louvrc n1i'ı.zcsinc götürüldüğü bcllidil'. Bu küpüu kapağı

da Paşaoğlu sülfuC'~inin evindea BtTgama Nlüzcsinc kaldırılnıış bnlunnıaktaclır ^1• {Foto: 2).

Bcrgama,da kitabcsi bulunan ikint:i cs~r ise, Ulu Cami,dir.

Sultanlar sultanı, Arap ve 1\ccm ümerasının cn1iri, ga7.ilcr ve

ınücahitlcr yanlınırısı .Nlurad Haıı'uı oğlu Sullan Bayczil Ilan

Ro ı ( t 399) yazısını laşıınak ta d ır.

1 Bak. Osman Bayatlı. Bergama'da Küplü Hamam

V. TÜRK TARİH KONGRESİ

Bu cami, bugün Türk- İslam eserleri arasında Bergama'nın

en büyük ve en geniş bir abidesidir. 24 X 26 m. ölçüsünde olan bina, 4 fil ayağı üzerinde ı 7 m. yüksekliğindeki üç büyük kubbeyi taşımaktadır.

Mihrap, sülüs ve girift yazıların hendesl şekillerdeki tezyi- natiylc sanatkarane yapılmıştır. Minher mermerdendir. Gömme süsleri taşımaktadır.

Bu camide, kitabenin altındaki silmeyi meydana getiren

çıkıntı, gayet ince işlenmiş altlı üstlü laJelerle bezenmiş olup Bergama için bir özellik taşımaktadır.

1832 tarihinde Bergama'ya gelmiş olan Charles Tcxier, bu muazzam eseri Bizans'ın küçük Ayasofya Kilisesi olarak "Kücük Asya" tarihine kaydetmiştir. Bu sırada bu bina arka taraftaki tepeden atılan gübrelerle dolmuş bir halde bulunuyordu.

ıgos yılında Bergama kaymakamı Kemal Bey'in himmetiyle temizlettirilmesi ve yeniden tamiri suretiyledir ki bu ahirlenin

değeri, olduğu gibi meydana çıkarılmış bulunmaktadır 2• (Foto:

3· Plan. I).

Bu cami karşısında, ayni devrin işi olduğu anlaşılan bir haman1, tezyinatının zenginliği ve çeşitliliği itibariyle sanat

bakımından üstün bir değer taşımaktadır.

ı842 tarihindeki Bergama sel baskınında bu hamam harap

olmasına rağmen, devrinin en yüksek mimarlık ve sanat izlerini muhafaza etmektedir.

Bugün beş cv tarafından sarılan bu hamamın kurtarılması,

milli eserleriınİzin korunması bakımından önemli bir durum arzetmektedir. (Foto: 4 Plan: Il).

XIV.-XV. yüzyıllar arasında yapıldığı anlaşılan Çukur- han, Bergama'nın iktisadi hayatı üzerinde en büyük rol oynamış

bir tesistir.

İki, bazı yerleri üç katlı kargir olarak meydana getirilen

hanın hayvan ahırları ayrı bir bölümde bulunduğu gibi, ön cephesinde de karşılıklı tonozlu 40 dükkan yapılmıştır.

Bugüne kadar kalmış orijinal yerleri arasında, kapı üstün- deki kubbeli oda, bilhassa göze çarpmaktadır. Odanın cephe

2 Bak : Osman Bayatlı. Türk - İslam eserleri (gayri matbu). Charles Texicr- Küçük Asya- Ali Suavi. Cild-I, sayfa: 373-395·

II. SEKSİYON

saçağı altında küçük tuğlalardan konsolcuklar kullanJlmıştır.

Ba§ka binalarda görülmiyen bu tarz, Bergama için bir özellik

teşkil eder.

ı 828 tarihinde İzmir - Manisa arasındaki gezisinde Berga- ma'ya gelen İngiliz scyyahlarından Charles Makfcrlayn, kcrva- niyle birlikte bu hana misafir edilmiştir. Bu hanın faaliyetini göstermek için yaptığı bir resim kitabını süslemektcdir. (Plan III).

Bergama'nın sağlık tesisleri arasında en büyük ve en mü- kemmel bir eser olarak Hacı Hakim hamarnı yer almaktadır.

g ı g (I 5 I 6) tarihlinde Bergama zenginlerinden Hacı Hakim

tarafından ayni adı taşıyan camisine vakıf olarak meydana getirilen bu eser, kubbc altında kadınlar ve erkekler için iki bölüme ayrılmış bulunrnaktadır.

