HER NOKTADAN MEKANSAL BİLGİ ERİŞİM MODELİ

HER NOKTADAN MEKANSAL BİLGİ ERİŞİM MODELİ

Akın Kısa¹

1Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Harita Dairesi Başkanlığı, 06450 Oran Ankara, akinkisa@gmail.com

ÖZET

Mekansal bilgi, kurum ve kuruluşlarla özel sektörün ileriye dönük olarak yapacakları çalışmaların plan ve projelerinin oluşturulmasında ve hayata geçirilmesinde karar vericiler için temel bir altlık teşkil etmektedir. Bu temel altlıklar çalışma alanındaki gelecek ortamları ve yaşamları planlamak için kullanılacak olmasına rağmen, aynı alanda geçmiş zamanlarda da hangi tür çalışmaların yapıldığı, kararların alındığı, etkilerinin ne olduğu bilgisine de ihtiyaç duyulur. Geçmiş çalışmalardan yararlanarak geleceği planlama aşamasında, aynı alanda bir çalışma yapılırken, birbirinden habersin başka amaçlar için de mekansal bilgi üretimi çalışmaları yapılabilir. Mekansal bilgi üretim çalışmaları yapılırken temel teşkil edecek önemli bilgilerin bilinmesi ile birlikte her aşamada hem maliyet ve zaman açısından kazançlar hem de plan ve proje çalışmalarında büyük avantajlar elde edilebilir. Aynı çalışma alanında farklı kurum ve kuruluşlarca yapılan herhangi bir mekansal bilgi üretim çalışmasının olup olmadığının bilinmesi, varsa çalışma hakkında genel bilgilerin elde edilmesi ve bu bilgilere erişim imkanının nasıl ve ne şekilde olacağının bilinmesi çok önemlidir. Bilgilere erişim kısıtlılıkları ve maliyetlerinin bilinmesi de planlama yapılmasını etkileyen unsurlardır. Hem mekansal bilgi üretimi gerçekleştiren hem de bu bilgileri kullanarak çeşitli uygulamalar yapan kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör çalışmaları, çeşitli kanun ve yönetmeliklerle bir çerçeve içine alınır. Kurum ve kuruluşlarla özel sektörün gelişme aşamasında olduğu zamanlarda birkaç kurum üzerinde yoğunlaşan mekansal bilgi üretimi, işlenmesi ve dağıtımı, günümüzde gelişen iletişim ve ölçme teknolojilerinin kullanılması ile farklı modellerle gerçekleştirilmesi durumunda kalmaktadır.

Özellikle kurum ve kuruluşların idari yapılarının değişmesi, farklı anlayışta plan ve pojelerin gerçekleştirilmesi, teknolojinin her aşamada kullanılmaya başlaması ve yetkin insan kaynaklarının çoğalması ile birlikte mekansal verinin hızlı üretimi ve karar destek süreçlerine anında destek vermesi durumunu ortaya çıkartmaktadır. Mekansal bilgiye erişimin bürokrasiden uzak, çok hızlı ve kolay erişilebilmesi ve kullanılması, kalitesinin bilinmesi ve güvenilmesi artık vazgeçilmez olmuştur. Çeşitli kanunlarla yeni kurumların oluşması, mekansal verilerin elektronik ortama taşınması, özelikle iletişim teknolojilerindeki kapsamlı ve hızlı gelişmelerin elektronik ticareti yaygınlaştırması ve güvenilir hale getirmesi ile birlikte mekansal verilerin paylaşımı, erişimi ve kullanım şartlarının da yeniden ele alınması ve yeni modellerin ortaya konulmasını gerekli kılmaktadır. Bu çalışmada genel olarak mekansal veri üretim çalışmalarında temel teşkil edecek yaklaşımlar ele alınmış, kurum ve kuruluşların kanunlardan gelen yetkileri ile mekansal bilgileri kullanıma sunmalarının mevcut durumda nasıl yapıldığı incelenmiş, elektronik ticaret yaklaşımı kullanılarak mekansal bilgilere erişimin güvenli, hızlı ve her ortamdan ulaşılabilmesi sağlayacak bir model sunulmuştur. Sunulan model ile aynı çalışma alanında çalışan farklı kurumların mekansal veri üretimleri, izleme-değerlendirme ve karar-destek aşamalarında iletişim ve entegrasyonun geliştirilmesi sureti ile konumsal ve konumsal olmayan tüm verilerin entegre edilebilmesi düşünülmektedir.

