Bursa Eski Kaplıca: Mimar Ve Yapının Orijini Meselesi

(1)

A B A D / J A B S

►

J O U R N A Lه ءB A L K A N S T U D I E S A N A T O L İ A ^ N٠

* rmiODICAL rU*،.l*MM*D ■ v a * v *IX MONTH /

؛<»«<

ء ا ء ٠٠٠٠ ALTI

ABAD, 2018; 1(2): 3-43 abad@nku.edu.tr

ISSN: 2618-6004 DOI:

e-ISSN:2636-8188

BURSA ESKİ KAPLICA: M İM AR VE YAPININ ORİJİNİ MESELESİ*

Hasan YILMAZYAŞAR! **

Öz: Bursa Eski K aplıca’nın kesin inşa tarihini ortaya koyan her hangi b ir belge bulunm am akla birlikte gerek Osmanlı kronikleri, gerekse arşiv belgelerinde yer alan bilgiler yapının I. M urad döneminde inşa edilmiş olduğunu ortaya koyar. Bursa Eski K aplıca’nın “Yıldızvari Sıcaklıklı Tip” olarak tanım lanan ve antik dönem hamamları ile ilişkilendirilen sekizgen planlı sıcaklık bölüm ünün dört köşesinde yer alan y an m daire nişlerden ibaret mekan düzeninin öncül örnekleri Roma ve Geç Antik dönem Hamamlarında karşım ıza çıkmaktadır. B u plan şeması Roma M auseliumları ile 6. yüzyıl Bizans vaftizhaneleri ve bazı kiliselerde de tercih edilmiştir. Söz konusu plan tipi ile yapının cephe düzeni ve malzeme teknik detaylarında karşımıza çıkan Geç D önem Bizans M im arisi’nde yaygın kullanımı gözlenen bazı unsurlar, Bursa Eski K aplıca’nın özellikle yapıyı gören Avrupalı seyyahlar tarafından b ir Bizans yapısı olarak tanıtılmasına sebep olmuş, bazı araştırmacılar seyyahlarla aynı görüşü savunmuş; bazı araştırmacılar ise kaplıcanın Türk m im ar ve ustalar tarafından inşa edildiği yönünde görüş bildirmişlerdir. Çok sayıda yayında değinilen bir yapı olmasına karşın Eski Kaplıca m onografik bir çalışmaya konu olmamış, yapıya dair belge ve bilgiler kapsam lı b ir değerlendirmede ele alınmamıştır. Yapının mimarı ve orijini hususunda ise farklı görüşler güncelliğini korumakta, b ir fikir birliğine varılmadığı anlaşılmaktadır. B u makalede yapının

*Bu makale Anadolu Üniversitesi tarafından 1002E51 nolu Bilimsel Araştırma Projesi olarak desteklenen "Bursa’dan Kosova ’ya: Hüdavendigar Dönemi (I. Murad) Osmanlı Mimarisi” adlı Do^ora Tezinde elde edilen verilerle şekillendirilmiş, makale içeriği ana hatlan ile 2-5 Kasım 2016 tarihleri arasında Sakarya Üniversitesi tarafından organize edilen XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur. B ^ z . H. Yılmazyaşar (2017). Bursa ’dan Kosova’ya: Hüdavendigar Dönemi (I. Murad) Osmanlı Mimarisi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Do^ora Tezi, Eskişehir.

** Dr. Öğr. Üyesi Hasan Yılmazyaşar, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fa^ltesi, Sanat Tarihi Bölümü.

Kabul/Accepted: 11.06.2018 Başvuru/Submitted: 29.03.2018

(2)

Yılmazya؟ar, H (2018). Bursa Esti Kaplıca: Mimar ve Yapının Orijini Meseiesi, ABAD, 1(2), 3-43.

tarihlendirilmesine dair yeni bazı tespitler ile birlikte, esas olarak yapının orijini ve m im an konusu ele alınarak değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Erken Osmanlı, Mimari, Bursa, Kaplıca, I.

Murad.

BURSA OLD THERMAL SPRİNG: THE QUESTION OF ORİGİN FOR THE ARCHİTECT AND

STRUCTURE

Abstract: Although there is no document indicating the accurate construction year o f the Bursa Old Thermal Spring, Ottoman chronicles and archive documents have revealed that the structure was built during the reign o f M urad I. The previous samples o f the space layout, involving the semi-circle niche, located at the four corners o f the heat section w ith an octagon plan and related w ith the ancient baths o f the Bursa Old Thermal Spring are also observed in the Rom an and Late Ancient Period Thermal Springs.

It could therefore be understood that the pattern o f the plan in question was followed during the constructions o f the Rom an Mausoleums, Byzantine Baptisteries and various churches in the 6th century. Some factors, which are seen commonly in the Late Period Byzantine Architecture, observed in the facade layout and material technical details o f the structure and plan type, have led

the European travelers to introduce the Bursa Old Thermal Spring 4 as a Byzantine structure and some researchers even expressed the _ same opinions as the travelers in their publications; and some

researchers also presented that thermal spring was built by the Turkish architects and craftsmen. Even though the Old Thermal Spring was mentioned in quite a lot o f publications, there was no monograph on it and documents as well as information regarding the structure have not been evaluated comprehensively to date.

There are still different opinions regarding the architect and origin o f the building, and there is no consensus about it. This paper will mainly address the origin and architect o f the building together w ith the current assessments regarding the date o f the building.

Keywords: Early Ottoman, Architecture, Bursa, Thermal Spring, M urad I.

GİRİŞ

B u rsa E sk i K a p lıc a Ç ek irg e M ah a lle sin d e , Ç ek irg e C ad d esi ile Z ü b ey d e H a n ım C a d d e s i’n in b irle ştiğ i k ö şe d e , g ü n e y y ö n d e E sk i K a p lıc a S okak ile sın ırla n a n a la n d a y e r a lm a k ta ve A rm u tlu H a m a m ı o la ra k d a tan ın m a k ta d ır. S ağ lam ve b a k ım lı d u ru m d a k i k a p lıc a b u g ü n k a d ın la r ve e rk e k lere a y rılm ış b irim le ri ile B u rsa K e rv a n sa ra y T erm al O tel ta ra fın d a n işletilm ek ted ir. (G ör. 1-2)

(3)

Yılmazya؟ar, H (2018). Bursa Eski Kaplıca: Mimar ve Yapının Orijini Meseiesi, ABAD, 1(2), 3-43.

Y a p ın ın k e sin in şa ta rih in i v e re n h e rh a n g i b ir b e lg e y e u la şıla m a m a sın a k arşın , O sm an lı k ro n ik le ri ile a rşiv b e lg e le rin d e y e r alan b ilg ile r, y a p ın ın I. M u ra d d ö n e m in d e in ş a e d ild iğ in e işa re t eder. C ih a n n ü m a ’dak i b ilg ile r, y a p ın ın ism i ile I. M u ra d d ö n em i eseri o ld u ğ u y ö n ü n d e v e rile r sunar:

“S u lta n M u r a d şe h rin b a tısın d a k i s ıc a k m in e ra l su la r ü zerin e b ir ku b b e ve bu k u b b e n in a ltın a b ir ç o k h a v u z (H avza) y a p tırd ı; bu h a m a m a (B anyo) E sk i K a p lıc a d e n ir ”. 1 K atip Ç e le b i’n in b u ak tarım ı, B u rs a ’n ın fe th in in h e m e n so n ra sın d a Ib n -i B a tu ta ’n ın sıca k su k a y n a k la rın ın ü zerin e h a m a m la rın in ş a e d ild iğ i y ö n ü n d e k i g ö z le m le rin in I. M u ra d d ö n e m in d ek i d e v a m lılığ ın ı o rta y a k o y m a sı a ç ısın d a n d a ö n e m lid ir.2 A n c a k sö z k o n u su v e rile r b a h si g e ç e n y a p ın ın I. M u ra d ’ın sa lta n a tın ın h a n g i y ılla rın d a in şa e d ild iğ i y ö n ü n d e h e rh a n g i b ir ç ık a rım a o la n a k v erm ez. B u y ö n d e k i en n e t ifad e T a c ü ’t T e v a rih ’te y e r alm ak tad ır:

“...A lla h 'ın m escid leri, k ıy a m e t g ü n ü n e ve A l l a h ’a im a n ed e n le r ta ra fın d a n bakılır, b u y ru ğ u g e re ğ in c e ev v e la S a ra y -ı a m ire k a rşısın d a g ö rk e m li b ir c a m i y a p tır ılm a s ı y o lu n d a d ü n y a la r k a d a r d e ğ e rli fe r m a n ı çıktı. 767 (M. 1 3 6 5 -1 3 6 6 ) y ılın d a bu h a y ırlı işe başlandı. Ş e h rin a rka y a k a s ın d a h a la K a p lu c a a d iyle ta n ın a n te m izlik ve g ü ze lliğ i ile ö vü len b ir g ü z e l h a m a m y a p tır d ı...”3

A şık p a şa z a d e v e N e şri K a p lıc a m e v k iin d e I. M u ra d ta ra fın d a n in şa e ttirile n y a p ıla rı H . 767 (M . 1365-1366) y ılın d a g e rç e k le ştiğ i b e lirtile n _ S ırp sın d ığ ı S av aşı so n ra sın d a g e rç e k le şen im a r faa liy e tle ri a ra sın d a ta n ım la r.4 O ru ç B e y ve A n o n im T e v a rih -i A li O sm a n ’d a d a S ırp sın d ığ ı

1 Louis Vivien de Saint-Martin (1852). Description historique et geographique de l ’Asie Mineure comprenant les temps, anciens, le Moyen Age et les temps modernes, avec un precis detaille des voyages qui ont ete fiats dans la peninsule, depuis l'epoque des Croisades Jusqu ’aux temps les plus recent; precede d'un Tableau de l'histoire geographique de l'Asie ..., 21. Cilt II. Paris: Arthus Bertrand, Librarire de la Sociere de Geographic., s. 720.