Hamamın ısıtma tcrtibatı ve yıkanma yerleri çok kullanışlı­

dır. Somaki mermerden meydana getirilen döşeme, hamarnı

süslemcktedir.

Havayı temiz tutmak için 35 bacası bulunduğ·u gibi, ı 5 cehennem yolu da ısıtma işini düzenlcmektedir.

Etrafını saran dükkaniarın kaldırılmasiylc bu yüksek mi-

marlık eserine hüviycti verilmiş olacaktır. (Plan. IV).

957 (1550) tarihli zarif bir eser, Şadırvanlı Cami'dir. 'I'ek kubbc üstünde yükselen bu catnidc yıllar boyunca bir çok tamir- ler yapılmıştır. Mermcr ıninbcrindcki kaba tamirc rağmen, kapısıbın iki tarafındaki dört köşe küçük mermer sütun üze- rinde açıJan pahların başlarına oturtulan birer bademcik, bu eserdeki ince işçiliğin zarif bir ifadesi olmaktadn.

XVI. - XVII. yüzyıllar arasında hamam ve medrese ilc birlikte inşa ettirilen Mescitaltı Mcscidi ilc Bed es tan, Bergama'-

nın güzel birer mirrıarlık eserlcridir.

Mescitaltı Mescidi, büyük yonu taşların meydana getirdiği

4 kemcrli kaidcnin üstünde yükselen tck kubbeli bir bina olup, hanisi Bergama Voyvodası Hüseyin Ağa tarafından "di1ber ve gönül açan mcscit" olarak vasıflandırılmıştır. Konya ile Aksaray

arasında Sultan Hzın'da bir benzeri bulunan bu tipik binanın

Bergama için korunınağa değ·er bir durumu vardır.

Bitişiğindeki Bcdcsten ise, mimarlık bakımından olduğu

kadar, iktisadi düzenin sağlanması yönünden de Bergama'ya

faydalı olmuştur. İki kalın fil ayağı ile duvarlarını birbirine

V. TÜRK TARİH KONGRESİ

bağlıyan 24 sivri kemer, 6 kubbesini taşımaktadır. Tuğlaları arasındaki harcın tuğla kalınlığında oluşu da, yapı tekniğinin

mümeyyiz vasıflarındandır.

Bedestenin dört tarafına açılan kapılar, kubbeleri taşıyan

kemerierin altına getirildiği halde, bugüne kadar hiç bir tasman

görülmemiştir. Bu cihetin de ineelenrneğe değer mimarlık durumu

bulunmaktadır. Bununla beraber, Bergama'nın bu müstesna sanat eseri, esaslı onarımlarla inhidamdan kurtarılmasını bek- lemektedir. (Foto: 5 plan : V).

Bergama Türk- İslam eserlerinden toplanmış sanat ve mi

marlık hakkındaki tebliğim, yüksek huzurunuza getirilmiş bu-

lunmaktadır. Özbenliğimizden kopan bu ecdat yadiğarı eser ve abidelerin kurtarılması ve korunmasının bugün üzerinde hassasiyetle durulacak çok önemli bir konu haline geldiğine inanıyorum. Bu ciheti takdirinize arzeder, üstün saygılarımı

sun ^arım.

Hans Robert Roemer (l\1AINz). Neuere Veröffentlichungen zur Geschichte Timurs und sP-iner N achfolger.

Ge of f rey Barraclough, der Nachfolgcr Arnold T~ynhees

auf seineın Lehrstuhl für internationale Geschichte an der Uni- versitat London, hat in seinem kürzlich veröffentlichten Buch History in a changing World die Revision des gesamten Geschichts- studiums als einc gcbieterische Notwendigkeit bezeichet und hervorgehoben, class dabei den aussereuropaischen Kraftfeldern ihr Platz in der U niversalgeschichte zuzuweisen sei; gleichzeitig bcklagte er, d ass die se his tarisehen Bereichc aber no ch in vi el zu gerin gem Maasse crforsch t s ei en.

Es besteht kein Zweifel, class die Geschichte Timurs und scincr Nachfolger in diesem Zusammenhang Beachtung verdient.

