The Turkic Languages and Peoples, An Introduction to Turkic Studies (tantma)

(1)

The Turkic Languages and Peoples, An Introduction to Turkic Studies, 2nd, revised edition, Karl H. Menges, VSUA, Band 42, Wiesbaden 1995, XXXII

+

248

+

5 harita.

Türkhalklarıve dilleri üzerinegiriş niteliği taşıyançalışma, 1962' de sipariş edilmiş, 1964'tetamamlanmış,1968'de debasılmıştır. Elimizdekibaskısı ise gözden geçirilmişikinci baskı. İlk baskının tanıtımını kimi düzelti önerileriyle birlikte 1972'de T. Tekinyapmıştır(Finnisch-Ugrische For-schungen, 39 (1972): 351-365). Ben burada sadece ikinci baskının farklaımadeğinmekleyetineceğim.

Gerçekte kitap, yeniden dizilip genişletilmemiş,tersine yeni baskının başına yazarın eklemeleri ve düzeltileri girmiş. 1-248. sayfalar arasında kalan kısım önceki baskının tıpkıbasımı niteliğinde. Yazar, yayınevi kendisinekitabının tıpkıçekimliyeni birbaskısını önerdiğinde,Türkolojinin son 20-30,yıllıkbir dönemini,gelişmelerigözönünde bulundurarak ilk önce bu baskıya yanaşmak istememiş,ancakgenişletilmişyeni birbaskınında zaman alacak .olmasından dolayı 112 maddelik (15 sayfa) eklemeyle yetinmiş.Bu .eklemelerde ilgili maddelee ait değişen görüşlerine, yeni kaynaklara yervermiş.Eski kaynaklararasındaise Türkçeyayınlarınoranca azlığıyeni eklemeler bölümünde ise hiç olmayışıdikkat çekiyor.Birbaşka eksiklik de genelbaşvuru kaynaklarınayeni bir ek olarak Fundamenta verilirken (s. xxi, §55), Handbuch der Orientalistik, Fünfter Band, Erster Abschnitt, Turkologie (1. baskı 1963, genişletilmiş 2. baskı 1982), öteki eksik önemli temel (yeni) kaynaklar arasında sırasıylaA Grammar of Orkhon Turkic, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Compendium of the Turkic Dialects, Old Turkic Word Formation adlı kitaplarısayabiliriz.

Yazar, yenibaskınınönsöz bölümünde, özellikle R. A.Miller'ınJaponca ve Öteki Altay Dilleribaşlıklı çalışmasıylayeni bir açıkazanan Altay dilleri kuramına,konusunadeğiniyor. 1990'lı yıllarda başlayan,özellikle de eski SSCB sınırları içerisinde halen Türkhalklarını,dillerini yakından ilgilen-diren politikdeğişimlere değinir.

2. eklemede ABD' de Türkolojinin tarihine değinerek İkinci Savaş sonra-sıAvrupa' dan gelen göçlerle (Poppe, Pritsak, Tietze, Eckmann, Sinor) bu çalışmaların güçlendiğini,emekli olanlarla birliktezayıfladığınıbelirtir. 1989

(2)

sonrası ise durum yenidendeğişmiştir.

4. madde de Halaçça'nın bulunuşuyla ortaya çıkandurum, bu dilin eskicilliği dolayısıyla*h- sorununagetirdiği katkıya değinir. İzleyen mad-delerisekısaeklemeler ve düzeltilerden ibarettir.

The Turkic Languages and Peopleszengin vesınıflanmış "Kaynaklar"ı,

önemli kökenaçıklamalarıile önemlibaşvuru kaynaklarındanbirisi olmaya devam edecektir.

Mehmet Ölmez

Şor Sözlüğü,N. N. Kurpeşko Tannagaşeva, Doç. Dr. ŞükrüHalukAkalın, TürkolojiAraştırmaları,Adana 1995, 142 s.

