SAMSUN TURKEY
227
FF23
Türkiye’de doğal yayılış gösteren süs bitkisi gazel otu (Dictamnus albus) Ömer SARI
1, Fisun Gürsel ÇELİKEL
21Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Samsun
2Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Samsun omer.sari61@hotmail.com
Özet
Dictamnus albus çok gösterişli bir süs bitkisi olmasına rağmen, klasik metodlar ile çoğaltılmasında karşılaşılan bazı zorluklar nedeniyle üretimi ve ticareti sınırlı bir şekilde yapılmaktadır. Bu doğal bitki türümüz peyzaj alanlarında bir dış mekân süs bitkisi olarak kullanım potansiyelinin yanında, uzun sapları ile kesme çiçek olarak kullanılabilir. Bu inceleme Dictamnus albus’un yayılışı, ticareti ve süs bitkileri özelliklerinin yanı sıra araştırma çalışmaları ve bu türün önemi vurgulanmıştır.
Dictamnus albus Türkiye’nin zengin biyoçeşitliliği içinde önemli doğal türlerden biridir. Dünyada, Orta Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya da yayılış gösterir. Türkiye’de ise Karabük, Amasya, Hatay, Isparta, Samsun ve Trabzon’da doğal olarak yayılış göstermektedir. Güzel çiçeklere sahip yarı odunsu çok yıllık aynı zamanda tıbbi değeri olan bir bitkimizdir.
Dictamnus albus (gaz bitkisi) çoğunlukla açık ormanlık alanlarda doğal yayılış gösterir. Son yıllarda otlatma ve orman açma gibi aktivitelerden dolayı yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Son 60 yıldır populasyonu yaklaşık % 15-20 oranında azalmıştır. Küçük populasyon genişliği bitkinin gelecekteki varlığını tehlikeye atmaktadır.
Dictamnus (Rutaceae) Türkiye’de sadece bir tür (Dictamnus albus) ile temsil edilmektedir. Türkiye de yerel olarak "Akgiritotu ya da Gazelotu” olarak adlandırılmaktadır. Çiçekli dallar bazı mide rahatsızlıklarında tonik ve antipiretik olarak kullanılmaktadır. Beyaz, pembe ya da gül renkli çiçeklere sahip olabilen Dictamnus albus baharda çiçek sapının üzerinde bir demet şeklinde çiçek açar. Yaygın olarak gaz bitkisi olarak adlandırılan Dictamnus albus, çiçek ve tohum kapsüllerinden yanıcı ve uçucu bir gaz üretir.
Anahtar Kelimeler: Dictamnus albus, yayılış, üretimi, tehditler, süs bitkisi A review on native plant species Dictamnus albus Abstract
Although Dictamnus albus is an attractive garden plant, its use in trade is limited because of the difficulties in propagating by classical methods. This species has the potential to be used as an outdoor plant for landscaping as well as using as cut flowers with long stems in vases. In this review, some information on distribution and ornamental properties and other aspects of Dictamnus albus are given to emphasis the importance of the species.
Dictamnus albus is one of important native plant species in very rich biodiversity of Turkey. It has a widespread in Central Europe, North America and Asia. It is naturally grown in the provinces of Karabük, Amasya, Hatay, Isparta, Samsun and Trabzon in Turkey. It is a half woody herbaceous perennial plant with nice flowers.
Dictamnus albus (gas plant) is mostly distributed in open forested areas. In recent years, due to the activities such as grazing and foresting, it has been in danger of extinction. In the last 60 years, about 15- 20% of the population has been lost. Small population size puts the future existence of the plant at risk.
Dictamnus (Rutaceae) has only a species in Turkey which is Dictamnus albus. It is locally called in Turkey as "Akgiritotu or Gazelotu”. It is known as flowering branches and used for some stomach disorders, as a tonic and antipyretic. White, pink or rose-colored flowers bloom in spring on an upright bunch of flower
SAMSUN TURKEY
228
stem. Dictamnus albus, commonly called as gas plant, produces a flammable volatile gas from flowers and seed capsules.
Keywords: Dictamnus albus, distribution, propagation, threats, ornamental plant Gazel otu bitkisinin botanik özellikleri
Dictamnus albus ('Burning Bush', Rutaceae), yalancı rizomlu ve kalın etli depo kökleri ile karakterize edilen, dik dallı, 30-90 cm boyunda, uzun ömürlü ve çok yıllık bir bitkidir. Sıcak ılıman bölgelerde ormanlık alanlar, açık meşe ormanları ve meralarda yayılış göstermektedir.
