Asur Ticaret Kolonileri Devrinde Nevşehir Yöresinde Varlığını Sürdüren WAŠHANİA Krallığı
Washania Kingdom Which Was Near Nevşehir During The Period Of Assyrian Trade Colonies
Hasan Ali ŞAHİN* Özet
Kültepe metinlerinden öğrendiğimize göre, M.Ö. II. bin yılın ilk çeyreğinde Anadolu’da hüküm süren şehir devletlerinden biri de Wašhania krallığıdır. Bir kale şehir olduğu anlaşılan Wašhania, Kaniš’ten batıya giden yollar üzerinde önemli bir istasyon durumundadır. Asurlu tüccarların kervanları buradan geçtiğinden Orta Anadolu’da ekonomik ve siyasi bir güç haline geldiği anlaşılmaktadır. Asurlu tüccarlar burada bir koloni kurarak şehrin ihtiyacı olan hammadde ve mamul eşyayı sağlamışlardır.
Anahtar Kelimeler:Kültepe, Wašhania, Krallık, Kervan, Ticaret, Koloni
Abstract
As we learnt from Kültepe tablets, there were city states in Anatolia in the first quarter of 2000 (2nd millenium) B.C. One of these city states was Washania Kingdom. Washania, which was a fortress city, was an important station on the ways between Kanesh and the West. Washania became an economic and political power in the region of Central Anatolia because of the caravans of Assyrian merchants. They established a colony in the city and provided raw materials and goods for the city.
Key Words:Kültepe , Washania, Kingdom, Caravan, Trade, Colony
Giriş
Asur Ticaret Kolonileri Çağı adı verilen M.Ö. II. bin yılın ilk çeyreğinde Anadolu‟nun siyasi yapısı hakkında Kültepe tabletlerinden bilgi ediniyoruz. Söz konusu dönemde henüz Anadolu tek bir siyasi gücün kontrolü altında değildir. Ülkede şehir beyleri hüküm sürmektedir ve bunlar sürekli birbirleriyle mücadele içerisindedirler. Kültepe metinlerinde geçen şehirlerden ancak bir kaçının yeri bilinmekte olup, diğer şehirlerin ise yapılacak araştırmalarla ortaya çıkacağını ümit ediyoruz. Bu döneme adını veren Asurlu tüccarlar Kuzey Mezopotamya‟da Musul‟un güneyinde Dicle nehri üzerinde bulunan Asur şehrinden gelerek Anadolu‟da hüküm süren krallardan imtiyaz alıp pek çok şehre yerleşmişler ve yaklaşık iki asır boyunca Anadolu-Asur arasında ticaret yapmışlardır. Asurlu tüccarların Anadolu‟daki merkezleri Kayseri‟nin kuzeydoğusunda bulunan Kaniš şehridir. Kültepe metinlerinde söz
* Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü - Kayseri
konusu bölgedeki şehirlerin siyasi ve sosyal tarihi konusunda bilgi bulunmaktadır. Asurlu tüccarların Kaniš’ten itibaren kuzeye doğru Kızılırmak‟ı aşarak Orta Karadeniz bölgesine kervan gönderdikleri bir yol olduğu gibi, Kızılırmak‟ın güneyinden batıya doğru gittikleri ikinci bir yolları da vardı. Kaniš‟ten batı yönünde Asurlu tüccarların ilk önemli uğrak yerleri Wašhania şehridir. E. Bilgiç Wašhania şehrinin İncesu-Ürgüp arasında olacağını belirtmiş1, Garelli, İncesu civarına yerleştirmiştir2. J. Lewy ise, Nevşehir‟i önermiştir3. L.L. Orlin Kaniš’ten fazla uzakta olmadığını dile getirmiştir4. Kaniš‟ten itibaren batı yönünde ilk istasyon olup, Kızılırmak‟ın güneyinde olacağı genellikle kabul görmektedir5. Wašhania yolların kavşak noktasında bulunuyordu. Buradan itibaren yolların güneye, batıya ve kuzeybatıya olmak üzere üç kısma ayrıldığı görülmektedir. Kuzeybatı yönünde, Malita üzerinden gidilerek, Ankara‟nın doğusunda Kızılırmak yakınlarında olacağı düşünülen Wahšušana‟ya ulaşılmaktadır6. Batı yönünde ise, Aksaray‟ın doğusunda yer alan Nenašša, yani Nenizi (Nanassos) üzerinden Aksaray‟ın batısında olacağı kabul edilen Ulama‟ya ve en son Konya Ovası‟nda aranan Purušhattum‟a varılmaktadır7. Ayrıca Tuz Gölü‟nün batısında olması gereken Šalatiwar üzerinden Wahšušana’yı Purušhattum’a bağlayan bir yol bulunduğu gibi, Tuz Gölü‟nün doğusundan Ulama üzerinden de iki şehrin birbirine bağlantısı vardı8.
Siyasi Tarihi
Bir Kültepe metnine göre, Wašhania kralı tahta yeni çıktığında Wahšušana şehrinde bulunan Asur kolonisinin temsilcilerinden huzuruna çıkarak yemin etmelerini istemiştir.