Piekarski'nin Yakutçasözlüğününçevirisininyarımkalanyayınıbir yana, Türkiye'de Sibir grubu Türk dilleri üzerine günümüze değinbütünlüklü sözlük çalışması yapılmamıştır.Ancak son yıllardaki siyasal gelişmelere/ değişmelere koşut olarak üniversitelere bağlı yeni kurulan bölümlerde (örneğinA.Ü. DTCF Türk Lehçeleri veEdebiyatıbölümü)belli-başlıTürk dillerinin yanı sıraSibir grubu Türk dilleri de çalışılmaya başlanmıştır. Bu çalışmalardan birisi de Hakasçayı oluşturan lehçelerden Şorca, bugün için 900'ün üstünde konuşuru 10.000'e yakın da 'bilen'i olan bir Türk dili üzerine Çukurova Üniversitesindeyapılmıştır.

İlkolarak Radloff'unsözlüğündeyer alan verilerden sonra, Şorcaveriler son olarak 1993'tehazırlanan bağımsızbir sözlüktetoplanmıştır.Elimizdeki sözlük ise bu Şorca sözlüğün (Şorsko-russkiy i russko-Şorskiy slovar',

Kemerova 1993) verilerine dedayanmaktadır. 1990'lı yıllara değin yazıdili olarak kullanılmayan Şorcanınbu yakınlarda yazı diline dönüşmesiiçin çalışmalar yapıldığını biliyoruz. Geçmişte, 1920-30' lu yıllarda Latin harfleriyle Şorcagramer, ders kitapları yayımlanmıştır. Bugün bu çabalar yenidenbaşlamıştır.

Sözlük köken açıklamalarınayer vermez, daha çokŞorca-Türkçeikidilli bir sözlüktür. Şorcaylailgili bir-iki cümleye yer verecek olursak, Abakan bölgesindekonuşulanTürk lehçelerinin ortakyazıdili olan Hakasçaya göre sözbaşı*k- ünsüzünün bu dildekorunduğunugörürüz, oysa Hakasçada art ünlülerden (a, ı, o, u) önce bu ünsüz

!J

olur. (Hakasça için "Hakaslar ve Hakasça", M. Ölmez, Çağdaş Türk Dili, 96. sayı, Şubat 1996: 6-12. sayfalara bkz.).

(3)

Elimizdeki sözlüğe göreŞorcanın söz ve ses özellikleriyle ilgili olarak

seçtiğimiz şuörneklere yer verebiliriz:

d>z:çıs 'koku' <ETyıd; çestek 'yemiş' <"çezlek

«

*yidlek=TT

çilek (Rasanen VEWT 202b);ços- 'silmek'<ETyod-;kazu; 'kayın ağacı'

<ETkadın; küze 'damat'<ETküdegü.

y- >ç-: çok 'yok' <ET yok; çuga 'yufka, ince' <ET yuyka; çölek 'yardım,destek' >ETyölek.

ç- >ş-ı şagam 'şimdiki zaman' <

*

çak am;şıltag 'sebep, neden' <

Mo.çiltağ

«

Uyg.tıltağ); şıgar- 'çıkarmak' <çıkar-; şog 'sıcak, kızgın' <

ETçog;şom- 'yıkanmak' <ETçom-;şoşka 'domuz' =çağ. çoçğa ilekrş (ED400 açoçuk).

Şorcada ve komşu Türk dillerinde görülen ses olaylarının en önemlilerinden birisi, söziçi ötümsüz ünsüzlerin iki ünlü arasında ötümlüleşme eğilimigöstermeleridir:ada 'baba' <ETata, çibekte- 'ipekle

nakış işlemek'<"yipek-le-, çidig 'keskin'

<

ETyitig, kadıg

<

ETkatıg.

Ses olaylan sonucu ET' de farklıseslere sahip kimi sözcükler Şorcada eşsesliduruma gelirler:asi 'as,kakım' <as, asII 'az, yetersiz'

<

ETaz,

as-III 'asmak'<ETas-;aşi 'aş,yemek'<ETaş, aş-II 'açmak; aşmak'(bu iki anlam ayn maddelerde yeralmalı)<ET

aç-.

i-

=

0:

nek 'inek'; -l-

=

0:

ödür- 'öldürmek', benzer ses olayıiçin Tü.

otur-

«

oltur-) ilekrş.;-nç

»

-ş: koş 'konç' ,ödüş 'ödünç'.