2 “Şehir dışında sıcak akan bir menba var; büyük bir göle dökülüyor. Onun üzerine iki hamam yapılmış, biri erkeklere, diğeri kadınlara ait. Hastalar uzak diyarlardan gelip bu kaplıcada şifa bulurlar. Burada yolcuların konaklayacağı bir zaviye vardır. Gelen üç gün kalır ve doyurulur. Orayı Türkmen hükümdarlarından biri yaptırmış. Bknz. İbn Batuta.

(2004/ İbn Battuta Seyahatnamesi I-II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları / Kazım Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi. s. 428.

3 Sadettin Efendi. (1999). Tacüt Tevarih I(Haz. İ. Parmaksızoğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları., s. 129-130.

4 Atsız, (1992). Aşıkpaşaoğlu tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları., s. 53; Neşri.

(1995). Kitab-ı Cihanüma 1. F. R. Unat ve Köymen, M.A. (Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları., s. 203.

(4)

Yılmazyaşar, H. (2018). Bursa Eski Kaplıca: Mimar ve Yapının Orijini Meselesi, ABAD, 1(2), 3-43.

S a v a ş ı’n ın g e rç e k le ştiğ i y ıl H . 767 o la ra k b e lirtilir.5 O sm an lı k ro n ik le rd e y e r a la n b u ta rih ve b ilg ile rd e n çık ışlı o la ra k y a p ıy a a tı^ a b u lu n a n y a y ın la rd a E sk i K a p lıc a ’n ın için d e o ld u ğ u I. M u ra d ’ın in şa ettirm iş o ld u ğ u y a p ıla r 1 3 6 5-1366 y ılla rın a ta rih le n d irilm iştir.® M ev c u t v e rile r ışığ ın d a y a p ın ın k e sin in şa ta rih in i te s p it e tm e k m ü m k ü n g ö rü n m e se de, S ırp sın d ığ ı S a v a ş ı’n ın ta rih in in O sm a n lı k ro n ik le rin d e b e lirtild iğ i g ib i 1365-66 o lm a d ığ ı, so n d ö n em ta rih a ra ştırm a la rın a g ö re 16 E y lü l 1371 y ılın d a g e rç e k le ştiğ i؟ d o la y ısı ile E sk i K a p lıc a ve K a p lıc a m e v k iin d e in şa e d ilm iş o lan d iğ e r I. M u ra d y a p ıla rı iç in en e rk e n in şa ta rih in in 1371 yılı o la ra k rev ize e d ilm e si g ere k tiğ in i d ü ş ü n m e d e y iz .

E sk i K a p lıc a ’n ın k a d ın la r b ö lü m ü n ü n g iriş k a p ısı ü ze rin d e y e r alan 1511 ta rih li k itab e 8 II. B e y a z ıd d ö n e m in d e y a p ıy a e k le n e n so y u n m alık b ö lü m ü n e aittir. B u ta rih te so y u n m a lık ile b irlik te m a h z e n v e k a p lıc a n ın çev resin e d ü k k a n la r in ş a e d ild iğ i b ilin m e k te d ir. و D o la y ısı ile b u g ü n m e v c u t o la n k a p lıc a I. M u ra d d ö n e m in d e in ş a ed ilm iş o la n m e k a n la r ve II B e y a z ıd d ö n e m in d e söz k o n u su m e k a n la ra e k le n e n b irim le rin te m silin d e ik i fark lı d ö n e m in m im a ri ö z e llik le rin i ta şım a k ta d ır.

5 Oruç Bey (2009). Osmanlı tarihi. N. Öz№k (Sadeleştiren). İstanbul: Çamlıca Yayınları., s. 30; F. Giese (1992). Anonim Tevarih-i Ali Osman. N. Azamat (Haz.).

İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları., s. 26.

6 E. H. Ayverdi (1966). Osmanlı mimarisinin ilk devri.İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları., s. 232, 267, 274; O. Aslanapa, (2004) Osmanlı Devri mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi., s. 17, 19; S. Çetintaş (1952). Türk mimari anıtları - Osmanlı Devri - Bursa ’da MuradI. Beyazıd I. binaları. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi., s. 1.

7L. S. Stavrianos (2000). The Balkans since 1453, London: C. Hurst & Co., s. 44; H.

İnalcık (2010). Kuruluş dönemi Osmanlı sultanları (1302-1481). İstanbul: İSAM Yayınları., s. 87-90; F. Başar. (2010). Çirmen Savaşı'nın Balkan Tarihindeki Yeri.

Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (12), s. 53.

؟Transkripsiyon:

Kaplucenin binası ve cümle yer yapıldı San gülâb tıyneti oldu miskile tağmir Feyyaz zulmenend-in feyz-i iyanet erdir

İ t ’mame dendi tarih kapluce oldu tamir H. 917. Bknz. N. Beşbaş ve H. Denizli. (1983).

Türkiye ’de vakıf abideler ve eski eserler 3. Cilt. Ankara: Vakı^ar Genel Müdürlüğü Yayınları., s. 348. Bknz. Görsel 5. Kaplıca da ayrıca önceleri (mermer levha bu gün ılıklık mekanı ile sıcaklık mekanı arasında yere alan kapının solunda duvara yaslı vaziyette bulunmaktadır) sıcaklık mekanının güney duvarında içinde sıcak suyun aktığı aslan ağzı bulunan mermer levha üzerinde bir Osmanlıca yazı bulunmadadır. Söz konusu yazı 1675 tarihli olup, kaplıcanın daima güzel/zarif olmasının niyaz edildiği bir beyiyen ibarettir.

ظ ذ Ayverdi, 1966, a.g.k., 283.

9 E. Şehitoğlu (2008). Bursa hamamları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları., s. 111.

(5)

Y a p ın ın b a n isin i v e re n h e rh a n g i b ir k ita b e y o k tu r. A şık p a şa o ğ lu T a rih i’n d e, I. M u ra d ’ın B u rs a ’d a y ap tırm ış o ld u ğ u e se rle r sıra la n ırk e n , I.

M u ra d ta ra fın d a n in şa e d ile n im a re tin (H ü d a v e n d ig a r/K ap lıc a im a re ti) b u lu n d u ğ u y e ri işa re t e d en b ir y e rle şim a la n ı o la ra k “K a p lıc a ” b ah si g e ç m e k te d ir.10 N e şri, I. M u ra d ’ın eserle rin i a k tarırk en , b ir h a m a m y a d a k a p lıc a d a n b a h se tm e z k e n , “K a p lıc a ” ib aresin i, A şık p a şa o ğ lu T a rih i’nde o ld u ğ u g ib i b ir y e rle şim alan ı o lara k ta n ım lar. 11 A n o n im T ev arih -i O sm a n ’d a d a A şık p a şa o ğ lu ve N e şri ta rih le rin d e o ld u ğ u g ib i K a p lıca, b ir m e v k i/y e rle şim alan ı o la ra k k a y d e d ilm iş tir.12 B ah si g e ç e n m e v k id e I.

M u ra d ta ra fın d a n b ir k a p lıc a in şa ettirilm iş o ld u ğ u y ö n ü n d e k i b ilg i T a c ü t T e v a rih ’te k a rşım ız a ç ık m a k ta d ır .13 Söz k o n u su k a y ıtta b ah si g e ç e n h a m a m ın şeh rin a rk a y a k a sın d a , im a re tin (H ü d a v e n d ig a r - K a p lıc a Im areti) “y a n ı b a ş ın d a ” ta r if ed ilm e si ta n ım la n a n y a p ın ın lo k a liz a sy o n u n u ve d ö n e m in b ir d iğ e r k a p lıc a sı o lan K ü k ü rtlü K a p lıc a sı ile k a rıştırılm a o la sılığ ın ı b ir ö lçü d e ö n lem ek ted ir. A rşiv b e lg e le rin d e y a p ı “K a p lıc a H a m a m ı” o la ra k ta n ım la n m ış b ir a n la m d a “K a p lıc a ”, b ah si g e ç e n h a m a m ı/k a p lıc a y ı n ite le y e n b ir isim o la ra k k u lla n ılm ış tır ve H ü d a v e n d ig a r V a k ıfla rı a ra sın d a ta n ım la n m ıştır. 14 Y a p ıy a y a k ın k o n u m d a k i H ü d a v e n d ig a r - K a p lıc a Im a re ti’n in v a k fiy e sin d e k i v e rile r k a p lıc a n ın I. M u ra d ’ın Ç e k irg e ’dek i k ü lliy e sin in b ir p a rç a sı o ld u ğ u n u o rta y a k o y m ak tad ır: “ve v â k ıf-ı z ik r o lın a n K a p lu c a ’y a n is p e t o lu n u r 7

h a v â liy e v â k f e y le d i”.15 _

10“Bursa hisarında kendisinin sarayı kapısında bir cuma mescidi yaptı. Kaplıca ’da bir imaret, üzerinde bir medrese yaptı". Atsız, 1992, a.g.k., 53.

11 “Ve Kapluca ’da dahi bir imaret yapub üzerine medrese yapdı". Neşri, 1995, a.g.k., 203.

12 Giese, 1992, a.g.k., 30.

13“...Şehrin arka yakasında, hala kaplıca adı ile tanınan temizlik ve güzelliği ile övülen güzel bir hamam yaptırdı. Bunun yanı başında da “sîzlere sofralar kurduğumuz, tek Allah hakkı içindir" emrinden aldığı duygu ile bir imaret ve misafirhane, mescit, mescidin üst katında medrese ve öğrenci hücreleri inşa ettirdi". B ^ z . Sadedin Efendi, 1999, a.g.^, 130.

14 B ^ . B.O.A. C.BLD. 15/750 (17-07-1210); B.O.A. C.BLD. 64/3185 (20-11-1246);

B.O.A. C.BLD. 254/12990 (?9-03-1118)

15 N. Topçu (2005). Murat Hüdavendigar’ın Bursa Vakfiyesi ve Vakıf Köyleri, Bursa Araştırmaları, 10, s. 48. Bursa Hüdavendigar imareti vakfiyesi hakkında ayrıca ط ذ T.