Bunun nedeni, Wahšušana şehrinde oturan tüccarların kervanları bu şehirden geçtiğinden, tüccarların krala karşı dürüst olmaları, kervanlar şehirden geçerken vergilerini düzgünce ödemeleri ve kaçakçılık yapmamalarının istenmesidir9. Wahšušana şehrindeki tüccarlar kendilerinin bu konuda söz sahibi olmadıklarını belirterek Kaniš kārumuna haber göndermişlerdir. Mektupta, Asur şehrinin ve Kaniš kārumunun elçilerinin Wašhania kralına yemin için gitmeleri istenmektedir. Böylece, Asurlu tüccarların Anadolu‟daki yerli otoritelerin izniyle ticaretlerini sürdürebildikleri, onlarla anlaşarak, vergi ödemek ve sarayın ihtiyacını karşılamak suretiyle şehirlere yerleştiklerini öğreniyoruz. Wašhania kralı ile Asurlu tüccarlar arasındaki ilişkilere ışık tutan bir başka belgeden, kralın tüccarlara 4600 mana bakır borçlu olduğu anlaşılır10.
Wašhania şehrinde bir stadelin varlığından bahsedilmektedir11. Kalede kralla birlikte soylular otururken, kalenin eteğinde ise, yerli halkla birlikte Asurlu tüccarların yaşadığı anlaşılmaktadır. Kralların Asurlu tüccarların faaliyetlerinden önemli miktarda gelir elde ettikleri görülmektedir. Kervan şehre geldiğinde önce saraya çıkar ve orada kumaşlar üzerinden % 5 ve kalay üzerinden % 2,5 oranında vergi alınırdı. Daha sonra saray istediği
1 Bilgiç 1948, s. 502.
2 Garelli 1963, s. 122.
3 Lewy 1947, s. 14.
4 Orlin 1970, s. 36.
5 RGTC IV, s. 137; RGTC VI, s. 477; Forlanini 1985, s. 50; Nashef 1987, s. 41, Kanìš-Malita-Wahšušana yolu.
6 OIP 27, 54: “1 2/3 šeqel‟den 6 ½ ŠE eksik gümüşü Kaniš‟ten Wašhania‟ya kadar Adad-bani‟nin oğlu Alahum için ödedim. 3 šeqel kalayı merkeplerin yiyeceği için Wašhania‟da ödedim. 12 šeqel kalayı Wašhania‟da han için ödedim. 3 mana kırık bakırı Wahšušana‟dan Malita‟ya kadar kılavuz ücreti olarak Malitalı‟ya ödedim.
7 TC 3, 165.
8 Günbattı 1995, s. 107-108.
9 Landsberger 1940, s. 26-27; KTP 14.
10 Dercksen 1996, s. 156. Kt. 98/k 228.
11 Michel-Garelli 1997, s. 170; Kt. 90/k 212; dublikat 91/k 107.
kadarını satın alırdı. Ayrıca saraydaki bazı görevlilere de ödeme yapılıyordu. Örneğin kaššum memuruna ve asacılar başı olarak bilinen rabi-haţţim’e para ödendiği anlaşılıyor12. Kalay madeninin M.Ö. 3. bin yılda Anadolu‟ya nereden ulaştığı veya Anadolu‟da bulunup bulunmadığı tartışmalıdır13. Ancak araştırdığımız dönemde yani M.Ö. 2. bin yılın başlarında Asurlu tüccarların Anadolu‟ya gelerek şehirlerin etrafına yerleşmelerinin asıl nedeni kalay madenini getirmiş olmalarıdır. Kalay madeni bu dönemde, Tacikistan‟dan alınıp, İran üzerinden Asur‟a getiriliyor ve oradan batı yönünde Anadolu‟ya ve Suriye„ye Asurlu tüccarların kervanlarıyla ulaşıyordu14. Kalay madeni tunç yapımında kullanılıyordu. Şehir devletleri arasında kıyasıya bir mücadele yaşandığından ve tunç silahların bakır silahlara üstünlüğü görüldüğünden kralların tunç silah üretmek için kalay depolama hırsı iki ülke arasında ilk defa bu çapta bir ticaretin doğmasını sağlamıştır. Wašhania şehrinde hem kārum hem de wabartum bulunması da ilginç bir durumdur. Belki şehrin büyüyüp gelişmesine paralel olarak burada bir kārum teşkilatı kurulmuş olabilir. Asurlu tüccarların bu şehirden geçerken wabartum dairesine vergi ödedikleri anlaşılmaktadır. Koloni dairesi onlardan šadduatum adıyla bir vergi alıyordu.
Kaniš‟ten itibaren Kızılırmak‟ın güneyini takiben batı yönüne giden kervanların burada konaklamış oldukları görülmektedir. Masraf listesi olarak adlandırılan belgelerde burada yapılan harcamalardan bahsedilmektedir15. Asurlu tüccarlar Asur‟dan Kaniš‟e kadar olan bölgede kalayla Kaniš‟ten itibaren batı yönünde ise bakırla ödeme yapıyorlardı.