Büzülmeler:li1] 'onun',ôs 'ağız',lit'yaban ördeği'

«

anıt'angut'). Eskicil Sözvarlığından Örnekler: arta: 'yüklemek', Uyg. art- ile

krş. (UigWb 205b); çayka- 'başını sallamak' <yayka-;ınag 'dostluk'; ış

'is'; ır 'akşam, akşam yemeği' < inir; iygi 'iki'

«

*eki); kiçen- 'gayret etmek'

<

küçen-;kört 'kürtün, çığ';manzira- 'acele etmek'

<

"mansıra..

<

*ba1]-sıra-;paza 'yeniden, yine' <basa; sit 'ağıt' <sıgıt: tıt'melez ağacı'

(Lat.LarixSibiricaş;torgu 'ipek';tanma'işaret, nişan,marka'

«

tamğaş.

Alınma Sözvarlığından Örnekler: abır 'sükunet, sakinlik'

<

Mo.

amur=Uyg.amıl; ağıl 'akıl,us'

«

Ar.;argamçı 'kement' <Mo.arğamci; elbek'ucuz' <Mo.elbeg; izep 'cep'

«

Ar.;kalık 'halk'

«

Ar.; kuragan

'kuzu' <Mo.kuriğan; nom 'kitap' <Mo.<Uyg.<Soğd. «Yun.;seren

'serinlik'<Mo.

(4)

emi'imalathane,yapımevi'

«

uz evi

<

*uz ebi), azak kebi'ayakkabı',tebir çol'demir yolu',tegrebi'kilise'« *tef)ri ebi.

ET' den ve öteki Türk dillerinden farklı olarak 'yıkanmak' karşılığı kullanılan dönüşlüyun-eylemi buradageşişlidir:

çun-

'silmek': künek çun! 'gömlekyıka!'; palanıçun! 'çocuğu yıka!' (25. s.). Öte yandan 'yıkanmak' anlamı için aynı eyleme ikinci kez dönüşlülükeki getirilir:çunun-.

Dilbilgisi bölümünde, 12. maddedeki "Eski Türkçede kelime ve ek sonlanndaki

g,

günsüzleriŞor ağızlarında korunmuştur"ifadesindeki "ek sonlarındaki" sözü, örneklere göre "ek başında ve sonunda" olarak değiştirilseydi sanınmdaha uygun olurdu: par-gan <bar-gan, çazi-ga

<

yazi-ga<yazi-kagibi.

8. maddede ET çık- örneğinin yanısıra, eylemin daha eski biçimi olan taşık-da aynca verilmeliydi. Yine ses özellikleri bölümüne-m-

>

-b-, -b-

>

-m-değişimleri de verilse iyi olurdu: kebe 'kayık, sandal' <=kemi, tebir 'demir'<temir,abır'sükunet'<amır.

ET kodan

>

MA kozan 'tavşan' için söz konusu örneğin olasıbir biçim olduğu,yani kaynaklarla henüz tesbitedilemediği belirtilmeliydi. Gerçekten de ET'dedile*kodanbiçimini bulamayız. çuvaşçadaki r'li biçimle öteki Türk dillerindeki y'li örnekler bizi*kodanbiçimini tasarlamaya yöneltir, an-cakolasıkodan'aeski metinlerderast1ayamayız,bunun için ED 678 b'ye bk. Türkiye' deki Türkoloji çalışmalan arasındailklerden olan, içerisinde maddebaşıolarak verilen ekler ve sonunda yeralankısadilbilgisiyleyararlı birçalışmaolansözlüğünbir ikincibaskısının gerçekleştirilmesidurumunda kiçenipmaddesininkiçen-olarakdeğiştirilmesi,kijinin 'insanın' maddesinin ise tümdençıkartılmasının yararlı olacağı düşüncesindeyiz.