Gökbilgin (1953). Murad I. tesisleri ve Bursa İmareti vakfiyesi. Türkiyat Mecmuası, X, s.

217-234; H. B. Öcalan (2012). Murad Hüdavendigar’ın imaret vakfiyesi. İ. Selimoğlu (Ed.). Sultan I. Murad Hüdavendigar ve Dönemi içinde (s. 397-413). Bursa: Osman Gazi Belediyesi Yayınları., s. 405-412.

(6)

1. Mimari Özellikler

E sk i K a p lıc a ’n ın m e v c u t m im a ri v e m a lz e m e -te k n ik ö z ellik le rin d e, ö n ce k i sa tırla rd a ak ta rıla n v e rile rin işa re t ettiğ i I. M u ra d ve II. B e y azıd d ö n e m le rin in iz leri ta k ip ed ile b ilm e k te d ir. (G ör. 2)

S o y u n m alık , so ğ u k lu k , ılık lık v e ılık lığ ın ik i y a n ın d a k i b irim le rd e n o lu şa n k a p lıc a n ın , so y u n m a lık ve so ğ u k lu k k ısım la rın ın II. B e y a z ıd d ö n em in d e in şa e d ild iğ i b ilin m e k te d ir.(G ö r. 22) F a rk lı d ö n e m le rd e k i o n arım ve ila v e le r ile k a d ın la r ve e rk e k le r b ö lü m ü o lm a k ü z e re ik i k ısm a a y rıla n k a p lıc a n ın ö z g ü n g irişi, b u g ü n k a d ın la r k ısm ın ın g irişi o larak k u lla n ıla n d o ğ u d a k i so ğ u k lu k k ısm ın ın d o ğ u d u v a rın d a y e r a la n b ir k a p ı ile sa ğ lan m ak ta d ır. (G ör. 3) E rk e k le r k ısm ın a ise söz k o n u su m e k â n ın k u z e y d u v a rın d a k i b ir k a p ı ile g irilm e k te d ir. A y rıc a söz k o n u su b irim e b a tı y ö n d e y e r a la n b ir k a p ı ile de u la şılır. E rk e k ve k a d ın la r b ö lü m le rin in g irişle rin in ay rılm a sı am acı ile m e k â n b ir p a ra v a n ile ikiye b ö lü n m ü ştü r.

K a d ın la r k ısm ı; p a ra v a n b ö lm e si, d o ğ u b atı d o ğ ru ltu su n d a u z a n a n d ik d ö rtg e n p la n lı b ir so y u n m a lık ve g ü n e y d e d u v a rd a y e r a la n b ir k a p ı ile u la şıla n k u z e y g ü n e y d o ğ ru ltu su n d a u z a n a n , iki y a n d a n ey v a n la rla g e n işle tilm iş k u b b e ile ö rtü lü k ü ç ü k b ir m e k â n d a n ib a re ttir.16

K a p lıc a n ın e rk e k le r k ısm ın a g iriş p a ra v a n la ik iy e ay rılm ış ilk so ğ u k lu k b irim in in k u z e y d u v a rın d a k i k a p ı ile sağ lan m ıştır. (G ör. 4) K a p ın ın iki y a n ın d a b ire r p en ce re ile a y d ın la tıla n m e k â n d a n , b a tı y ö n d e so ğ u k lu k m e k â n ın a g e ç ilm e k te d ir. K are p lan lı ve p a n d a n tif g e ç işli b ir k u b b e ile ö rtü lü m e k â n ın k u z e y v e b a tı y ö n le rd e n y a rım k u b b e le r ile g en işle d iğ i g ö rü lm e k te d ir. K u b b e m erk ezin d e y u v a rla k b ir fe n e r a ç ık lığ ı ile k u z e y ve b a tı d u v a rla rd a y e r a la n ü ç e r p en cere a ç ık lığ ı m ek ân ı a y d ın latm ak tad ır.

M e k â n ın o rta sın d a se k iz g e n ta b a n lı ve fısk iy e li b ir h a v u z y e r alır.

S o y u n m a lık b ö lü m ü n ü n g ü n e y d u v a r e k se n in d e y e r a la n b ir k a p ı ile I.

M u ra d d ö n e m in d e in şa e d ild iğ i b ilin e n ılık lık m e k â n ın a girilir. K are ta b a n lı b ir a la n a o tu ra n m ek ân , d ö rt y ö n d e ik işe rd e n sek iz a d e t sü tu n ta ra fın d a n d e ste k le n e n b ir k u b b e ile ö rtü lü d ü r. (G ö r. 13-14) Ilık lık m e k â n ın ın b a tı d u v a r ek se n in d e k i k a p ı ile k u z e y g ü n e y d o ğ ru ltu su n d a u z a n a n iki y a n d a e y v a n la rla g e n işle tilm iş d ik d ö rtg e n p la n lı b ir m e k â n a g irilm e k te d ir. S öz k o n u su m e k â n ın sim etrisi ılık lık m e k â n ın ın d o ğ u su n d a y e r a lm a k ta ve b u g ü n k a d ın la r b ö lü m ü n ü n sıcak lığ ı o larak k u lla n ılm a k ta d ır. B ah si g e ç e n m e k â n ın ö zg ü n m im a ri k u rg u d a ılık lık m e k â n ın ın d o ğ u d u v a rın d a y e r a lan b ir k a p ı ile u la şılm a sı g e re k irk e n söz

6ا Söz konusu mekân özgün yapلda Hüdavendigar döneminde inşa edilen biri^erdendir.

ظ ذ görsel 7 - 12.

(7)

k o n u su k a p ı g ü n ü m ü z d e y o k tu r. Ilık lık m e k â n ın ın g ü n e y d u v a r ek sen in d e y e r alan k a p ı sıc a k lığ a açılm ak ta d ır. S ek izg e n b ir p la n a sah ip o lan m e k â n ın d ö rt k ö şe sin d e y a rım d aire o y lu m la r b u lu n u r.

Y a p ıd a k u lla n ıla n a n a in ş a m a lz e m e si m o lo z ta ş , y e r y e r k esm e ta ş ve tu ğ la d ır. C e p h e le rin b irle ştiğ i k ö ş e le r ile k e m e rle rd e d u v a r y ü z e y le rin d e n fark lı o la ra k k esm e ta ş k u lla n ıld ığ ı g ö rü lm e k te d ir. U ç sıra tu ğ la iki sıra m o lo z taş d e ğ işk e n liğ in d e u y g u la n a n a lm a şık te k n ik tü m y ap ı c e p h elerin d e ay n ı d ü zen d e k a rşım ız a ç ık m a m a k ta d ır. Y a p ıd a k u lla n ıla n m o lo z ta ş la rın b o y u t itib ari ile ço k fa rk lı ö lç ü lerd e o lm ası b a z ı cep h elerd e tu ğ la la r a ra sın d a b ir m o lo z ta ş sırası, b a z ı c ep h e le rd e iki y a d a ü ç m o lo z ta ş sırasın ın k u lla n ılm a sın a sebep o lm u ştu r. (G ör. 19-21) Y a p ın ın ılık lık b ö lü m ü n ü n d o ğ u ve b a tı y ö n le rin d e y e r alan m e k â n la rın d o ğ u ve b atı ce p h e le rin d ek i k e m e rle r ü ç s ıra tu ğ la b ir sıra k esm e ta ş d e ğ işk e n liğ in d e alm a şık te k n ik ile ö rü lm ü ştü r. H e r ik i cep h e ek se n in in k u z e y y ö n ü n d e y e r alan k e m e rle rin k ilit taşı ç e v re sin d e k i tu ğ la la rın ik iş e r sıra o ld u ğ u g ö rü lm e k te d ir. K a p lıc a n ın tü m m e k â n la rı ü stte iki sıra k irp i sa ç a k ile son b u lm a k ta , k irp i saçağ ı o lu ştu ra n te stere d işle rin in te k sıra y a ta y tu ğ la la r ile sın ırlan d ığ ı g ö rü lm e k te d ir. S ıcak lık b ö lü m ü n ü n do ğ u , b a tı ve k u z e y c e p h elerin d e sa ç a k la rın a ltın d a ü st ü ste sırala n m ış v e y u k a rıd a n aşağı d o ğ ru d a ra la rak d ev a m e d e n d ö rt tu ğ la d a n ib a re t b ir tu ğ la b e zem e d izisi k u lla n ılm ıştır. A y rıc a ılık lığ ı ö rte n k u b b e n in saçak a ltın d a, k u b b e b o y u n c a d ev am e d e n tu ğ la k e m e r d iz isi d ik k a t ç ek m ek ted ir.

C ep h e lerd e k a rşım ız a ç ık a n a lm a şık te k n ik , k irp i sa çak v e k irp i sa çak lar a ltın d a y e r alan k e m e r ve d a m la d izileri y ap ın ın cep h e sin i h a re k e tle n d ire n b ez em e u n su rla rı o la ra k te rc ih e d ilm iştir. E n y a k ın ilişk i b a ğ la m ın d a o rta ve g eç d ö n em B izan s m im a risin in cep h e d ü z e n le rin d e sık lık la u y g u la n a n söz k o n u su tu ğ la sü slem e ö ğ e le rin in b e n z e r ö rn e k le ri, İsta n b u l ve S e la n ik ’te k i B izan s y a p ıla rın d a k a rşım ız a ç ık m a k ta d ır.17

2. Yapının Mimarı ve Orijini Meselesi

B u rsa E sk i K a p lıc a y ı in şa e d e n m im a r v e y a p ın ın o rijin i h u su su , ü z erin d e en fa z la y o ru m y a p ıla n ve fark lı g ö rü şle rle g ü n c e lliğ in i k o ru y a n b ir so ru n sald ır.