Ist doch die universalhistorische Bedeutung dieser Epoche, die anderthal b

J

auch Europas aussgeübt hat, ganz unbestritten, sclbst wenn man die langwahrcndc Moghul-Herrschaft, ihrc unmittelbarc Fortsetzung im indischcn Subkontincnt, ausscr acht lasst, weil

.,

. ,

; ı:

.• ı: ~

\

.

' _• ''· . ·. _'.

\

. .

.

~

ı

. .

.

'

.

- . . ~ ^{• a}

- o ·

-o· .· -

. . . - ~-• ... - - -~ ;--,-- * - - ..

, , ' ,. "

.

-

.·,

.

o

·h

V. T. T. lı.'orıgresi

. .

·.

. .

·.

^{. .}

1 ~

,

.

, ,

J '1 ?

J

~

.

1 •• ' ' ',, 1

{ ... o • • ' 1

1' , .

l/

[

• ~~ ^•

. . . _{· .}

LO

ı

...

.

' ^{1 ı}

•• _l

•ı '

. ..

_BER6AM/\

Ul ı.a C a.m.C:

Plan I

O. Bq_Jıatlı

.

.

to

•

LXXXV

O. Bayatlı

Plan Tl

LXX.XVI

o 1 ı 1 ~ ~~

.BERG~MA

ıJlU·ÇQmi ^{Ha.m.a m.t}

(0

V. T. T. h·ongresi

o

• .. ^ı·~·-· ...

~-L.L-.J..,I.;--J

o

F, T. T. !( OIIJlre ri

; i

.. ··

o ....

~ .

1:

~

/D

E

. ... ... : l

.. .

":ı

X:

P.: ~ ~ ^X

""' ::a

~u

~ ch: ı

~ ~ _ı

;g

"" ..

...

~ d

O. Bayatlı.

.. ..

•

LXXXVII

O. Bayatlı

. . ...

. .

. .

• •

. .

... ^...

• •

•

• •

•

,,

.

.

. . . . . ..

. .

1 ..

t. _{.... ,~}

.

•••

o

..

l

.···

.

• '.,

. . .

.. \

\ !

·

•·

• •

. .

•

o

]

1 1

• 1 1

,,

..

ljı

•••

...

. . . .

.

_{... ·} ^.

,. .

~ .ı.ı•·---..:

. . ··

..

' 1

' \ ı \

\ ı ,_,_'..;.•.:.· .:.:· ·~· ^..J

\ , 1

• \ 1 ı

' ,

. ' ... _., / ı

.

l. J ~ s ^{6 ., 9 ~ ıcı} 1

~~--~--~_.ı.__.ı--~ .. ~~~--~~--~~ M

BER.GA.MA..

HflCI Hf\KiM Hf\Mf\Ml

Plan IV

L}(XXVIII V. T. T. Kmıgusi

'

.

,.

. .

·.

. ..

.

~

, ~

c

:ı

, ₁

.

.

.

.

. .

:

.

.

,.

.~

,._

•

. . .

. . ^.

__ :-_-_.. .. ^:.~::.

.. ... -...

-

D

...

.

·. . .

. . ..

1'. T. T. KQrıgrr..ı·i

.·

'

. _· ..

•

o 1 : ,;

~· ı:

•:

·· . .

. _.

...

1 z ^f

ı l .a

:BERGRMil

BEDESTAN'"

Plan V

. . . .

•.. •

.;1 .

.

.

·.

..

·,

' ,,

,'•

.

' .

.:

.

.. ₁

'• '

'· ı ;

iı ..

..

·~

1 ~

. .

:

· .

•"

..

O. Bayatlı

·-

•'

-^------ --^...

,

..

.

..

10

J

_,---..

. .

...

. . . .

LXXXIX

~ (")

'

~

~

>-

"'

~ ...

~.

Res. ı - Bergama~da Türk- İslam eserlerinden güclük minare.

Res. ^{2 -} Bergama~da Türk-İslan eserlerinden Koyunköprü.

a

~ ~

~ .._

-.. ...

r . ·1. 1. ı, "'ıf.!rt 1i

lkrgarna'da Türk- İslam eserlerinelen Ulu Cami'nin içi.

O. Bavatlı

XCI

~ C)

~

...;

>..::

..._

~. 2 r.;

~ Res. 4 - Bergama'da Türk- İslam escrlerinden ulu Cami karşısındaki hamam.

a

,:::ı b=

-...

;S .._ ,...

-

(). 13 {~)'({tb

1 • 1 1 '/ , ''"ll.).'• •1 .YC/11