Anahtar Sözcükler: e-Devlet, Metaveri, Mevzuat, Birlikte çalışılabilirlik, Web servisleri

1. GİRİŞ

Son dönemlerde gittikçe yaygınlaşan ulaşım sistemlerinin modernizasyonu, toplu konut sistemleri ve kentsel dönüşüm çalışmaları, su, kanalizasyon, doğalgaz ve iletişim altyapı çalışmaları, enerji kaynaklarının elde edilmesi çalışmaları kapsamında mekansal bilgiye gittikçe önem kazanmıştır. Temel altlık olarak kullanılan mekansal bilgilerin üzerine inşa edilecek planlar, gelecek ortamları ve yapıları etkileyecek, gelişimlerini ve sürekliliklerini sağlayacak yapıda hazırlanmak zorundadır. Gelecek planları yapılırken, aynı alanda geçmiş zamanlarda da ne tür çalışmaların yapıldığı, kararların alındığı, etkilerinin ne olduğu bilgilerine ihtiyaç duyulmaktadır. Mekansal bilgi üretim çalışmaları yapılırken de temel teşkil edecek önemli bilgilerin bilinmesi ile birlikte her aşamada, hem maliyet ve zaman bakımından kazançlar hem de plan ve proje çalışmalarında büyük avantajlar elde edilebilmektedir. Aynı çalışma alanında farklı kurum ve kuruluşlarca yapılan herhangi bir mekansal bilgi üretim çalışmasının olup olmadığının bilinmesi, varsa çalışma hakkında genel bilgilerin elde edilmesi ve bu bilgilere erişim imkanının nasıl ve ne şekilde olacağının bilinmesi çok önemlidir. Bilgilere erişim kısıtlılıkları ve maliyetlerin önceden bilinmesi de planlama aşamasını etkileyen unsurlardır.

Hem mekansal bilgi üretimi gerçekleştiren hem de bu bilgileri kullanarak çeşitli uygulamalar yapan kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör çalışmaları, çeşitli kanun ve yönetmeliklerle bir çerçeve içine alınır.

Kurum ve kuruluşlarla özel sektörün gelişme aşamasında olduğu dönemlerde birkaç kurum tarafından belirli kanunlarla imkan verilerek gerçekleştirilen mekansal bilginin üretimi, işlenmesi, depolanması ve hizmete sunulması ile projeler gerçekleştirilmiştir. Hem iş gücü hem de zaman kaybına sebep olabilecek pek çok bürokratik bariyerlerin de oluşmasına imkan veren bu sistemler, günümüzde gelişen iletişim ve ölçme teknolojilerinin kullanılması ile farklı modellerle gerçekleştirilmesi durumunda kalmaktadır. Özellikle kurum ve kuruluşların idari yapılarının değişmesi, farklı anlayışta plan ve projelerin gerçekleştirilmesi, teknolojinin her aşamad kullanılmaya başlaması ve yetkin insan kaynaklarının çoğalması ile birlikte mekansal verinin hızlı üretimi ve karar-destek sistemlerine anında cevap vermesi durumunu ortaya çıkarmaktadır.

Mekansal bilginin üretilmesi, işlenmesi, depolanması ve erişimi ile ilgili olarak yapılacak tüm çalışmalarda bilgi üzerinde hem kalite hem de güvenililirlik sağlayacak yapıların oluşturulması gerekmektedir (Şekil 1).

Dünya ülkelerinin başlattığı çeşitli çalışmalarda temel ilkeler bilginin üretilmesi ve paylaşılması üzerine kurulmuştur.

15 Mayıs 2007 de yayımlanan INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe) direktifinin de en temeldeki amacı “bölgesel, ulusal ve uluslar arası alanda halk ve kamu kuruluşları tarafından kullanılan; uygulamaya, görüntülemeye ve değerlendirmeye hazır halde bulunan yüksek kaliteli ve harmonize edilmiş mekansal (coğrafi) veri elde etmektir.”. INSPIRE kapsamında teknolojinin gelişimi ile işlemler arasında stratejiler ve kurallar sürekli olarak geliştirilmektedir (Şekil 2).

Şekil 2. INSPIRE kapsamında işlemler ve teknolojinin kullanımı INSPIRE direktiflerin temel prensipleri (Url 1) aşağıdaki adımlarda detaylı belirtilmektedir.

 Veri bir defa toplanmalıdır ve en etkili şekilde güncelliği sürdürülmelidir.

 Değişik veri kaynaklarından elde edilmiş, aynı kategorideki farklı veriler birleştirilebilmeli ve birçok kullanıcı ve uygulama servisleri tarafından paylaşılabilmelidir.

 Ülkelerin bir kurumu tarafından toplanan mekansal verileri ülkenin diğer kurumları tarafından da erişilebilir olmalıdır.

 İyi bir ülke yönetimi için gerekli olan mekansal veri, gelişmiş uygulamaları sağlayacak durumda olmalıdır.