S ey y ah ların a n la tım la rın d a y a p ı ç o ğ u n lu k la b ir B izan s y a p ısı y a d a k u b b e si I. M u ra d ta ra fın d a n ö rtü lm ü ş b ir h a m a m o la ra k ta n ım la n m ış tır.18 Ö rn e ğ in H a m m e r, B u rsa k ap lıc a la rın ı ta n ıtırk e n E sk i K a p lıc a y ı en sıcak

17 Bu hususta karşılaştırma örnekleri ve referanslar için bknz. dipnot 68.

18 Seyyahların Eski Kaplıca’ya dair gözlemlerine dair detaylı bilgi için bknz F. Yıldırım (2014). 14. yüzyıldan Cumhuriyet Dönemi'ne kadar yabancı seyyahların gözünden Bursa ilindeki mimari eserler, C.1-2, Bursa: Nilüfer Belediyesi., s. 344-350

(8)

k a p lıc a o la ra k n ite le n d irm e k te v e k u b b e sin in I. M u ra d ta ra fın d a n in şa e ttirild iğ in i b e lirtm e k te d ir. 19 T o u rn e fo rt, E sk i K a p lıc a ’y ı “su la rı ç o k sıca k; B iza n s İm p a r a to r lu ğ u ’n u n a ltın ç a ğ la rın d a R u m la rın ku lla n d ık la rı s ıc a k su la rın b u n la r o ld u k la rın ı g ö ste re n b ir ç o k işa re t v a r ” d iy erek ta n ıtm ış tır.20 T e x ie r ise “...h e p sin d e n eski o la n E sk i K a p lıc a H a m a m ı, B iza n slı E tie n n e ’in B itin y a k ra lla rın a a it d iye s ö z ettiğ i h a m a m la rd a n b ir i...” diye ta n ıtırk e n , “k u b b e sin in ” I. M u ra d ta ra fın d a n y ap tırıld ığ ın ı b e lirtm e k te d ir.21 B u rs a H am a m la rın ı k o n u a la n sp e sifik b ir ç a lışm a o lan

“L e s B a in s d e B ro u sse ” ad lı eserd e B ern ard , y a p ın ın sıc a k lık k ısm ın ın O sm an lı feth i ö n cesin d e “Y u n a n y a p ı m ı ” o ld u ğ u n u , d iğ e r b ö lü m le rin 14.

Y ü z y ıl o rta la rın d a I. M u ra d ta ra fın d a n in şa e d ild iğ in i ve a n a g iriş k a p ısın d a k i k ita b e n in b u v eri ve ta rih i g ö ste rd iğ in i b e lirtm e k te d ir.22 V . K an d es esas y ık a n m a y e rin in (sıcak lık ) B u rs a ’n ın feth i ö n cesin d e B iz a n slıla r ta ra fın d a n in şa e d ild iğ i, y a p ın ın d iğ e r b ö lü m le rin in fark lı ta rz d a o ld u ğ u ve 14. y ü z y ılın o rta la rın d a I. M u ra d ta ra fın d a n y a p tırıld ığ ın ı ileri sü rm e k te d ir.23 W a lk e r h a m a m ın te m e l ve ze m in in in an tik d ö n em işçiliğ i o ld u ğ u n u b e lirtm e k te , T e x ie r’de o ld u ğ u g ib i ü st y a p ısın ın I. M u ra d ta ra fın d a n y a p tırıld ığ ın ı b ild ir m e k te d ir .24 B e n z e r a lg ı/te sp itle r y a k ın d ö n e m T ü rk sey y a h la rın ın a n la tıla rın d a k a rşım ız a ç ık m ak tad ır. M e h m e t Z iy a y a p ın ın “iç in d e k i m e rm e r sü tu n la rın b a şlık la rın a d ik k a t e d ileverse b u ra n ın eski R û m la r za m a n ın d a y a p ılm ış 10 o ld u ğ u n u a n la m a k ta m ü şk ilâ t ç e k ilm e z ” şek lin d e b ir y o ru m d a b u lu n u rk e n 25 , Ö m e r S ubhi B e y H a m a m ı B izan s d ö n em i ile

؛ j. V. Hammer (1818). Umblick a u f einer Reise von Constantinopel nach Brussa und ٠ dem Olympos, und von da zurück über Nicaa und Nicomedien. PestL., s. 25.

20 j. Tournefort (2005). Tournefort Seyahatnamesi, Ed. S. Yerasimos. İstanbul: Kitap Yayınevi., s. 238.

21 C. Texier (2002) Küçük Asya (coğrafyası, tarihi ve arkeolojisi) I. (Çev: A. Suat).

İstanbul: Enfomasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı., s. 208. Texier’in BizanslI Etienne olarak tanıttığı kişi Stephanos Byzantinus’t^r. Eseri için ط ذ Stephani Byzantii (1839). Ethnikon: Quae Supersunt (Ed. Antonius Westermann) Lipsiae : B. G. Teubneri.

22 C. A. Beınard (1842). Les Bains de Brousse, En Bithynie (Turquie D ’Asie), İstanbul:

Imprimerie De Mille Pr،؛res, s. 22

23 V. Kandes (2008). Kuruluşundan XIX. yüzyıl sonlarına kadar Bursa. İstanbul., 195

196. V. Kandes’in Eski Kaplıca’ya dair aktardığı bilgilerin nerede ise tamamı C. A.

Bernard’a aittir. Karşılaştırma için b ^ z . Bedard, 1842, a.g.^, 22.

24 M. A. Walker (1886). Eastern life and scenery with excursions in Asia Minor, Mytilene, Crete andRoumania. Vol. / / .ا >س س: Chapman and Hall Limited., s. 155.

25 Mehmet Ziya, Bursa’dan Konya’ya Seyâhat, Konya Seyâhatı Hâtıratından, (Haz. A.

Çaycı, B. Ürekli), Konya: Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları: 37, s. 37-38.

(9)

ilişk ile n d irm e k te ,26 M a ri D e L u n e ’dan a k ta rd ığ ı b ö lü m d e y a p ıy ı “B iza n s m im a ri ü slu b u n d a y a p ılm ış n efis b ir e s e r.... Ş e h it H ü d a v e n d ig â r H a zre tle ri ’n in bu k a p lıc a y ı ta m ir ettirdiği, n efis ba zı b ö lü m le r ilave e d ild iğ i c a m g â h ın k a p ısı ü ze rin d e k i y a z ılı k ita b e d e n a n la ş ılm a k ta d ır ” d iy e re k tan ıtm a k ta d ır. 27 İlg in ç b ir şek ild e y a p ıy a d a ir b ilg i v e re n se y y a h la rın b irç o ğ u n u n k a p lıc a n ın ü stü n ü n I. M u ra d ta ra fın d a n y a p tırıld ığ ı h u su su n d a dil b irliğ in d e o ld u ğ u a n la şılm a k ta d ır.28

Söz k o n u su g ö rü şle rin b ir k ısm ı, y a p ıy a d a ir b ilg i v e re n a ra ştırm a c ılar iç in çık ış n o k ta sı o lara k k u lla n ılm ış; m im a rın k im liğ i ve y ap ın ın o rijin i b a ğ la m ın d a ta rtışılm ıştır. B u rs a ’y a d a ir ilk ç a lışm a la rd an b irisin i g e rç e k le ştire n H . W ild e , B u rs a ’d ak i g ü n ü m ü z e u la şa n k a p lıc a la rın içerisin d e en e sk isi o la ra k n ite le n d ird iğ i E sk i K a p lıc a ’n ın , Ç e k irg e ’dek i I.

M u ra d C a m isi’n i de y a p a n m im a r - C h risto d o u lo s (?) ta ra fın d a n 1389 y ılın d a in şa ed ild iğ in i b e lirtm ek te ve k a p lıc a n ın o ld u ğ u y e rd e ö n cesin d e de b a ş k a y a p ıla r ile b irlik te b ir k a p lıc a n ın o la b ilece ğ i y ö n ü n d e g ö rü ş b ild irm e k te d ir.29

A lb e rt G ab riel ise E sk i K a p lıc a ’n ın y e rin d e b ir B izan s K a p lıc a ’sı o lm a sın ın m ü m k ü n o ld u ğ u n u b e lirtirk e n , b u h u su sta b ir so n u c a u la şıla b ilm e si iç in k az ıla rın y a p ılm a sı ve sıv aların in c e le n m e si g erek tiğ i y ö n ü n d e g ö rü ş b ild ir m e k te d ir .30 A . G a b rie l ay n ı z a m a n d a y a p ıd a k i ^ B izan s d ö n em in e a it m im a ri p la stik p a rç a la rın v a rlığ ın a d ik k a t çe k m e k te , ___

an c ak d ev şirm e o la n söz k o n u su p a rç a la rın k a p lıc a la ra m ı y o k s a b a şk a y a p ıla ra m ı a it o ld u ğ u n u n b ilin m e d iğ in i b e lirtm e k te d ir.31 G a b riel ay rıc a

26 Suphi Bey’in ulaştığı sonuç doğru olsa da, hatalı olarak Çekirge ile Pitya’yı (Py^ia/Yalova) aynı yerleşim olarak adlandırmış ve buna bağlı olarak Bizans kaynaklarında Teodora’nın kalabalık bir grupla ziyaret ettiği Pitya’daki Kaplıcalarını (Py^ia Themrae) Eski Kaplıca ile ilişkilendirmiştir. Bknz. Ömer Suphi (2007). Ömer Subhi Bey’in Bursa Seyahati, Hüdavendigâr Vilayeti’nde Bir Hafta Seyahat, İstanbul:

Sentez Yayınları, s. 23-25

27 Ömer Suphi, 2007, a.g.k., 85. Yazarın I. Murad’ın ilave ediğini bildirdiği ve camgâh olarak tanıtılan kısım (soğukluk) II. Beyazıd döneminde inşa edilmiş olup, kapı üzerindeki kitabedeki bilgi de bu yöndedir.

28 F. Yıldırım söz konusu tasvirin, ilk kez Kâtip Çelebi tarafından kullanıldığı ve Hammer’in bu bilgiyi Kâtip Çelebi’den almış olmasının muhtemel olduğunu belirtirken, Texier, Bernard ve Jerningham gibi seyyahların da Hammer’dan alıntı yaptığı hususunda görüş bild iren ed ir. Bknz. Yıldırım, 2014, a.g.k., 347. Hammer ile Texier’in söz konusu yapıya dair kaynaklarının aynı olduğu yönündeki ilk tespit Sedat Çetintaş’a aittir. B ^ z . Çetintaş, 1952, a.g.^, 12.