Kaniš’ten Purušhattuma kadar olan yolculukta yapılan harcamaları konu eden bir masraf listesinden anlaşıldığına göre, Wašhania şehrinden geçen kervanlar önemli ölçüde para bırakıyorlardı16.Tüccarların handa konaklama ücretleri, merkeplerin yiyeceği, kervan muhafızlarına veya kılavuzlara ödenen paradan bahsedilir. Asurlu tüccarlar Kaniš’ten itibaren gittikleri, Wašhania, Nenašša, Ulama ve Purušhattum‟da bu masrafları yapmak durumundaydılar.
Koloniler Çağı‟nda Anadolu‟da panayırların kurulduğu ve kralların sarayların ihtiyacı olan değerli madenleri temin etmek veya panayırlar sırasında yapılan çeşitli aktivitelere katılmak üzere bu tür uluslararası pazarları ziyaret ettikleri anlaşılıyor17. Bu cümleden olmak üzere Wašhania ve Tawinia krallarının bu panayırlara katıldıklarını öğreniyoruz.
Asurlu tüccarların yazdıkları mektuplardan anlaşıldığına göre Wašhania şehri bölgedeki diğer şehirlere göre daha sakin ve istikrarlıdır. İkupia isimli tüccara şöyle deniliyor:
“Şayet Kaniš‟te bulunuyorsan Wašhania‟ya geç ancak, memleket sakinleşene kadar buraya (Wahšušana) gelme”18. Puzur-İštar isimli tüccarın iki kişiye yazdığı mektupta ise: “Wašhania kralı buraya geldi, Purušhattum veya Hattum‟a gidemedi, 50 gündür bekliyor”19.
12 Asurca haţţum “asa” kelimesinden yapılan bir meslek ismi olup, asacılar başı anlamına gelir. Sarayda kralın hizmetinde, kralın asasından sorumlu bir görevli olmalıdır. Bu kişilerin sarayda bürolarının olduğunu anlıyoruz. Bir belgede 2/3 mana 5 šeqel gümüş rabi-haţţim’in bürosundadır deniliyor.
13 Yener- Özbal, 1987, 22-226; J.D. Muhly, 1993, s. 239-253.
14 Dercksen 2004, s. 17.
15 Kt n/k 1582 metninde, Šalatuwar, Wašhania, Nenešša, Athurušna şehirlerinde yapılan ödemelerden bahsediliyor.
St. 20-22: “Wašhania‟da 15 mana bakır harcadım”.
16 TC 3 165: “ 2 mana kalayı muhafız, han ve merkeplerin yemi için Kaniš‟ten Wašhania‟ya kadar ödedim. 5 1/3 mana 1 šeqel kalayı saray nishatum olarak aldı”.
17 Balkan 1957, 60 A.98 ; Kt. g/k 185: Wašhania kralının panayırdan döndüğü günde”; Günbattı 1999, s. 80.
18 Çeçen 2002, s. 66; Kt. n/k 1251.
19 CCT V, 15b.
Asur Kolonisi
Wašhania şehrinde Asurlu tüccarların bir kolonisi bulunuyordu. Ayrıca Kültepe metinlerinden buraya gönderilen, kalay, bakır, kumaşlar ve diğer eşya konusunda bilgi edinmekteyiz. Kalay ve kumaşlar Kaniš üzerinden, damıtılmış bakır madeni de Kızılırmak kavisi içinde bulunan Turhumit, Tišmurna, Tuhpia gibi şehirlerden alınarak Ankara‟nın doğusunda olacağı kabul gören Wahšušana üzerinden buraya getiriliyordu. Wašhania sarayının ve şehirdeki esnafın ihtiyacı olan değerli madenlerin tümü Asurlular tarafından karşılanıyordu. Bir belgeden anlaşıldığına göre Abi-Aššur isimli şahsa teslim edilmek üzere 1100 mana (550 kilo) bakır tartılmıştır20. Abi-Aššur’un Wašhania‟da oturduğuna dair başka belgeler de bulunmaktadır. Ennanum‟un mektubundan anlaşıldığına göre, Adad-rabi ile birlikte geldikleri Wašhania şehrinde bu şahsı bulamadıklarından bahsetmektedirler21.
Aššur-nada isimli tüccar Wašhania’dan Aguza, Šišahšušar ve Aššur-šamši’ye yazdığı mektupta, Adad-bani isimli şahsın bir itirazı üzerine kendi tabletinin açılarak onunla ilgili bir kararı ve tabletin de bir kopyasını söz konusu şahsa vermelerini istiyor. Kusaya‟nın oğlu Aššur-idi’nin beulatumundan ½ mana gümüşle ilgili tableti sana veriyorum. Kura‟nın firmasının avukatı sizleri tuttuğu zaman babanızın mührünü taşıyan belgeyi Aguza‟ya gönderin. Benim tabletlerime dönsün. Sizler birinci kalite yağı, merkepleri ve uşakları kontrol edip, hepsini Wašhania‟ya sevkedin demektedir22.