 Mekansal verinin, amaçlara uygunluğunu değerlendirmek ve verinin kullanımının sağlamak adına hangi durumların uygulanması gerektiğini bilmek için gerekli bilgiye kolayca ulaşılabilmelidir.

Türkiye’de de bu yapılara benzer çalışmalar sürdürülmektedir. Bu çalışmalar kapsamında hem kurum ve kuruluşlar idari olarak yeniden yapılandırılmakta hem de modern iletişim ve ölçme teknolojilerini kullanarak üretim gerçekleştiren yetkin insan kaynakları yetiştirilmektedir. Yeniden düzenlenen hukuksal ve kanuni işleyişler ile, hem üretim hem de erişimle ilişkili oluşturulan standartlar sayesinde, karar-destek sistemlerine entegrasyon da hızla sağlanmaktadır.

Çalışmada, mekansal veri üretimi, işlenmesi ve erişimi aşamaları içinde özellikle jeodezik altyapı konusu ele alınacaktır.

2. MEVCUT YAPI

Mekansal veri üretimi aşaması içinde en önemli rollerden bir tanesi sağlam, güvenilir, güncel ulusal ve uluslararası verilerle iletişim kurabilecek jeodezik altyapının kurulmasıdır. Türkiye’de jeodezik altlıkların tesisi, güncellenmesi ve modernizasyonu Harita Genel Komutanlığı (HGK), Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM), İlbank AŞ (İBAŞ), Devlet Su İşleri (DSİ), Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM), Belediyeler vb. kurumlar tarafından yapılmaktadır.

Kurumlar ürettikleri her türlü harita bilgilerine ait jeodezik veriyi kanun ve yönetmeliklere uygun bir şekilde üretmek, güncel tutmak ve paylaşmak için gerekli düzenlemeleri yapmışlardır.

Şekil 1. Kullanıcı Veri Erişimi

Genel olarak incelendiğinde, HGK temel jeodezik ağları kurmakta, ölçümlerini ve hesaplamalarını yapmakta, talep edilmesi durumunda da belirlenen ücret karşılığında satışını gerçekleştirmektedir. TKGM, KGM, DSİ, İBAŞ vb.

kurumlar bu temel jeodezik ağ üzerinde sıklaştırmalar yapmakta/yaptırmakta, talep durumunda belirlenen ücretler karşılığında satışını gerçekleştirmektedir.

Her kurumun kendi kanunlarında yer alan düzenlemelerle ve Büyük Ölçekli Harita ve Harita Bilgileri Üretim Yönetmeliğinde (BÖHHBÜY) belirtilen standartlarda tesis edilen ve ölçüleri yapılan jeodezik veriler, TKGM tarafından kurulan ve işletilen Harita Bilgi Bankası (HBB) kapsamında toplanmakta ve internet üzerinden kullanıcılara sunulmaktadır. Kanun ve yönetmeliklerle düzenlenen bu çalışmalarda, kurumlarda bulunan yöneticiler ve çalışanlar tarafından keyfi olarak gerekleri yerine getirilmediğinden büyük aksaklıklar oluşmaktadır. Ekonomik değeri olan mekansal veri üretimi çalışmalarında kullanılacak bu verilere erişim sırasında bürokratik işlemlerin yanısıra üretilmiş verilerin standartları, kalitesi güvenilirliği konularında da sıkıntılar yaşanabilmektedir. Yapılan çalışmalarda ölçmeler, hesaplamalar ve kontrol çalışmalarına erişim imkanı olmadığından kalite ve güvenilirlikler hakkında hiçbir bilgiye sahip olunamamaktadır.

3. YAPILAN ÇALIŞMALAR

Çalışma kapsamında jeodezik verileri üreten, kontrol eden ve erişimini sağlayan kurumlar tarafından yapılan çalışmaların işleyişleri incelenmiştir. TKGM; kadastro tesis ve yenileme çalışmaları kapsamında ve ortofoto üretim çalışmalarında jeodezik veriyi aktif olarak üretmekte ve kullanmaktadır. Çalışmalar kurum personeli tarafından yürütüldüğü gibi özel sektör marifeti ile de sürdürülmektedir. Özel sektör marifeti ile sürdürülen çalışmalarda kurum personeli kontrollük görevini üstlenmektedir. Kurumsal olarak yürütülen projelerde harici herhangi bir kontrol mekanizması bulunmamaktadır. Çalışmaların başlangıç aşamasında yetkilendirilmiş kişiler tarafından, HBB vasıtası ile yarı otomatik olarak proje ve jeodezik nokta numaralandırılması gerçekleştirilmektedir. HBB kurulumu esnasında mevcut teknolojinin tüm imkanları kullanılmış olmasına rağmen, diğer kurum ve kuruluşlarla yeterli desteğin sağlanamaması ve modernize edilememesinden dolayı işlevini tam olarak yerine getirememektedir. Devam eden çalışmalar sonrasında arazi tesisleri ve jeodezik ölçmeler gerçekleştirilir ve kontrolleri yapılır. Hesaplamalar sonrasında kesin olarak elde edilen bilgiler kağıt ve manyetik ortamlarda ve kurum tarafından belirlenmiş formatlarda TKGM teknik arşivine aktarılır. Teknik arşivde saklanan veriler ihtiyaç duyulması halinde belirlenen ücret karşılığında ilgililere çıktı ortamında teslim edilir.