29 H. Wilde (1909). Brussa; eine eni^kelungsstâte Türkischer architeklnr in Kleinasien unter den ersten Osmanen. Berlin: E. Wasmu^ A.-G., s. 93

30 A. Gabriel (1958). Une Capitale Turque. Brusse. Paris., s. 166.

31 Gabriel, 1958, a.g.^, 166.

(10)

b u g ü n E sk i H a m a m ’ın b u lu n d u ğ u y erd e b ir B iz an s H a m a m ı’n ın b uلu n d u ğ u v a rsa y ıلırsa, oلa sıلıkاa “T ü r k le r in ” sö z k o n u su y ap ın ın te m eللerini k u lla n a ra k y e n id e n in ş a etm iş oلa b iلe c e kاerin i ileri sü rm e k te d ir.32

K o y u n lu o ğ lu ’n u n ço k k ıs a b ir ta n ım ile I. M u ra d ve II. B e y a z ıd ’ın eseri o la ra k ta n ıttığ ı y a p ıy ı, T ü rk le re m ira s b ir e s e r o la ra k n ite le n d irm e si O sm an lı ö n c e sin d e k i m e v c u t b ir y ap ın ın ü z erin e in şa e d ild iğ i y ö n ü n d e b ir alg ı o lu ş tu ru r .33 K a z ım B ay k al y a p ın ın H ü d a v e n d ig a r v a k fı o ld u ğ u n u b e lirtirk e n asıl y a p ısın ın k e sin o la ra k b ilin m e d iğ in i, T raian u s d ö n e m in d e k i (M . o . 9 8 -1 1 7 ) k a p lıc a n ın , E sk i K a p lıc a ’n ın a lt ta ra fın d a k i h a ra b e o ld u ğ u y ö n ü n d e g ö rü ş b ild irirk e n , ]hn B a tu ta ’n ın söz k o n u su m e v k id e b ü y ü k b ir k a p lıc a o ld u ğ u n u a k ta rd ığ ın ı y in e le y e re k h e rh a n g i b ir ta rtış m a v e d e ğ e rle n d irm e d e b u lu n m a m a k la d ır.34 K. A . A ru k a p lıc a n ın I.

M u ra t ta ra fın d a n 1389 y ılın d a B iza n slı “C h r is to d u lo s ” a d ın d a k i b ir san a tk a ra y a p tırd ığ ın ı, g ö b e k ta ş ı ile T ü rk h a m a m la rın d a g ö rü le n k ü ç ü k h a lv e tle rin b u y a p ıd a o lm a d ığ ın ı b e lirtirk e n ö zellik le g iriş h o lü n ü n h a ç v a ri d ü z e n in in H ristiy a n b ir u sta ta ra fın d a n y a p ıld ığ ın ı a ç ık b ir şekilde g ö ste rd iğ in i b elirtm e k te d ir. 35 B u rsa H a m a m la rın a d a ir en erk en ç a lışm a la rd an b irisin i g e rç e k le ştirm iş o lan K. K e p e c io ğ lu H ü d a v e n d ig a r e v k a fın a b a ğ lı b ir y a p ı o la ra k ta n ıttığ ı E sk i K a p lıc a ’n ın B u rs a ’n ın fe th in d e n ön ce de v a r o ld u ğ u v e m im a ri ö z e llik le rin in B izan s d ö n em in e işa re t ettiğ i y ö n ü n d e b ir g ö rü ş b ild irm e k le d ir.36

Y a p ıy a d a ir d e tay lı b ir a n aliz su n an S. Ç etin taş, E ski K a p lıc a ’n ın b ir B iz an s y a p ısı o ld u ğ u y ö n ü n d e g ö rü ş b ild ire n k a y n a k v e araştırm a la ra şid d etle k arşı çık m ak ta, y a p ın ın p la n ın ın B u rsa O rh an C am i ile o lan b e n z e rliğ in in (?) altın ı ç iz e re k T ü rk d ev ri eseri o ld u ğ u n u

32 Gabriel, 1958, a.g.k., 166.

33 M. T. Koyunluoğlu (1935). İznik ve Bursa Tarihi.Bursa: Vilayet Matbaası., s. 131.

34 K. Baykal (1950). Bursa ve anıtları. İstanbul: Eski Eserleri Sevenler Derneği Yayınları., s. 31.

35 Bknz. K. A. Aru (1 9 4 9 ). Türk hamamları et^.Y ayınlanm am ış Doçentlik Tezi.

İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, s. 53-54. Aru’nun tespitlerindeki Christodulos adındaki sanatkara dair kesin bir yargı bildirmek mümkün değildir. Araştırmacının diğer tespitlerine ana hatları ile katılmakla birlikte, haçvari planlı olarak nitelendirdiği giriş bölümünün Hristiyan bir mimar tarafından inşa edildiği yönündeki tespite ihtiyatla yaklaşmak gerekir ki, kaplıcanın I. Murad dönemine tarihlenen kısımlarından farklı olarak ana inşa malzemesi kesme taş olan giriş bölümü II. Beyazıd döneminde inşa edilmiştir ve yapının mimarının kökenine dair çıkarımda bulunulabilecek herhangi bir mimari veri sunmamaktadır.

36 K. Kepecioğlu (1935). Bursa Hamamları, Bursa Yeni Basımevi., s. 1-2.

(11)

v u rg u la n m a k ta d ır. 37 Ç etin taş a y rıc a y a p ın ın iç e risin d e “B izan s m o tifle rin d e n u y d u rm a ” sü tu n b a şlık la rı v e sü tu n la r ile k u b b e y e g e ç işte k i

“d ü z lü k le r in ” a ld atıcı o lm am ası g e re k tiğ in i b e lirtirk e n , 19. y ü z y ıld a B u rsa U lu C a m i’sin in o n a rım ın d a ç a lıştığ ı b ilin e n g a y rim ü slim u sta la rı ö rn ek g ö ste re re k , “c a h il R u m ve E rm e n i u sta la rın e h liy e tsiz elleriyle y a p ılm ış, ta h rifçi ta m ir le r le ” o lası z e n g in sü slem e u n su rla rın ın y o k e d ilm iş o la b ile c e ğ i y ö n ü n d e g ö rü ş b ild irir. 38 A ra ştırm a c ı y a p ın ın b ir B izan s eseri o la m a y a c ağ ı h u su su n d a , sü tu n b a şlık la rın ın fark lı y ü z y ılla ra a it o ld u ğ u n u ve o la sılık la y a p ın ın in şası sıra sın d a fa rk lı y e rle rd e n to p la n a ra k ik in c i d e fa k u lla n ıld ığ ın ı, sütun, sü tu n b aşlık la rı ve k e m e r ü ze n g ile rin d e k i o ra n tısız lık la ra d ik k a t ç e k e rk e n b u y ö n d e k i “zo rla m a te r tip le r in ”, y ap ın ın b ir B izan s eseri o lm ası d u ru m u n d a k a rşıla şılm a y a c ak u n s u rla r o ld u ğ u y ö n ü n d e g ö rü ş b ild irm e k te d ir.39

Y a p ıy a d a ir d e tay lı a n a liz le rd e n b ir d iğ e rin in sah ib i E. H . A y v e rd i, S.

Ç e tin ta ş ’ın d a h a ön ce a ltın ı çizd iğ i g ib i, y a p ıd a B iza n s p a rç a la rın ın k u lla n ılm a sın ın b ir şey ifad e e tm e d iğ in i, sü tu n b a ş lık la rın ın y a p ı için tasa rla n m ış o lm a d ığ ın ı ve d e v şirm e o la ra k k u lla n ıld ık la rın ı, sü tu n ların y ü k se k lik le rin in y a p ın ın B izan s eseri o lm ası d u ru m u n d a y ap ın ın ö lçü lerin e u y g u n o la ra k işle n e c e ğ i g ib i h u su sla rın ü z e rin d e d u rm u ştu r.40 A y v e rd i a y rıc a H ü d a v e n d ig a r C a m is i’n d e k a rşım ız a ç ık an “k e m e rc ik li s ilm e n in ” b ah si g e ç e n y a p ıd a a y n en k u lla n ılm a sıy la y a p ın ın I. M u ra d d ö n em in d e in şa ed ild iğ in in an la şıld ığ ın ı b e lirtm iştir.41

K a y n a k la r v e y a y ın la rd a y e r a la n b ilg ile rle y a p ın ın o rijin i h u su su n d a k e sin b ir y a rg ıy a u la şm a k o ld u k ç a g ü çtü r. N e y a z ık k i E sk i K a p lıc a ve d e ta y d a y ap ın ın o rijin i h u s u s u n d a te s p it v e g ö rü şle ri o la n a raştırm a c ıların b ü y ü k b ir k ısm ın ın , arg ü m a n la rın ı d e ste k le y e n ö rn e k le m ve re fe ra n slard a n im tin a e tm eleri, öne sü rü len g ö rü şle rin te y id i ve g ü v e n irliğ i a ç ısın d a n so ru işa re tle rin i de b e ra b e rin d e taşım ıştır.

B u rsa E sk i K a p lıc a ’n ın “Y ıld ızv a ri S ıc a k lık lı T i p ” o la ra k ta n ım la n a n 42 sek izg en p la n lı sıc a k lık b ö lü m ü n ü n , d ö rt k ö şe sin d e y e r a la n y a rım daire ta b a n lı o y lu m la rd a n ib a re t m e k â n d ü z e n in in ö n cü l ö rn ek le ri, R o m a ve G eç A n tik d ö n e m h a m a m la rın d a k a rşım ız a çık ar. İta ly a B a ia e ’deki

37 Çetintaş, 1952, a.g.k., 15-16.

38 Çetintaş, 1952, a.g.k., 16.

39 Çetintaş, 1952, a.g.k., 16.