Wašhania’daki Asur Koloni Mahkemesi
Puzur-Aššur isimli tüccarın Wašhania‟da kalay ticaretiyle uğraştığı ve kalayı gümüşle takas ettiğini öğrenmekteyiz23. İl-wedaku‟nun Puzur-Aššur‟a yazdığı mektupta, Nanašša‟dan Wašhania‟ya 20 talent bakır sevk edildiği belirtilerek devamla, bakırın Wašhania‟da Puzur- Aššur‟a verilmesi istenmektedir24. Kültepe metinleri arasında yer alan mahkeme zabıtlarından bir kısmı bu tüccarın mirasıyla ilgilidir. Puzur-Aššur’un Wašhania şehrinde ölmesi üzerine, ortağı olan Pūšu-kēn’in oğlu Buzāzu Wahšušana‟dan Wašhania‟a giderek, Puzur-Aššur‟un terekesini alıp, Enna-Suen isimli tüccara teslim ettiği anlaşılıyor25. Bir başka belgede26, aynı olay anlatılmaktadır. Buzāzu parayı Aššur-UTU-ši‟ye ödediğini Kaniš kārum mahkemesine tasdik ettirmiştir. Aynı olayla ilgili bir başka mahkeme zabtında ise27, Puzur-Aššur’un patronu, oğlu ve dava vekilinin, Enna-Suen‟i dava ettikleri görülmektedir. Belgenin bir kısmı kırık olduğundan tam olarak anlaşılmamakla birlikte Wahšušana‟dan bahsedilmektedir ki, Enna- Suen’in burada teslim aldığı para ve diğer menkul eşyayı tam olarak Puzur-Aššur‟un varislerine teslim etmediği ve bu yüzden mahkemeye verildiği görülüyor. Buzāzu belgenin devamında, İlī-wēdāku‟nun mührüyle mühürlü olan 15 šeqel altını Kaniš‟te aldığını beyan ediyor.
20 Dercksen 1996, s. 156; Kt a/k 411/b: 1.
21 Kt. a/k 526.
22 Larsen 2002, s. 78-79, RC 1749 D.
23 PRAG I 574.
24 TC III, 10.
25 PRAG II 633 nolu belge OIP 27, 57‟nin bir duplikatıdır. “Buzazu İlwedaku‟ya şöyle dedi, maalesef babamızın bürosunun ortağı olan Puzur-Aššur ölmüştür. Ben Wahšušana‟da oturmaktayım. Puzur-Aššur‟un patronu ve tamkarumu Puzur-Aššur‟un bürosuna girdiler, Puzur-Aššur‟un deposunu açtılar ve buldukları altın, gümüş ve tabletleri İli-alim‟in oğlu Enna-Suen‟e teslim ettiler.
26 KTBL 18.
27 BIN 6 220.
Puzur-Aššur‟un miras davasıyla ilgili başka mahkeme zabıtları da bulunmaktadır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre Buzāzu ve İlī-wēdāku karşılıklı olarak birbirlerini dava etmektedirler28. Ayrıca, C. Michel-P. Garelli tarafından yayınlanan Kt. 90/k 235 metni, BIN 4 112 nolu metnin bir kopyasıdır. Bu belgelerden anlaşıldığına göre, Puzur-Aššur‟un Wahšušana kārumunda depolanan 45 talent bakırının akıbeti sorulmaktadır. Başka bir belgeden anlaşıldığına göre29 İlī-wēdāku Buzāzu‟yu dava ederek, 4 talent 40 mana kalay, 97 adet elden düşme kutanu kumaşıyla 40 adet iyi kutanu kumaşının Aššur-UTU-ši‟nin tamkārumunun malı olduğu ve onun üzerine gönderildiği ve Buzāzu‟nun bu malları alıp almadığı sorulmaktadır. Bu soruya Buzāzu cevap vererek Wahšušana‟da Puzur-Aššur‟un malını alıp Enna-Suen‟e teslim ettiğini beyan etmektedir. İlī-wēdāku bu defa Puzur-Aššur‟un oğlunu dava etmektedir30.
Wašhania wabartum mahkemesinin bir kararından anlaşıldığına göre, Šu-Belum Azu isimli şahsı dava etmiş ve şahitler tutmuştur. Šu-Belum Azu‟dan tutmuş olduğu Anunu‟nun gümüşünü serbest bırakmasını istemiştir, Azu cevap vererek yerli bir şahsın kendisi için bu parayı getireceğini belirtmiştir. Šu-Belum ise: “Seni tuttuğumda yerliden bahsetmedin ve vekilin olduğunu söylemedin” diyerek itiraz etmiştir. Bunun üzerine Azu gelerek “Anunu ile borcu temizleyeceğim”demiştir. Bu sözler üzerine Wašhania wabartumu kararını vermiştir31.