Bitkiler bir ya da birkaç çiçek sapı üzerinde piramit şeklinde dizilmiş beyaz, pembe veya gül renkli çiçeklere sahip olabilmektedir. Çiçeklenme Mayıs başından Temmuz ayı başına kadar devam eder. Düşük tohum üretimine (çiçek başına yaklaşık 50) sahiptir. Bitkinin potansiyel ömrü en az 30 yıldır (Jager ve ark., 1997).
Dictamnus albus ağırlıklı olarak yabancı tozlanır. Tozlanma böcekler ile olur. Doğadaki çoğalması tohumlarının dağılması yoluyla olmaktadır (Frey, 2000). Çiçek ve tohum kapsüllerinden yanabilecek uçucu bir gaz üretmektedir.
Dünyada Dictamnus türleri
Dünyada Dictamnus Türleri Orta Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya'da yayılış gösterirler. Bu cinse giren başlıca bitkiler aşağıda verilmiştir (Hassler, 2018).
Dictamnus albus subsp. caucasicus (Fisch. & C.A.Mey.) N.A.Winter, Dictamnus albus subsp.
gymnostylis (Steven) N.A.Winter, Dictamnus albus subsp. turkestanicus N.A.Winter, Dictamnus albus var.
bucharicus N.A.Winter, Dictamnus albus var. macedonicus Borbás, Dictamnus altaica Fisch., Dictamnus altaica Fisch. ex Royle, Dictamnus angustifolius G.Don fil., Dictamnus angustifolius G.Don fil. ex Sweet, Dictamnus caucasicus Fisch. & C.A.Mey., Dictamnus davuricus Voss, Dictamnus fraxinella Pers., Dictamnus fraxinellus var. caucasicus Fisch. & C.A.Mey., Dictamnus generalis E.H.L.Krause, Dictamnus gymnostylis Stev., Dictamnus himalayanus Royle, Dictamnus macedonicus (Borbás) Pénzes, Dictamnus major Vilm. ex Voss, Dictamnus major hort., Dictamnus major hort. ex Vilmorin, Dictamnus microphyllus Schur, Dictamnus obtusiflorus Koch, Dictamnus odorus Salisb., Dictamnus sessilis Wallr., Dictamnus solitarius Stokes, Dictamnus suffultus Wallr., Dictamnus tadshikorum Vved., Dictamnus turkestanicus var.
bucharicus Wint olmak üzere bu gruba ait 28 bitki mevcuttur (Hassler, 2018).
Dictamnus albus’un Türkiye’deki yeri ve yayılış alanları
Gazel otunun (Dictamnus albus) Türkiye’de dağılımı (TÜBİVES, 2017) Şekil 1’de gösterilmiştir.
Görüldüğü gibi Gazel otu bitkisi ülkemizin kuzey ve güneyinde doğal yayılış göstermektedir.
Şekil 1. Gazel otunun (Dictamnus albus) Türkiye’de dağılımı (TÜBİVES, 2017)
SAMSUN TURKEY
229
Türkiye floristik açıdan oldukça zengin bir ülkedir (12.000 bitki türü ve 3.925 (% 34) endemik bitki) (UBSEP, 2008). Bu zenginlik içerisinde Dictamnus albus (Rutaceae) tek tür olarak temsil edilmektedir. Bu tür TÜBİVES kayıtlarına göre Karabük, Amasya, Hatay, Isparta, Samsun ve Trabzon illerinde doğal olarak yayılış göstermektedir (Davis, 1982). Türkiye'de bitki yerel olarak "Akgiritotu veya Gazelotu" olarak bilinmektedir (Baytop, 1989).
Şekil 2. Dictamnus albus (Gazel otu) Kaynak: https://calphotos.berkeley.edu/cgi/img_query
Türkiye’de yapılan bazı çalışmalara göre Dictamnus albus (Gazel otu)’un bazı yayılış alanları;
Kastamonu ili sınırları içinde yer alan Armutluçayır çevresi 1277 m’de (Özen ve ark., 2013), Zonguldak ili Devrek-Mengen yolu, Eğerci sapağı yakını, 184 m’de (Sarıbaş ve Kaplan, 2008), Karabük ili Ovacık Keşmen tarlası meşe ve kızılcık ormanı altlarında (Dikilitaş ve ark., 2016), Kırklareli-Dereköy 469 m’de (Uruşak ve ark., 2013), Karabük, Sırçalı Kanyonu, çok yıllık, Pinus nigra aralarında, 610 m’de (Filiz, 2007), Sinop, Durağan, Kepez vadisi yakınları Pinus brutia ormanı, 300 m’de (Korkmaz ve Engin, 2001), Trabzon Maçka ilçesi, Altındere Vadisi, Coşandere köyü, yaprak döken ormanlar, 500- 630 m’de (Uzun ve Terzioğlu, 2008), yapılan araştırmalar sonucu yayılış gösterdiği tespit edilmiştir.