40 Ayverdi, 1966, a.g.k., 281.

41 Ayverdi, 1966, a.g.k., 281.

42 S. Eyice (1960). İznik'te "Büyük Hamam” ve Osmanlı Devri hamamları hakkında bir deneme. Tarih Dergisi, 11, s. 110-111.

(12)

T e rm o -m in e ral k o m p le k s ,43 T iv o li’d ek i H a d ria n u s V illa sı iç erisin d ek i k ü ç ü k h a m a m la rd a n b irisi (K ) ile R o m a A g rip p a H a m a m ın d a E ski K a p lıc a ile b e n z e r p la n la ra sah ip b irim le r o lm a k la b irlik te ,44 söz k o n u su m e k â n la r d aire p la n lıd ır. R o m a ’d ak i C o n sta n tin u s H a m a m la rı’n d a 45 ise E sk i K a p lıc a ’d a o ld u ğ u g ib i se k iz g en m e k â n ın k ö şe le rin d e k i b ire r y arım d aire o y lu m d ik k ati çeker. A d ı g e ç e n h a m a m la r B u rsa E sk i K a p lıc a ’n ın sıca k lık p la n ın ın fa rk lı v ary a sy o n la rıd ır.

A n ta k y a ’d a 3. y ü z y ıla ta rih le n e n “C ” H a m a m ın d a 46 b e n z e r b ir v a ry a sy o n u te s p it ed ile n B u rsa E sk i K a p lıc a ’d ak i p la n tip in in en y ak ın ö rn eğ i, B u sra G ü n e y H a m a m ı’n d a u y g u la n m ıştır. 47 B a h si g e ç e n h a m a m la rın 3. y ü z y ıla ta rih le n d irild ik le ri g ö z ö n ü n e a lın d ığ ın d a B u rsa E sk i K a p lıc a ’n ın p la n tip i itib a ri ile R o m a d ö n em i h a m a m la rın d a y ay g ın o la ra k te rc ih e d ilm iş b ir p la n tip in i te m sil ettiğ i a n la şılm a k ta d ır. Söz k o n u su p la n tip in in R o m a d ö n e m in d e S p lit D io c le tia n M a u so le u m u ’n d a(G ö r. 29) d a k a rşım ız a çık m ası fark lı y a p ı tü rle rin d e de te rc ih ed ild iğ in in g ö ste rg e sid ir.48

B u n o k ta d a , O sm an lı B e y liğ i’n in k u ru ld u ğ u c o ğ ra fy a d a b a h se d ile n p la n tip in in b ir d e v a m lılığ ın ü rü n ü o lu p o lm a d ığ ın ın so rg u lan m ası am a ç ta n ziyade b ir z o ru n lu lu k tu r. Ç ü n k ü 3. y ü z y ıl m im a ri g e le n e ğ in d e y ay g ın

________________________________ 14

43 F. Yegül (2010). Roma dünyasında yıkanma. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları., s.

94, Res. 35. Bknz. Görsel 26.

44 Yegül, 2010, a.g.k., 129, Res. 51; Bknz. Görsel 27.

45 Yegül, 2010, a.g.k., 142, Res. 59.

46 Yegül, 2010, a.g.k., 237, Res. 107; Bknz. Görsel 28.

47 Yegül, 2010, a.g.k., 239, Res. 108.

48 Diocletian Mausoleum’un yanısıra benzer plan şemasını San Vittore Maximian (?) Mausoleum’u, Maxentius Mausoleum’u, Roma Helena Mausoleum’u ile Milan San Lorenzo Kompleksindeki Mausoliumda görmek mümkündür. Roma dönemi Mausoliumları hakkında detaylı bilgi bknz. M. J. Johnson (2009). The Roman imperial Mausoleum in Late Antiquity, Cambridge University Press. Adı geçen örnekler için bknz.

Johnson, 2009, a.g.k., s. 61, 72, 91, 113, 159. Söz konusu örnekler Eski Kaplıca’nın sıcaklık bölümünde karşımıza çıkan plan tipinin kökeninin Roma dönemine kadar indiğini ortaya koysa da, Eski Kaplıca’nın Roma dönemine ait bir yapının üzerinde şekillendiğine dair her hangi bir veri yoktur. Yapıya dair en detaylı tasvirlerden birisini sunan John Covel’in kaplıcanın sıcaklık bölümündeki havuzun tabanında gördüğü Roma dönemine ait mezar yazıtı bu kalıntıların bir antik dönem yapısına ait olmadığına dair önemli bir veri olarak okunabilir. Bknz. J. Covel, Diary, British Museum, Mus., Add. 22.912, p. 250.

Yazıt hakkında ayrıca bknz. P. Lucas (1714). Voyage Du Sieur Paul Lucas, Fait Par Ordre Du Roi Dans La Grece, L’Asie Mineure, La Macedoine Et L’Afrique: Bd. 1. Amsterdam:

La Compagnie, s. 300, ins. 13; E. Schwertheim (1980). Die Inschriften von Kyzikos und Umgebung, Teil I: Grabtexte, (Inschriften griechischer Stadte aus Kleinasien, Band. 18.), Bonn: Habelt, s. 86

(13)

k u lla n ım ı o la n b ir p la n tip in in b ir sü re k lilik o lm ad an , y a k la şık 1100 yıl so n ra fark lı k ü ltü re a it b ir y ap ı tip in d e y in e le n m e y a d a y o ru m la n m a o la sılığ ı o ld u k ç a zay ıftır.

S u riy e ’de 12. y ü z y ıld a in şa e d ilm iş o la n B u zu riy e, S u ru c i49, S itti A d h râ, S ilsile, E l-Jâze v e A m m o û n e H a m a m la rın d a b e n z e r p la n lı b irim lerle k a rşıla şılır.50 S u ru ci H a m a m ı’n ın p lan ı h e m sıc a k lık b ö lü m ü n ü n sek izg en fo rm u ile d ö rt k ö şe d e k i y a rım d aire n işle r, h e m de E sk i K a p lıc a ’n ın ılık lık b irim in d e o ld u ğ u g ib i m e rk e z d e k u b b e ö rtü lü se k izg en ta b a n lı alan ve iki y a n ın d a , y a n la rd a to n o z la rla g e n işle tilm iş m e rk e z i k u b b e li m e k â n la r a ç ısın d an , B u rsa E sk i K a p lıc a ile o ld u k ç a b e n z e r dü zen e sahiptir. 12. y ü z y ıld a S u riy e ’de y a y g ın te rc ih e d ile n sö z k o n u su p la n tip in in , b ö lg e d e 14. y ü z y ıla ta rih le n e n E z-Z en , N â şiri ve e s -S o u ltâ n 51 H a m a m la rın d a d a k a rşım ız a çık m a sı b u te rc ih in 12. Y ü z y ıl ile sınırlı k a lm a d ığ ın ı o rta y a k o y m a k ta d ır. 52 B a h si g e ç e n ö rn ek ler, Suriye ü z e rin d e n A n a d o lu ’y a v e O sm an lı B e y liğ i’n e y a n sıy a n b ir ak tarım o la b ilir m i so ru su n u a k la g e tirm e k le b irlik te , b u sü rek liğ i a ç ık la y a b ile ce k h e rh a n g i b ir ö rn e ğ in O sm a n lı ö n cesi A n a d o lu T ü rk Islam h a m a m la rın d a o lm ay ışı b u ih tim a li z a y ıfla tm a k tad ır. E sk i K a p lıc a ile ay n ı zam an d ilim in d e S u riy e ’deki b azı h a m a m la rd a b e n z e r p la n tip in in te rc ih in in sü rm esi, d o ğ ru d a n O s m a n lı’y a y a n sıy a n b ir ak tarım ı a k la g e tirse de E ski K a p lıc a ’n ın m im a ri ö z e llik le rin d e k i b azı d e ta y la r b u arg ü m a n ın h a ric in d e k i o la sılık la rın ın g ö z ö n ü n d e b u lu n d u ru lm a sın ı z o ru n lu kılar.

R o m a k ö k e n li sö z k o n u su p la n tip in in b ah se ttiğ im iz o lası sü rek liliğ in i, d e ğ işe n d in h a ric in d e R o m a U y g a rlığ ı’n ın b irç o k o lg u su n u n m irasçısı o la n B iz an s h a m a m la rın d a ta k ip etm ek te m ü m k ü n d e ğ ild ir.53

5. v e 6. y ü z y ıla ta rih le n e n K o s H a g io s io a n n e s ,54 A lb e n g a ,55 R ie z ,56 F re ju s,57 M a rse ille ,58 M a ila n d ,59 ö rn e k le ri b a şta o lm a k ü z ere ço k sa y ıd a

49 Plan için bknz. Görsel 31.

50 Ecochard, M. ve C. Le Coeur (1943). Les Bains De Damas. Beyrut: Institut Français de Damas., s. 19, 26, 27, 31, 33, 40. Fig. IV, XV, XIX, XXV, XXVII, XXXV.

51 Plan için bknz. Görsel 32.

52 Ecochard ve Le Coeur, 1943, a.g.k., s. 46. Örnekler için bknz. fig. XLIV, XLIX, LX.

53Hıristiyanlık ile birlikte Antik Çağ hamam kültürü önemli ölçüde değişmiş; yeni hamam inşası oldukça azalmış, var olan hamamların birçoğu işlev değiştirilerek farklı amaçlarla kullanılmıştır. Bu değişim 6. yüzyıldan yani Justinianus döneminden sonra daha belirgin bir hal almış, 8. ve 9. yüzyıllardan sonra ise kentlerdeki önemli hamamlar ya terk edilmiş ya da farklı işlevlerde kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin Pariste’ki Roma dönemi

“Büyük Kuzey HamamlaıT’nın bir bölümü 357 yılında imparator Julianus’un Konutu olarak kullanıldığı bilinmektedir. Benzer şekilde Roma’daki Diecletianus Hamamları da 6. yüzyıldan itibaren terk edilerek çürümeye bırakılmış, Erken Ortaçağ boyunca Diecletianus Sarayı olarak anılmıştır. Bknz. Yegül, 2010, a.g.k., 249, 250.