Asurlu tüccar Uzua meslektaşı Kukulanim‟i dava etmiştir. Kukulanim Uzua‟ya kreditörü olan Ennum-Aššur’un gümüşünü tutup tutmadığını soruyor. Uzua ise cevaben, senin kreditörün Ennum-Aššur‟un parasını tutmadım diyor. Uzua‟ya tanrı Aššur‟un kılıcı önünde yemin ettiriyorlar. Uzua 1 mana 4 šeqel gümüşü Emmum-Aššur‟un vekili Kukulanim‟e ödeyecektir. Bu sözler üzerine Wašhania kārumu kararını vermiştir. Tanrı kapısında Aššur‟un hançeri önünde şahitler şahitliklerini yapmışlardır32. Bu belgeden anlaşıldığına göre, Wašhania kārumunda karar verenler arasında büyük ve küçük meclisin yanında Kaniš kārumunun temsilcisi olan šaqil-datim unvanlı biri de bulunuyordu. Belgede tarihleme de yapılmış olup, Kaniš kārumunun Ib tabakasının sonlarında görev yapan Ahia‟nın limum olduğu yılın 4. ayına tarihlenmiştir. Böylece Asurlu tüccarların, yaklaşık M.Ö. 1750 yıllarına kadar Wašhania şehrinde bulunduklarını söyleyebiliriz.
Wašhania wabartum mahkemesinin bir kararını içeren belgeden anlaşıldığına göre İtūr-ilī isimli tüccar ölmüştür. Tüccarın oğlu Hanu‟ya karşı Abia isimli tüccar şahitler tutarak alacaklı bulunduğu 1 talent iyi bakır için mahkemeye başvurmuştur. Hanu ise bakırın karşılığında ona 25 šeqel gümüş ödeyeceğini belirtmiştir. Şahitlerin ifadeleriyle belge düzenlenmiş ve wabartum mahkemesince onaylanmıştır33.
İdī-Aššur isimli tüccarın, İmlik-Aya‟yı dava ettiğini bir mahkeme zabtından öğrenmekteyiz. Burada İmlik-Aya’nın 5 2/3 mana gümüşü İtur-ilī‟nin oğlu Puzur-Aššur‟a borçlu bulunduğu belirtilmektedir. Sonuçta, İdī-Aššur‟un bir daha bu davada İmlik-Aya aleyhine bir hukukî itirazda bulunmayacağı belirtilerek, Wašhania wabartumu kararını vermektedir34.
Asurlu tüccar İddin-abum‟un Wašhania wabartumu‟nun katibi olan Zua‟ya karşı şahitler tutarak dava açtığını öğrenmekteyiz. İddin-abum diyor ki: “Git, benim için wabartumu (meclisini) topla. Zira Enna-Suen‟in oğlu Šu-Anum bana kötü davrandı ve beni küçülttü, onlar
28 BIN 4 109, 110 a, 112 ve VS 26 114 nolu metinler birer mahkeme zabtı olup, Kaniš kārumunca karara bağlanmış olduğu görülmektedir.
29 TC 3, 270.
30 Michel-Garelli 1997, s. 238-239; Kt. 90/k 250.
31 Balkan 1979, s. 56; Kt. k/k 78.
32 Kt. n/k 27/b; Balkan 1965, s. 155
33 Albayrak 2006, s. 38-39. Kt. o/ k 42 nolu belge.
34 JCS 14, 562, a.
beni korumadı. Katip Zua bana cevap vermedi. Asur şehrinin elçilerinin, Kaniš kārumunun ve Wahšušana kārumunun büyük ve küçük meclislerinin verdiği kararı şehir meclisinin ve kralın huzuruna getir”35. Anlaşıldığına göre dava Wahšušana kārumunca halledilemediğinden, oradan Kaniš kārumuna yazılmış, Kaniš kārumu‟da davayı sonuçlandıramadığından bu defa Asur‟da kralın başkanlığında toplanan şehir meclisi‟nin mahkemesine (Wakluma) gönderilmiştir.
Asurlu Tüccarların Mektuplarında Wašhania Şehri
İdi-Kubum tarafından Puzur-Aššur‟a yazılan mektupta şöyle deniliyor: “Kumaşların bedeli olan 5/6 mana gümüş‟ü Wašhania wabartumuna Nenašša’da bulunduğumuz günde gönderdim”36. Aššur-malik tarafından Uþur-ša-İštar‟a yazılan mektupta, Wašhania‟lı Hanu‟ya teslim edilen bakır ve kumaşlardan söz ediliyor37. Bir başka belgede, Wašhania şehrine gönderilen paradan bahsedilir38. Üç Asurlunun yerli üç şahsa yazdığı mektupta şöyle deniliyor:
“Şayet sen bana Wašhania wabartumunun doğru haberini ve sizlerin kontratla ilgili sözlerini iletseydin, onların kervanı gelince bizim haberimiz size ulaşırdı”39.
Eddin-Aššur‟un, Alahum ve Aššur-nada’ya yazdığı mektupta şöyle diyor: “Sizin ticari malınız olan 260 adet koyun postu Wašhania‟da bulunuyor. Ben Wašhania‟daki temsilcilerime yazdım ve dedim ki šaqil-datim Kurara sizin temsilciniz olup ona kesinlikle yarısını dahi kullandırtmayınız. ….benim tamkarumum olan kişi bana Kurara‟nın hile yaptığını söylüyor.