Mehmet Ölmez

Beliik

Bitig,

Sprachstudienfür Gerhard Doerfer zum75. Geburtstag, fh"~

tr

ll~,Hrsg. von Mareel Erdal und Semih Tezcan, Turcologica 23, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995, XIV

+

246 s.

Gerhard Doerfer, Türk dilleri sözkonusu olduğunda, kişiolarak tekbaşına anıtsal çalışmalar ortaya koyan birkaç kişinin arasındayer alır. Kastet-tiklerimiz ise Radloff ve Türk lehçeleri sözlüğü, Clauson ve kökenbilim TDA 5 (1995)

(5)

sözlüğü,son olarak da G. Doerfer ve Yeni FarsçadaTürkçe-MoğolcaÖğeler başlıklıdört ciltlikyapıtıdır. Elimizdeki ~ht* ~Y

ii

*

beldkbitig 'armağan kitap' ise Doerfer'in 75 yaşına basması dolayısıyla öğrencilerive meslek-taşları tarafındankaleme alınan19yazıdan oluşmaktadır. Sunuş yazısında, hazırlayanlar,Doerfer'inbelli-başlı çalışmalannı,Altaydilleri üzerine yaptığı çalışmaları,özellikle de Türk dilleri üzerineolanları sıralarlar.

Doerfer sadece bir Altayist olarak, bu dillerarasında akrabalıksorunu bir yana,Moğol,Tunguz ve Türk dilleri üzerine incelemelerindenbaşka,genel anlamda dilbilim, dilbilgisi, ödünçlerneler konusunda daçalışmıştır.

Sunuş yazısını Doerfer'in 1989-1994arası çalışmalannınlistesi izler. Başlangıçtan 1985'edeğin olan yazılarınınlistesi CAl29. ciltte, 1985-89 arasıise yine kendisinearmağan sayıolanlTS(= TUBA) 13. ciltte (1989) yeralmaktadır.

ilk yazı L. Bazin'e ait. Bazin, tarihi ve günümüz Türk dillerindeki örnekleri, türevIeri göz önüne alarak 'göbek' sözü (ET kin-7kindik; Trkm. . gobiik, Tü., Az., Gag. göbiik

<

*kopiik) üzerinde durur.

İkinci yazıArpadBerta'nın. Yazar, Kıpçakçaverileri göz önüne alarak geniş zaman ekleri (-r, -Ar, -Xr, -Vr, ywr) üzerine ayrıntılıbir çalışma ortayakoymuş.

Üçüncüyazı Boeschoten'ınkalemindençıkmış. BaştaEvliya Çelebi'nin Seyahatnamesi, Üsküfi'nin şiirleri olmak üzere, karışık dilli, mülemma

diyebileceğimiz Türkçe-Boşnakçamanzum metinlerde ölçü (arnz) konusu ele alınmış.

DördüncüyazıBehcetü'l-hada'fk'in bir bölümünden oluşmaktadır.M. Canpolatyazısının başındaBehcetü'f-hadü'ik'in yazımözellikleri üzerine kısabilgiler vermektedir. Yazar, metinde görülen hem Eski Anadolu Türk-çesi, hemKıpçakçaözellikleri Behcetü'l-hada'ik'in ana diliMısır Kıpçakçası olan birisitarafındanEski Anadolu Türkçesine aktarılmasına bağlar.

"Das Futurum mit 'Wollen': Areale Kausalitat, Universalien und Systemdruck"başlığını taşıyan beşinci yazıM. Erdal'aait,

Altıncı yazıda ise Türk dillerinde birleşik eylemlerde çok anlamlılık konusuişlenir(L. Johanson).

G.Kara'nın yazısıise OrtaMoğolcani'urqa..üzerinde durmaktadır.

J.P. Laut'un yazısıMaitrisimit Hami nüshasındarı alınan

örnek

bir metin çerçevesinde Eski Uygurlarda çocukdüşürmeyielealmaktadır.Çocuk düşürmeyigösteren eylem ise bugün detanınan sözcüklerledir: tüşük kıl

..

'düşürmek, düşük yapmak' -7 '(çocuk)düşürmek'

(6)

Eser" başlığını taşımaktadır.