(14)

v a ftiz h a n e 60 o k ta g o n a l p la n la rı itib a ri ile b u p la n tip in in B izan s d ö n em in d e (5. ve 6. y ü z y ılla rd a ) v a ftiz h a n e lerd e te rc ih e d ild iğ in i o rta y a k o y m a k ta d ır.61

B o sra (S e rg io s-B a c c h o s) (M . S. 512), E z ra St. G eo rg (M . S. 515), V a g h a rsh a p a t St. H rip sim e (M .S . 618) k ilise le ri ise söz k o n u su p lan tip in in v a ftiz h a n e le r ile sın ırlı k a lm a d ığ ı, b azı k ilise p la n la rın a da y a n sıd ığ ın a işa re t e tm ek ted ir. İsta n b u l S egios B a cch o s K ilise si (M .S.

527) ile R a v e n n a St. V ita le K ilise si (M .S . 526) b a h si g e ç e n p la n tip in in en g e lişm iş ve ta n ın a n v a ry a sy o n la rı o la ra k ö n p la n a ç ık m a k ta d ır.62 K ro n o lo jik o larak O sm an lı ile çağ d aş g e ç d ö n e m B izan s H a m a m la rı ile ilg ili b ilg ile rim iz y o k d e n e c e k k a d a r a z d ır ve ele a ld ığ ım ız R o m a d ö n em in e ö z g ü p la n tip in in b u d ö n em e k a d a r d e v a m lılığ ın ı a ç ık la y a b ile ce k h e rh a n g i b ir h a m a m ö rn e ğ i te s p it e d ilem em iştir.

B u v e rile r ışığ ın d a, b azı sey y ah ve a ra ştırm a c ıla rın b e lirttiğ i g ib i B u rsa K a p lıc a İm a re ti’n in I. M u ra d d ö n e m in d e ta m a m ı ile y e n i b ir y a p ı o larak p la n la n ıp u y g u la n m ış o ld u ğ u n u , e n a z ın d a n m im a ri sü rek lilik b a ğ la m ın d a id d ia v e isp a t e tm e k m ü m k ü n g ö rü n m e m e k te d ir. Ö ze llik le S. Ç e tin ta ş63

54 S. Ristow, (1998). Frühchristlisce Baptisterien, Jahrbuch fü r Antike und Christentum, 16 Erganzungsband 27., s. 289

55 Vaftizhane hakkında detaylı bilgi için bknz. Brandt, O. vd. (2014). Photomodelling as an Instrument for Stratigraphic Analysis of Standing Buildings: the Baptistery of Albenga, in Rivista di Archeologia Cristiana, 90 (2014), pp. 259-293.

56 Ristow, 1998, a.g.k., 147.

57 Ristow, 1998, a.g.k., 137.

58 Ristow, 1998, a.g.k., 143.

59 S. Giovanni alle Fonti Kilise Kompleksinde yer alan vaftizhane M. S. 386 yılına tarihlenir. Bknz. Ristow, 1998, a.g.k.,183.

60 Söz konusu plana sahip vaftizhaneler ve Erken Hristiyanlık dönemi vaftizhaneleri hakkında detaylı bilgi için bknz. Ristow, 1998, a.g.k.; Örnekler için bknz. Görsel 33, 34.

61 S. Ristow oktagonal planlı, özellikle nişli oktagonal planlı vaftizhanelerin büyük çoğunluğunun 5. ve 6. yüzyıla ait olduğunu belirtmektedir. Bknz. Ristow, 1998, a.g.k.,58.

62 Örnekler için bknz. A. Hamilton (1956), Byzantine Architecture and Decoration, London: B.T. Bats Ford LTD., s. 45, 83, 144, 148; Kleinbauer, E. (1973). The Origin and Functions of the Aisled Tetraconch Churches in Syria and Northern Mesopotamia, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 27 s. 118, p. 9, 15; C. Mango (2006). Bizans Mimarisi, Çev: Mine Kadiroğlu., s. 75, 87, 106, 147, W. Sanderson (1993). Early Christian Buildins (A Graphic Introduction). Montreal: Astrion Publishing., s. 75, 76, 78, 80, R.

Krautheimer (1979). Early Christian and Byzantine Architecture, Penguin Books, 625.

New York., s. 88, 234.

Çetintaş, 1952, a.g.k., 16.

(15)

ve E. H . A y v e rd i’n in 64 ısra rla v u rg u la d ığ ı g ib i y a p ıd a y e r a la n B izan s d ö n em in e ait m im a ri p la stik u n su rla rın fa rk lı d ö n e m ö zellik le ri ta şım a sı,(? ) 65 fa rk lı ö lçü le rd ek i s ü tu n la r k u lla n ılm a sı, y ap ı için ta sa rla n m a d ık la rın ı, d ö n e m in y a y g ın te rc ih i o larak fa rk lı y a p ıla rd a n d e v şirile re k E sk i K a p lıc a ’da k u lla n ıld ık la rın ı d ü şü n d ü rm e k le b irlik te , b a h si g e ç e n a ra ştırm a c ıların id d ia ettik le ri g ib i y a p ın ın B iz a n slı b ir u sta ta ra fın d a n an tik d ö n e m p la n ı e sas a lın a ra k y e n id e n in şa e d ilm iş o lm a ih tim alin i re d d e d e n v e rile r o la ra k d e ğ e rle n d irilm e m elid ir. 66 o y l e k i adı g e ç e n a ra ştırm a c ıların b e lirtik le ri g ib i k a p lıc a n ın ılık lık b ö lü m ü n d e k i sü tu n b a ş lık la rın ın 6؟ h e r b iri fa rk lı b ir d ö n em ve ü slu p ö z e llik le ri ta ş ıs a d a y a p ın ın p la n tip in i b e lirle y e n sıc a k lık b ö lü m ü n d e k i sü tu n b aşlık la rın ın tü m ü 5. ve 6. y ü z y ıld a ço k sa y ıd a ö rn e ğ i o lan m im a ri p la stik e la m a n la rd ır.68 o n c e k i sa tırlard a b e lirtild iğ i ü z e re E sk i K a p lıc a ile b e n z e r

64 Ayverdi, 1966, a.g.k., 281.

65 Araştırmacıların belirtikleri gibi Ilıklık bölümündeki mimari plastik taşıyıcı elemanlar farklı dönem özellikleri gösterse de, sıcaklık bölümündeki sütun başlıklarının tümü 5-6.

yüzyıl ve benzer üslup özelliklerine sahiptir.

66 Bir sebeple harap olan yapıda zarar gören mimari unsurların yerine sağlam ve kullanılabilir durumdaki mimari plastik elemanların yeniden kullanımı gerek Bizans gerekse Erken Osmanlı döneminde yaygın tercih edilen bir durumdur. Bu tercihi yapı ile ^ çağdaş ve aynı mevkide inşa edilmiş olan Hüdavendigar İmareti’nde de görmek ___

mümkündür.

67 Bknz. Görsel 49. Barsanti ılıklık bölümünün sütun başlıklarını 5. 6. yüzyıl ile 10. ve 11.

yüzyıla tarihlenmekte, Wilde ise başlıkların 10. ve 14. Yüzyıla ait olduğunu ileri sürmektedir. Söz konusu sütun başlıkları, benzer örnekler ve tarihlendirme önerileri hakkında detaylı bilgi için bknz. C. Barsanti (2010). L’antico bagno (Eski Kaplica) di Bursa: ieri e oggi, in “Alle gentili arti ammaestra ”. Studi in onore di Alkistis Proiou (Testi e studi bizantino-neoellenici), Roma, s. 148-155. Wilde, 1909, a.g.k., s. 95, fig.

119-123.

68 En erken örneğinin Skripu Kilisesi’nin ana girişinde (Yunanistan) bulunduğu belirtilen, ion impost tipindeki sütun başlıkların 5. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren farklı coğrafyalarda farklı üsluplarda çok sayıda örneği olduğu, söz konusu başlık tipinin 5 -6.

yüzyıllarda Bizans Mimarisinde yaygın tercih edildiği ve bu tercihin Justinianus Döneminde zirveye ulaştığı belirtilmektedir. Eski Kaplıca’nın sıcaklık bölümündeki sütun başlıklarının biçim ve üslup açısından en yakın örnekleri Perge, Taşkasap, Korinth ile Selanik’te karşımıza çıkmakta ve 5. yüzyılın ikinci yarısı ve 6. yüzyıla tarihlenmektedir.

Sıcaklık bölümündeki sütun başlıkları hakkında detaylı bilgi, analiz ve örnekler için bknz.

Barsanti, (2010), a.g.k., 155-161. Bilgi ve örnekler için ayrıca bknz. Wilde, 1909, a.g.k., s. 96, 97, fig. 125-134; R. Kautzsch (1936). Kapitellstudien. Beitrage zu einer Geschichte des spatantiken Kapitells im Osten vom vierten bis ins siebente Jahrhundert, Berlin:

Verlang Von Walter De Gruyter & Co., s. 166, Taf. 33. F. K. Yegül, (1974). Early Byzantine Capitals From Sardis a Study on the Ioanic Impost Type, DOP, Vol. 28., s. 268, fig. 25, V. Vemi (1989). Les Chapiteaux Ioniques â imposte de Grece â l’epoque paleochretienne, Bulletin de Correspondance Hellenique SupplementXVII, Paris., s. 3. Pl.

19/54, Pl. 42/127. T. Zollt (1994). Kapitellplastik Konstantinopolis vom 4. Bis 6.