Ben ve Sasia kārum otoritelerinden bir belge alana kadar, (suçluların iadesiyle ilgili belgeyi alana kadar) gelmeyecek. Buraya ulaşana kadar paranıza dikkat edin”40.
Bir toplu kayıt listesinde bazı kentlerle birlikte Wašhania‟ya gönderilen para söz konusudur41. Bu şehirde Ennum-Aššur‟a ait merkeplerin paylaşıldığına dair bir belge Kültepe metinleri arasında yer almaktadır42. Amur-ili isimli tüccarın da Wašhania şehrinde ticaretle uğraştığını görmekteyiz43.
Enna-Suen isimli tüccarın meslektaşları Puzur-Ana, Puzur-Aššur ve Šu-Anum’a yazdığı mektupta, Wašhania‟nın belgesinden bahsederek teslim edilen atlardan söz etmektedir44.
Wašhania’da bulunan Asur kolonisinden Kaniš kolonisine yazılan mektuplar sayesinde Anadolu‟daki Kolonilerin işleyişi ve birbirlerine olan bağlılıkları hakkında bilgi ediniyoruz45. Wašhania wabartumu tarafından Kaniš kārumuna yazılan mektuptan anlaşıldığına göre Wahšušana‟dan Laqepum ve aliku (ulak) gelerek Wašhania‟nın yakınında Atā’nın oğlu Amur-Aššur’dan paketlerin açılmasını istemişlerdir.
Wašhania wabartumunun Asur„un elçilerine ve Kaniš kārumuna yazdığı mektuptan anlaşıldığına göre, rabi sikkatim Aššur-malik‟e ait olan paketlere el koymuştur. Mektubun
35 Donbaz 2004, s. 184-185. Kt. 00/k 7.
36 FS Oelsner, 492.
37 Kt 87/k 145.
38 VS 26, 38.
39 CTMMA I.
40 TC1 , 4, Larsen 2002, s. 95.
41 Kt n/k 1052; “7 ½ šeqel gümüş Wahšušana‟ya gönderdim. Kurub-İštar‟ın 7 ½ šeqel gümüşünü panayır için gönderdim. Amur-İštar‟ın 3 šeqel gümüşünü Wašhania‟ya gönderdim. Busia‟nın 7 ½ šeqel gümüşünü Tuhpia‟ya gönderdim”.
42 Kt d/k 4.
43 TC 2, 39.
44 Veenhof 1997, s. 366; Kt 91/k 139/b.
45 KTK 5; Larsen 1976, s. 260; Michel 2001, s. 108.
devamında Puzur-Aššur‟un ticari eşyasının kaybolduğuna dair bilgiler verilmektedir46. Rabi- sikkatim Akadca bir terim olup, madenlerden sorumlu yüksek görevli olacağı söylenmiştir.
Anadolu‟nun farklı şehirlerinde belirli zamanlarda kurulan ve yabancı tüccarların da katıldığı panayırlar için sikkatum tabiri kullanılmaktadır47. Bu tür panayırların kurulmasından, işleyişinden sorumlu görevlilerin bu unvanla anıldıkları anlaşılır. Koloni Devri‟nde bazı madenlerin ticaretinin yapılması özel izne tâbi idi ve bu iznin de rabi-sikkatim tarafından verildiği anlaşılmaktadır. Bu unvanına sahip görevliler Anadolu‟dan Asur‟a giden kervanları kontrol ederek ülke dışına çıkması yasaklanan madenlere el koymaları söz konusuydu.
Wašhania şehrinin Hititler zamanında da varlığını ve önemini koruduğu anlaşılıyor.
Hitit kralları yaptıkları savaşlardan sonra sivil halktan çalışabilecek durumda olanları Hitit ülkesinin merkezine yakın çiftliklere bir nevi köle olarak yerleştirilirlerdi. Wašhania kentinde söz konusu kölelerin yerleştirildikleri çiftliklerin varlığı anlaşılıyor48. Hitit krallarının batı‟ya ve güneye yaptıkları seferlerde yol güzergahında bulunan bu bölgede önemli çiftlikler de yer alıyordu diyebiliriz.
Sonuç
Kaniš‟ten batı yönünde ilk önemli istasyon olan Wašhania şehri bu dönemde doğu-batı kervan güzergahı üzerinde stratejik bir noktada bulunuyordu. Buradan geçen tüccarlardan alınan vergiler ve konaklama masrafları dolayısıyla, bu krallık önemli bir gelir de elde etmiştir.
Asurluların kurdukları koloni vasıtasıyla buraya pek çok tüccarın yerleşerek Anadolu-Asur arasında ticaret yapmasından şehir uluslararası ilişkilere sahne olmuştur.