K. Röhrborn "Konversion von 'Adjektiven' im Alttürkischen"başlığı altındaUygurca metinlerde nitelemesıfatlankonusunu elealıyor.

Claduia Römer'inyazısı Ravzanış-Şafüüzerine.

A. Röna-Tas ise Macarca

ur

'bay, bey, efendi' sözcüğününTürkçe Url

ileilişkisiniincelemektedir.

W.-E. Scharlipp'in yazısı Yenisey Yazıdanndakikimi sorunlan ele almış. .

Claus Schönig'inyazısı*/çiinyo 'hangi' üzerinedir.

A. M.Şçerbakda Türk dillerinde ömekseme(analogy) üzerindedurmuş. E. Taube'nin yazısı Moğolistan'dayaşayanTuvalarda Cangar destanı konusunuişliyor.

T. Tekin ise, Tunyukukyazıtındaki bazısorunlan elealmış. S. Tezcan,yazıtlardageçençugaysözünün kökenini elealmış.

Eski Türklerde kolye, takı,vb. süseşyalarınıkonu edinen son yazıyıise P. Zieme kalemealmıştır.

Mehmet Ölmez

Laut- und Wortgeschichte der Türksprachen, Beitrdge des Internationalen Symposiums Berlin, 7. bis 10. Juli 1992, Hrsg. von Barbara

Kellner-Heinkele und Marek Stachowski, Turcologica 26, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1995, Vlll

+

204s.

Kitap, 1992 Temmuz'unda Berlin Frei Universitat'teyapılansempozyumun bildirilerini içeriyor. Sempozyumun konusu ise Türk Dillerinin Ses ve Söz Tarihi. Doğalolarak da sunulan bildiriler ağırlıklıolarak ödünçlemeler, sözvarlığıvb. konular üzerinesunulmuş.

İlk yazıRusça-Yakutça, Rusça-Tunguzca ödünçlerneler üzerine (A. E. Aniki), ikinci yazıise ETyalmd'casus' vebina'öncü' üzerinedir (A. Berta). ÜçüncüyazıTürk dillerinde ve öteki Altay dillerindeişaret parmağı'nıele alır(A. Dıbo). Dördüncü yazı {-IsAr} gelecek zaman ekini (B. Fleming), beşinci yazıbilgisayar destekli, kapsamlıbir Türkçe sözlük çalışmasını(1. Gippert), altıncı yazı Türk dillerindeki Samoyedçe ödünçlemeleri (E. Melinski), yedinci yazı Türkçe sözcüklerin türeyişini (L. Johanson), sekizinci yazı örnekserne yoluyla Türk dillerinde kimi türetimleri (C. Schönig), dokuzuncuyazı Ulangomyazıtını(A. M. Şçerbak),onuncu yazı

(7)

çekime girmeyen kimi sözcükleri (A. M.Şçerbak),on birinciyazıLehçedeki Osmanlıca,Tatarcaalınmaları(S.Stachowski), on ikinci yazıEski Türkçe eylemleringenişzaman ünlülerinin Altayca sorunuyla ilgisini (T. Tekin), on üçüncü yazıAvrupa' daki runikyazılarsorununu (E. Tryjarski), sonyazıise Eski Türkçedekiyıldız adlarını(P. Zieme) elealmaktadır.

Mehmet Ölmez

Göktürk Tarihinin Meseleleri, Probleme der kôktürkischen Geschichte, Some Problems of Köktürk History, Osman Fikri Sertkaya, TKAE

yay., Ankara 1995, XVI

+

360 s.