Dictamnus albus (Gazel Otu)’nun değerlendirilmesi
Gazel otu bitkisi gösterişli bir bahçe bitkisi olma özelliğine sahip olmasına rağmen, klasik yöntemlerle üretilmesi zor olduğu için ticarette kullanılabilirliği sınırlı kalmıştır. Gaz bitkisi, tohum, bölünme ve rizomla çoğaltılabilmektedir. Ancak bu yöntemler ticari yetiştirme amaçlı çoğaltma için yetersiz kalmaktadır.
Tohumlar ile çoğaltma uzun zaman alması, ayırma ve rizomların bölünmesi yoluyla da az sayıda bitki üretilebilmesi, ticari amaçlı yetiştiricilik için yeterli bitki elde edilmesini zorlaştırmaktadır (Huxley,1992).
Dictamnus albus gösterişli çiçekleri ile park ve bahçelerde peyzaj amaçlı olarak kullanılmaktadır.
Ayrıca saksı bitkisi ve kesme çiçek olarak da değerlendirilebilecek bir bitkidir. Romatizmal hastalıklar yanında aynı zamanda mestrual söktürücü, idrar söktürücü ve balgam söktürücü olarak kullanılabilmektedir.
Dictamnus albus uçucu yağ içerir ve bu yağ kozmetikte kullanılmaktadır. Halk arasında ise sarılık ve cilt hastalıklarının tedavisinde ve çiçekli dalları mide hastalıkları, tonik, uyarıcı ve antipiretik olarak halk hekimliğinde kullanılmıştır (Baytop, 1989).
Dictamnus albus tohumdan çoğaltmada 6 haftalık soğuk uygulaması yapılması çimlenmeyi olumlu etkilemektedir. Tohumlar soğuk uygulamasından sonra 1-6 ayda 15 C’de çimlenirler. Çimlenen fideler viyol ya da saksılara şaşırtılarak, ilkbaharda kalıcı yerlerine dikilirler. Bitki Kasım- Aralık aylarında rizomların bölünmesi yoluyla da çoğaltılabilir (Huxley, 1992). Rizomlar üzerinde en az bir göz olacak şekilde bölünerek ekilir. İlkbaharda oluşan yeni bitkiler saksılara veya fide tavalarına şaşırtılarak büyütülür.
SAMSUN TURKEY
230 Sonuç ve Öneriler
Dictamnus albus dik bir sap üzerinde salkım şeklinde gösterişli çiçekleri ile süs bitkisi olarak özellikle peyzajda kullanım potansiyeli yüksektir. Özellikle gelişmiş ülkelerde maliyeti düşük, kullanıldığı bölgeye uyum sağlayabilen tamamen doğal bitkilerin kullanımı yaygınlaşmaktadır.
Dış mekân süs bitkilerinde ıslah süreçlerinin uzun sürmesi ve maliyetinin yüksek olması nedeniyle, doğal bitkilerin çoğaltılarak peyzaj alanlarında, saksılı ve hatta kesme çiçek olarak kullanımı son yıllarda giderek yaygınlaşmaktadır. Ülkemize baktığımızda floramızın, Avrupa ve çevre ülkelere göre oldukça zengin olduğu görülmektedir. Buna karşın doğal bitkilerimizin yeterince değerlendirilmediğini görmekteyiz. Yurt dışından ithal edilen birçok süs bitkisinin ülkemizde de yetiştiği bir gerçektir. Ancak bu bitkilerin üretim yerine ithal edilmesi sektörün gelişmesi önünde önemli engellerden birisidir (Çelikel, 2014;
2015).
Süs bitkileri sektöründe özellikle dış mekân bitkilerinde mevcut tür zenginliğimizin kullanılmasının sektöre olumlu katkı sağlayacağı açıktır. Dictamnus albus sahip olduğu özellikler ile süs bitkileri sektöründe hem dış mekânda hem de kesme çiçek olarak değerlendirilebilecek bir bitkidir. Ancak bitkinin süs bitkisi sektöründe değerlendirilmesine yönelik ülkemizde herhangi bir araştırma mevcut değildir.