Anadolu‟daki Asur Kolonilerinin merkezi Kaniš kolonisi olmakla birlikte, Wahšušana ve Turhumit gibi kolonilerin kendi bölgelerindeki koloniler üzerinde yetkili oldukları anlaşılmaktadır. Wašhania‟daki koloninin Wahšušana karumu‟na bağlı olduğunu gösteren birkaç kanıt bulunuyor. Bunlardan birincisi, Wašhinia Kralının Wahšušana kolonisinin temsilcilerinden yemin istemesi, onların da Kaniš kolonisine yazmaları, ikincisi Wašhania kolonisinde sonuçlandırılamayan bir davanın Kaniš‟ten önce Wahšušana kolonisine gönderilmesi, daha sonra da Kaniš‟e ve oradan Asur‟a yazılması, Wašhania kolonisinin Wahšušana‟ya bağlı olduğunu gösterdiği gibi aralarındaki hiyerarşiyi de açıklamaktadır.
Ayrıca Wahšušana‟dan Wašhania‟ya rabi-sikkatim ve aliku gibi resmi görevlilerin teftiş için gelmeleri de bunun en güzel kanıtıdır.
Wašhania şehrine Asurlu tüccarların önemli ölçüde bakır sevk ettikleri anlaşılıyor.
bakır bu çağda silah ve mutfak eşyası yapımında kullanılıyordu. Bakıra % 10 oranında kalay ilave edilmesiyle sağlam silahlar üretiliyordu. Koloniler Çağı‟nda Anadolu‟da şehir beyleri arasında yoğun bir siyasi mücadele yaşandığından bronz silaha sahip olmak çok önemliydi.
Wašhania kralının ihtiyacı olan bakır ve kalay madeni Asurlu tüccarlar tarafından sağlanıyordu. Kalay madenini İran‟dan alarak kendi ülkeleri üzerinden getirdikleri gibi, bakırı da Kızılırmak kavisi içinde bakır madenlerinin istihsal edildiği Turhumit, Tuhpia, Tišmurna, Kunanamit gibi şehirlerden sevk ediyorlardı49. Bu yüzden Wašhaia gibi pek çok krallık Asurlu tüccarlara imtiyaz vermek zorunda kalmıştır. Böylece Asurlu tüccarlar yaklaşık iki asır boyunca Anadolu‟da ticaretle uğraşmışlardır.
46 KTK 6; Larsen 1976, s. 253; Michel 2001, s. 109.
47 Günbattı 1999, s. 81-82.
48 Ünal 2007, s. 73.
49 Nashef 1991, s. 121,122, 126; Forlanini 1985, s. 45-67; Michel 2002‟deki harita.
Wašhania krallığı Kuššara kralı Pithana ve oğlu Anitta‟nın Orta Anadolu şehirlerini ele geçirmek suretiyle Anadolu‟da ilk mekan birliğini gerçekleştirmiş oldukları M.Ö. 1750 yıllarına kadar bağımsızlığını sürdürmüştür.
KISALTMALAR ve KAYNAKÇA
Albayrak 2006 İ. Albayrak, Kültepe Tabletleri IV, Türk Tarih Kurumu Yayını Ankara 2006.
ATHE B. Kienast, Die Altassyrischen Texte des Orientalischen Seminars der Universitat Heidelberg und der Sammlung Erlenmeyer-Basel, Berlin 1960.
Balkan 1957 K. Balkan, Mama Kralı Anum-Hirbi’nin Kaniş Kralı Warşama’ya Gönderdiği Mektup. Ankara 1957.
…….. 1965 K. Balkan, Rezension zu: L. Matou\v s, ICK II, in: OLZ 60, 1965, s. 146-162.
t.
…….. 1979 K. Balkan, “Makriš and Ašiš Component-Parts of Wagons and Ploghs Respectively in an Cappadocian Tablet from Kültepe”, Festschrift Laroche, Florilegium Anatolicum, (Paris 1979), s. 49-57.
Bilgiç 1948 E. Bilgiç, “Anadolu‟nun İlk Ttarihi Çağı‟nın Ana Hatlarıyla Rekonstrüksiyonu”, A.Ü. DTCFD, C. VI, S. 1.2, (Ankara 1948), 489-516.
BIN IV A.T. Clay, Letters and Transactions from Cappadocia, Babylonian Inscriptions in the Collection of J.B. Nies IV, New Haven 1927.
BIN VI F.J. Stephens, Old Assiyrian Letters and Business Documents, Babylonian Inscriptions in the Collection of J.B. Nies VI, New Haven 1944.
Çeçen 2002 S. Çeçen, “Kültepe Belgelerine Göre Anadolu Şehir Devletleri‟nde Ayaklanma”, Archivum Anatolicum 5, (Ankara 2002) s. 65-68.
CCT Cuneiform Texts from Cappadocian Tablets in the British Museum.
CTMMA M.T. Larsen, Old Assyrian Texts, in: I. Spar (Hrsg.), Cuneiform Texts in The Metropolitan Museum of Art I. Tablets, cones, and bricks of the third and second millenia B.C., New York 1988, s. 92-143
Donbaz 2004 V. Donbaz, “Some Old Assyrian Texts with Rare Terminology”, Assyria and Beyond Studies Presented to M.T. Larsen, 2004, s. 179-189.