Kitap, son yirmiyıliçerisindeyazarın II.DoğuTürkKağanlığı'ndankalan yazıtlarlailgiliyazdığı yazılardan oluşmaktadır.Sonyıllardakabul gören bir görüşe göre artık bu döneme ya da hanedana Göktürk ya da Köktürk

denmemektedir. Bu konuda S.Tezcan'ın"Gibt es einen Namen Kök-Türk Wirklich" adlı yazısına bakılabilir(Türkische Sprachen und Literaturen,

Wiesbaden 1991: 357-375). Derleme, eski Türk runik yazısıyla yazılmış Yenisey yazıtlan,Uyguryazıtlan vekağıda yazılırunik metinlere ait sorun-larınelealındığı yazılarıdakapsamaktadır. Kitabı oluşturan yazılaronbaşlık altında toplanmış:

1. Genel konularda yazılanlar, 2. Tunyukukyazıtıüzerine olanlar,

3. Kül Tigin ve BilgeKağanüzerine olanlar, 4. Taryat (Terhin)yazıtı hakkındabiryazı, 5. Yeniseyyazıtları hakkında,

6. ETtuğ hakkında,

7.Kağıda yazılıTürkçe runik metinler, 8. Ötüken Uygurlanhakkında,

9.Moğolistan'daki yazıtların kataloğu hakkında, 10. Bazin'in ünlüyapıtınıntez biçiminintanıtımı.

Yayımlanan yazıların sayısına bakıldığında ağırlığı Tunyukuk yazıtı oluşturmaktadır.Bunu Bilge Kağan ve Kül Tigin yaxıtlan izlemektedir. Derlernede yer alan yazılardaII.DoğuTürk Kağanlığıylailgili sorunlardan Tunyukuk'un ilk satınna, kı:koduz ibaresindenİnel Kağan'a,ü'lü Kül mü

(8)

yoksa ö'lü Köl mü okunacak sorusundan oplayu tegmekeylemine değin Eski Türkçenin, runik harfleyazıya geçirilmiş.jaşa kazınmışdil anıtlanndaki sorunlarınbirkısınınaçözümleraranınış,önerilergetirilmiştir.

Toplam yirmi ayn yazıdan oluşanderleme.kimiyazınınRusça, Almanca veİngilizceçevirileri desayıya katılıncayirmi dokuzaçıkmaktadır.

Kitabın sonunda yer alan dizinse kitabı daha yararlı ve'kullanışlı kılmaktadır.1896'da Thomsen'in Orhon Yazularının Çözümü adlı ünlü çalışmasınınüzerinden yüz yıl geçmiş olmasına karşın yazıtlardaki .sorunlarla, bu sorunlar üzerine sürdürülen tartışmalarda henüz bitmemiş

olup sürmektedir. Elimizdeki bu,yararlıderleme de tartışmalarabirkatkı niteliğindedir.

Mehmet Ölmez

Zahiruddin Muhammed Mirza, Bôburnôma, Chaghatay Turkish Text with Abdul-Rahim Khankhan's Persian Translation; Turkish Transcription, Persian Edition arid English Translation M. Thackston, Jr. (Along with Maps, Charts, Annotions and Indices) Part One: Fergana and Transoxianal-245; Part Two: Kabul 246-537; Part Three: Hindustan 538-904, Harvard University, Sources of Oriental Languages and Literatures 18, 1993.

çağatay'Türkçesiyle yazılmış önemli eserlerden biri olan Babümame, Babür'ün bir türyaşamöyküsü olmasının yanısıra, onbeşinci yüzyıl sonu ile onaItıncı yüzyıl başlanndakiOrta-Asya, Afganistan veHindistan'ın siyasi tarihi hakkındada başka kaynaklarda bulunmayan bilgileri içerir. Eser üzerinde şimdiyekadar Beveridge, Bacque Grammont ve Arattarafından farklıyönlerdeçalışmalar yapılmıştır.

W. M. Thackstontarafından hazırlananbuçalışmaüç ciltten oluşmak tadır.Birinci cilt "Fergana and Transoxiana"adını taşır.Bu ciltteki metinde adıgeçen bölgeler (Fergana ve Semerkand)hakkındabilgiler ve 1494-1503 arasındabu bölgede cereyan eden tarihi olaylar yer alır. Birinci' ciltte yayıncıların kısa bir önsözünden sonra "Preface to the Edition of the Baburnama" başlığı altında eserin nüshaları ve kullanılan. yazıçevrimi işaretleri hakkında kısa bilgiler verilir. Nikolay İlminsky tarafından