(16)

p la n a sah ip v a ftiz h a n e v e k ilise le rin de 5-6. y ü z y ıla ta rih le n m e si, sıc ak lık b ö lü m ü n d e k i sü tu n b a ş lık la rın ın ö zg ü n y a p ın ın u n su rla rı o la b ile c e ğ in i d ü şü n d ü rm e k te d ir k i b u o la sılık k a p lıc a n ın ilk in şa sın ın 5. 6. y ü z y ıld a g e rç e k le ştiğ i y ö n ü n d e b ir ç ık a rım ı b e ra b e rin d e g etirm e k te d ir. G en eld e m o lo z taş ve tu ğ la b irlik te liğ i ile o lu ştu ru la n a lm a şık te k n ik li d u v a rla rd a n fark lı o la ra k ılık lık b ö lü m ü n ü n b a tısın d a k i m e k â n ın b a tı ce p h e si a lt k o tu n d a d ü z g ü n k esm e ta ş ö rg ü lü d u v a r b ak iy e le rin in v a rlığ ı ik i fark lı y a p ı ev resin e işa re t e tm e k ted ir. (G ö r. 22, 24, 25) K a p lıc a n ın d u v a rla rın ın h e r c e p h ed e y e r y e r d eğ işm ek le b irlik te y a k la şık 1.5 m . d o lg u z em in a ltın d a o ld u ğ u d ik k a te a lın d ığ ın d a b a tı m e k a n ın b a tı c e p h e sin d e k i k esm e ta şlı ö z e n li d u v a r işç iliğ in in y a p ın ın d iğ e r ce p h e le rin d e de d ev am etm e sin in m u h te m e l o ld u ğ u v arsa y ıla b ilir. P lan tip i ve sü tu n b a şlık la rın ın su n d u ğ u v e rile r ile b a h si g e ç e n d u v a rd a k i m a lzem e te k n ik fa rk lılığ ı k esm e ta şlı d u v a r ö rg ü sü n ü n y a p ın ın ilk in ş a e v resin e d o lay ısı ile 5. v e 6.

y ü z y ıla a it o la b ile c e ğ in i d ü şü n d ü rm e k te d ir. Ilık lık ve sıc a k lık m e k a n la rın ın k u b b e e te ğ in d e y e r a la n ve G e ç B iz an s ile E rk e n O sm an lı d ö n em in d e b e n z e r u y g u la m a la rı o la n k e m e r d izisi ile d a m la d izileri y a p ın ın ü s t ö rtü sü n ü n in şa ed ild iğ i d ö n e m d e n so n ra k ap sa m lı b ir d e ğ işim e m aru z k a lm a d ığ ın ı g ö ste rm e k te d ir. D o la y ısı y a p ın ın in şa e d ild iğ i I. M u ra d d ö n e m in d e n itib a re n b ü y ü k o ra n d a k o ru n d u ğ u a n la şılm ak tad ır. Y a p ın ın c e p h e le rin d e k a rşıla şıla n a lm a şık te k n ik li d u v a r 18 ö rg ü sü ile saça k a ltın d ak i k e m e r ve d a m la d iz ile rin in 13. ve 14.

y ü z y ılla rd a y a y g ın te rc ih e d ile n u n s u rla r o lm ası b u im a r fa a liy e tin in I.

M u ra d d ö n e m in d e g e rç e k le şm iş o ld u ğ u y ö n ü n d e k i ta rih se l v e rile ri d e ste k le m e k te d ir. 69 Ö n c elik le C ih a n n ü m a so n ra sın d a b irç o k se y a h atn a m ed e te k ra rla n a n ve I. M u ra d ’ın “s ıc a k su la rın ü zerin i ku b b e

Jal^hundert n. Chr. Mit einem bei^ag zur unterzuchung des ionischen kâmpferkapitells.

Asia Minor Studien 14, s. 26, 279, A. Çaylak Türker (2014). Çanakkale’den Ion-Impost Sülnn Başlıkları", OLBA, vol. XXII, pp. 340-341. Eski Kaplıca’daki başlıklar için ط ذ Görsel 49-50.

69 "Lombard Band” ve "Corbel Table” olarak ta adlandırılan kemer dizileri hakkında bilgi ve benzer örnekler için bknz. Y. Ötüken (1978). Istanbul Son Devir Bizans mimarisinde cephe süslemeleri. Vakıflar Dergisi, 12, Fot. 2, 3, 37 ,36 ,33 ,9إ.; A. Ersen (1986). Erken Osmanlı mimarisinde cephe biçim düzenleri ve Bizans etkilerinin niteliği.

Istanbul: ITÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları., s. 50; R. Ousterhout (1995). Etimic identily and cuUnral appropriation in Early Otoman architeclnre. Muqarnas, 12, s. 57; C. E. Armi (2000). The corbel table. Gesta, 39(2), 89-116; C. E. Armi (2004). Desingn and construction in Romanesque architecture. Cambridge: Cambridge University Press. 538;

j. Trkulja (2004). Aesthetics and symbolism o f Late Byzantine church facades.

Yayınlanmamış Do^ora Tezi. Princeton: Princeton Üniversitesi., s. 309, fig. 53; A. Botez (2013). The tectonics of Byzantine architec؛nre. First International Conference on Architecture and Urban Design., s. 200, ^g. 8.

(17)

ile ö r ttü ğ ü n ü ” b ild ire n ak ta rım la r, y a p ın ın k e n d in d e n ö n ce v a r o lan k a lın tıla rın ü z e rin e y ü k se ld iğ in e işa re t etm ek ted ir.

O rh an G azi ve I. M u ra d d ö n e m in d e fa rk lı y a p ıla rd a ç o k sa y ıd a ö rn eğ i o la n b u d e ğ işim /d ö n ü şü m ü n ele a ld ığ ım ız y a p ıd a o lm a m a sı iç in h e rh a n g i b ir sebep y o k tu r.70A k sin e , k a p lıc a la rın sıcak su la r ü z erin e k u ru lu o ld u ğ u ve işlerliğ i iç in b e lirli b ir a lt y a p ı ih tiy a c ın ın v a rlığ ı g ö z ö n ü n e a lın d ığ ın d a y e n i b ir y a p ı in şa sın d a n z iy a d e v a r o la n y a p ıla rın ih tiy a ç la r d o ğ ru ltu su n d a e ld e n g e ç irilip , g e re k irse b ü y ü k o ra n d a y e n id e n in şa ed ile re k k u lla n ılm a sı o ld u k ç a fa y d acı b ir ç ö z ü m d ü r k i b azı ta rih se l v e rile r b ö lg e n in B iza n s d ö n em i b o y u n c a ö n em li b ir k a p lıc a m e rk e z i o ld u ğ u n u o rta y a k o y m a k ta d ır. 71

B u rs a ’d a ele a ld ığ ım ız y a p ın ın b u lu n d u ğ u Ç e k irg e ’d ek i sıcak su k a y n a k la rın ın A n tik Ç a ğ ’d a n itib a re n k u lla n ıld ığ ın ı o rta y a k o y a n b ir y ap ı g ü n ü m ü z e u la şm a m ıştır. B az ı a n tik k a y n a k la r ve sın ırlı say ıd ak i y a z ıtla rın ışığ ın d a A n tik Ç a ğ ’d a B u rs a ’d a h a m a m la rın in ş a ed ilm iş o ld u ğ u v e “im p a r a to r lu k T h erm a la rı ” o la ra k n ite le n e n k a p lıc a la rın v a rlığ ı a n la şılm ak tad ır. B u k a y n a k la rd a n b irisi B u rs a ’daki K a p lıc a la ra d a ir en erk e n k a y ıt o la rak n ite le n e n M . S. 82 y ılı ö n ce sin e a it D io n C h ry so sto m o s’a atfe d ile n v e B u rs a ’dak i d o ğ al k a p lıc a la rın v a rlığ ın ı b ild ire n y a z ıttır.72 A n tik d ö n em e a it b ir d iğ e r k a y ıt H a d ria n u s ’a y a z ıla n ^

70 Osmanlı kroniklerinde bu yöndeki tercihin yaygınlığını ortaya koyan çok sayıda anlatı yer alır: “Rivayet ederler ki, çünki iznik'i feth itdiler, içinde bir ulu kiliseyi Cuma mescidi idüb ve bir manastırı medrese kılup... ” Neşri, 1995, a.g.k., 163; ‘Osman Gazi, oğlı Orhan 'a vasiyyet itdi-kim, ‘ben vafat idicek, beni Bursa 'da şol Gümüşlü kubbenün altında koyasın” didi. Ol vakit kafirler manastırı yini örtmüşlerdi...”; ‘Osman Gazi dahi Söğüd'de dünya-yı faniden ahiret-i bakiye rihlet itdi. Dirler ki emanete kodılar. Ol vakıt Orhan Gazi Bursa 'da idi. işidüb Osman 'ı vasıyyeti mücebince Manastır'da kubbenün altında defn itdiler”. Bknz. Neşri, 1995, a.g.k., 145, “Orhan Gazi, oğlu Süleyman Paşa'yı İzmit'e getirdi. Kiliseleri mescit yaptı. Bir kiliseyi dahi medrese yaptı. Şimdi dahi medresedir”. Bknz. Atsız, 1992, a.g.k., 39.

71 Benzer tercihler Selçuklu döneminde Yoncalı ve Ilgın Kaplıcaları, Osmanlı döneminde ele aldığımız Bursa Eski Kaplıca ile birlikte, Ankara Sey Köyü Kaplıcası’nda karşımıza çıkmaktadır. Bknz. Y. Önge (1988). Anadolu’da Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın inşa Ettiği Hamamlar, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri I, (Ed. S. Bayram), İstanbul, s. 403-404. I. Murad Döneminde sadece Bursa Eski Kaplıca ile temsil edilen söz konusu plan tipinin Osmanlı mimarisindeki diğer örneklerini Yenişehir Çifte Hamamı’n erkekler kısmı, İzmit Orta Hamam, Bursa Yeni Kaplıca, İncirli Hamam, Davud Paşa Hamamı, İzmit Pertevpaşa Hamamı ile İstanbul Çardaklı, Kılıç Ali Paşa, Mahmut Paşa ve Vefa Hamamlarında görmek mümkündür.

Bknz. Eyice, 1960, a.g.k., 110-111; Önge, 1988, a.g.k., 410-411.

72 Corsten, T. (1991-1993). Die Inschriften von Prusa ad Olympum. Inschriften griechischer Stadte aus Kleinasien 39-40. 2 vols. Bonn: Habelt, s.65 ; Benedum, J. (1978).

Der Badearzt Asklepiades und seine bithynische Heimat. Gesnarus 35, s. 26