Dercksen 1996 Jan-Gerrit, Dercksen, The Old Assyrian Copper Trade in Anatolia (PIHAS 75), Istanbul-Leiden 1996.
………. 2004 Old Assyrian Institutions, Nederlands Historich-Archaeologish Instituut te İstanbul, İstanbul 2004.
Festschrift Oelsner Assyriologica of Semitica: Festschrift für Joachim Oelsner anlässlich seines 65. Geburtstages am 18. Februar 1997.
Forlanini 1985 M. Forlanini, Remarques Geographiques sur les Textes Cappadociennes, Hethitica VI, (1985), s. 45-67.
Garelli 1963 P. Garelli, Les assyriens en Cappadoce, Paris 1963.
Günbattı 1995 C. Günbattı, “More Examples of Correspondences Between Kārums‟
Archivum Anatolicum, S. 1, (Ankara 1995), s. 107-116.
…… 1999 C. Günbattı, “Asur Ticaret Kolonileri Devri‟nde Anadolu Kralları ile Asurlu Tüccarlar Arasındaki İlişkilere Işık Tutan İki Yeni Belge” XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, (Ankara 1999), s. 75-83.
JCS Journal of Cuneiform Studies, New Haven.
KTBL J. Lewy, Die Kültepetexte der Sammlung Rudolf Blanekertz, Berlin, 1929.
KTK N.B. Jankowska, Klinopisnye Teksty iz Kjultepe Sobraniiakh, Moskova 1968.
KTP F.J. Stephens, The Cappadocian Tablets in the University of Pennsylvania Museum.
Larsen 1976 M.T. Larsen, The Old Asyyrian City-State and its Colonies, Copenhagen 1976.
…….. 2002 M.T. Larsen, Assur-Nada Archive Old Assyrian Archives Netherlands Institute for the Near East, 2002.
Landsberger 1940 B. Landsberger, “Vier Urkunden vom Kültepe”, TTAED, S. 4, (1940), s. 7-14.
Lewy 1947 J. Lewy, “Naram-Sin's Campaign to Anatolia in the Light of the Geographical Data of the Kultepe Texts”, Halil Edhem Hatıra Kitabı Bölüm I, TTKY VII/5, (Ankara 1947), s. 11-18.
Michel 2001 C. Michel, Correspondance des marchands de Kanish ( LAPO 10) Paris 2001.
…….. 2002 C. Michel, “The perdum-mule, a Mount for Distinguished Persons in Mesopotamya During the First Half of the Second Millennium B.C.” PECUS Man and Animal in Antiquity. Proceedings of the Conference at the swedish Institute in Rome, 2002.
Michel- Garelli 1997 C. Michel-P. Garelli, Tablettes Paleo-Assyriennes de Kültepe Vol. I, (Kt. 90/k), İstanbul 1997.
Muhly 1993 J.D. Muhly, “Early Bronze Age Tin and Taurus”, AJA Vol. 97, (1993), s. 239-253).
Nashef 1987 H. Nashef, Rekonstruktion der Reiserouten zur Zeit der altassyrischen Handelsniederlassungen, Beihefte zum T"ubinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr. 83 (= TAVOB 83), Wiesbaden 1987.
OIP 27 I.J. Gelb, Inscriptions from Alishar and Vicinity, Oriental Institu Publications 27, Chicago 1935.
Orlin 1970 L.L. Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Paris 1970.
RGTC IV H. Nashef, Die Orts-und Gewāssernamen der Altassyrichen Zeit (RGTC IV), Wiesbaden 1991.
RGTC VI Del MonteG.F-J. Tischler, Die Orts und Gewāssernamen der Hettitischen Texte (RGTC VI), Wiesbaden 1978.
PRAG I K. Hecker-G. Kryszat-L.Matouš, Prager Kültepe-Texte I: Kappadokische Keilschrift Tafeln aus der Sammlungen der Karlsuniverstat Prag Praha, 1998.
TC I G. Conteneau, Tablettes Cappadociennes, Musee de Louvre, Paris 1920.
TC II Fr. Thureau-Dangin, Tablettes Cappadociennes, deuxieme serie Musee de Louvre, Paris 1928.
TC III J. Lewy, Tablettes Cappadociennes troisieme serie Musee de Louvre, Paris 1935.
Ünal 2007 A. Ünal, Anadolu’nun En Eski Yemekleri, Hititler ve Çağdaşı Toplumlarda Mutfak Kültürü, Homer Yayınevi, İstanbul 2007.
Veenhof 1997 K.R. Veenhof, “ Two Marriage Documents from Kültepe”, Archivum Anatolicum, S. 3, (Ankara 1997), s. 357-381.
VS 26 K. Veenhof-E.K. Brandt, Vorderasiatische Schriftdenkmaler der Staatlichen Museen zu Berlin, Heft XXVI, Altassyriche Tontafeln aus Kültepe Texte und Siegelabrollungen, 1992.
Yener-Özbal 1987 K.A. Yener-H. Özbal, “Tin in the Turkish tyaueus Mountains:
The Bolkardağ Mining District” Antiquity 61, (1987) s. 220-226.