Türkiye’de Dictamnus albus ve diğer çiçekli bitkilerin doğal yayılma alanlarında yoğun yapılaşma, insan aktiviteleri, turizm faaliyetleri, otlatma ve koleksiyonculuk gibi nedenlerle nesli tehlike altındadır. Bu nedenle ülkemizde doğal yayılış gösteren birçoğu endemik olan ve nesilleri tehlike altında bulunan bu bitkilerin nesillerini korumaya yönelik çalışmalar dışında, kültüre alma ve çoğaltma çalışmaları üzerine yapılan araştırma çalışmaları hızlandırılmalıdır (Çelikel, 2014; 2015).
Kaynaklar
Baytop T. 1989. Therapy with Plants in Turkey, Istanbul Universty Publication, Istanbul, p.418.
Çelikel F.G. 2014. Süs Bitkileri Ders Notları. OMÜ Ziraat Fakültesi Samsun.
Çelikel F.G. 2015. Süs bitkilerinde tohumluk (tohum, fide, fidan, soğan) üretimi ve kullanımı. SÜSBİR Dergisi, 3:32-33.
Davis P.H. (1982). Buxus L. in: Davis PH (ed.) Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Edinburgh University Press Edinburgh, Vol. 7, pp. 631-632.
Dikilitaş B., Güler B., Uğurlu E ve Altan, Y. 2016. Ovacık (Karabük) ve Çevresinin Floristik Özellikleri. Celal Bayar Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 12(2): 253-264.
Filiz Z.2007. Sırçalı Kanyonu Florası (Safranbolu). Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara, 96s.
Frey W. 2000. Life Strategies as a Basis for Functional Characterization of Plant Species and Plant Communities: a Case Study. Zeitschrift für Ökologie und Naturschutz, 9(1/2): 35-41.
Hassler M. 2018. World Plants: Synonymic Checklists of the Vascular Plants of the World (version Jan 2015). In: Species 2000 & ITIS Catalogue of Life, 2015 Annual Checklist (Roskov Y., Abucay L., Orrell T., Nicolson D., Kunze T., Flann C., Bailly N., Kirk P., Bourgoin T., DeWalt R.E., Decock W., De Wever A., eds). Digital resource at www.catalogueoflife.org/col. Species 2000: Naturalis, Leiden, the Netherlands.
Huxley A. 1992. Excellent and very comprehensive, though it contains a number of silly mistakes. Readable yet also very detailed. The New RHS Dictionary of Gardening, MacMillan Press.
Jäger E. J., Johst A and Lorenz H. 2014. Wuchsform und Lebensgeschichte von Dictamnus albus L.(Rutaceae)-1. Beitrag zur Wuchsform und Biologie der Gefäßpflanzen des hercynischen Raumes.
Hercynia-Ökologie und Umwelt in Mitteleuropa, 30(2):217-226.
Korkmaz H ve Engin A. 2001. The Flora of the Boyabat (Sinop) Dam and its Environs. Turkish Journal of Botany, 25(6): 397-435.
Özen M. D., Özbek M. U ve Vural M. 2013. Flora of Armutluçayır (Kastamonu/Turkey). Biological diversity and conservation, 6(1): 22-31.
Sarıbaş M ve Kaplan A. 2008. Zonguldak ili florasına katkılar. Biyolojik Çeşitlilik ve Koruma 1:40-65.
SAMSUN TURKEY
231
TUBİVES. 2017.Türkiye Bitkileri Veri Servisi-Taxa İn Vilayets, Erişim Adresi:
http://www.tubives.com/index.php?sayfa, Erişim tarihi:10.10.2017
Uruşak E. A., Özhatay F. N., Güler N., Ersoy H., Başak N., Yeşil Y and Demirci S. 2013. The flora of Yıldız Mountains (Kırklareli) Biosphere Project Area. Turkish Journal of Botany, 37(2):225-269.
UBSEP. 2008. Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi Eylem Planı (online).
http://www.nuhungemisi.gov.tr/DosyaRaporSunum/Belgeler/bb951776-e874-40ce-842b- d90ae82b6381.pdf (20.11.2018).
Uzun A., Terzioğlu S. 2008. Vascular Flora of Forest Vegetation in Altındere Valley (Maçka- Trabzon). Turkish Journal of Botany, 32(2):135-153.