İBAŞ, DSİ, KGM tarafından yürütülen projelerde öncelikli olarak HBB’na erişim yapılarak bölgedeki jeodezik altyapı incelenir. Yeni üretilecek olan jeodezik noktalar belirlendikten sonra TKGM’ye ulaştırılan elektronik posta aracılığı ile yeni nokta numarası alınarak işlemlere devam edilir. İhtiyaç duyulan mevcut jeodezik noktalar için ilgili kurumlara müracaat edilerek belirlenen ücretler karşılığında kağıt ortamında temin işlemleri gerçekleştirilir. Projeyi yürüten kurumların kontrollük hizmetlerinin bir kısmı kendi bünyesinde gerçekleştirilirken bir kısmı da TKGM aracılığı ile gerçekleştirilir. Sonrasında kesin değerlere sahip olan jeodezik noktalar TKGM teknik arşivine teslim edilir. Talep edilmesi durumunda ilgililer verilerin üreticisi kuruma yönlendirilir.

Özetle, mekansal veri üretimi çalışması yapılırken öncelikle HBB incelenecek. HBB’ndan haberi olmayanlar kurum personelinin peşinden koşulacak. Mevcut jeodezik altyapı durumuna göre (o anda sistemde kayıtlı verilere göre) planlamalar yapacak ve HBB’ndan proje numarası alınacak. Yeni tesis edilecek noktalar için elektronik posta aracılığı ile TKGM’den nokta numarası talep edilecek. Mevcut bulunanların kesin değerleri için kurumları araştırılacak, ücret bankaya elden yatırılacak ve kesin değerlerin çıktısını alınacak. Tesis, ölçme ve hesaplamaları yapılacak. Kontrol çalışmaları gerçekleştirilecek. Kontrol çalışmalarının (kontrol verileri sadece ilgilisinde bulunmakta !) ardından tüm ölçü ve hesaplamalar ilgili kurumların formatlarında ayrı ayrı hazırlanacak ve TKGM teknik arşivine teslim edilecek.

Şekil 3. Jeodezik çalışmalarda mevcut işleyiş

Görüldüğü üzere tüm aşamalarda bürokrasi, insan faktörü, kurumların yasal düzenlemeleri ve kendilerince oluşturulmuş standartlar, ücretlendirmeler veriye erişimin önünde bloklar oluşturmaktadır. İyi bir çalışma düzeninde mevcut verilerin kesin değerlerine erişim 1-2 gün (eğer Ankara’da bulunulursa) sürebilmektedir. Daha sonraki kontrol ve arşive teslim işlemeleri için de oldukça yoğun bir çalışma ve zamana ihtiyaç duyulmaktadır.

Yeni yasal düzenlemelerle oluşturulan Coğrafi Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü (CBSGM) mekansal verilerin üretimi ve birbirleri arasındaki iletişimi konularında hukuki, teknik, servis standartları ve erişim maliyetlerini içerecek çalışmalar yapmaktadır. Henüz çok başında bulunulan bu konularda jeodezik altyapı için ortaya konulmuş bir model bulunmamaktadır.

4. UYGULAMA MODELİ

Mekansal bilgi üretimi kapsamında; jeodezik amaçlı, yersel yöntemlerle ve uzaktan algılama yöntemleri ile harita ve özel uygulama (altyapı, üstyapı, iletişim) yapılmaktadır. Bu çalışmalar yapılırken temel teşkil edecek önemli bilgilerin bilinmesi ile birlikte her aşamada hem maliyet hem de zaman açısından kazançlar elde edilebilecek, plan, programlama ve uygulama çalışmalarında büyük avantajlar sağlanacaktır.

Şekil 4. Mekansal veri üretiminde genel iş akışı

Çalışma alanı içinde;

 Mekansal bilgi üretimini kapsayacak herhangi bir çalışmanın olup olmadığı, varsa, sahibi, zamanı, yapılış yöntemi, kapsamı, kalite bilgileri gibi genel bilgilerin bulunması

 Asıl bilgi ve belgelere nasıl erişim sağlanacağı ve elde edileceği

 Veriye erişimlerde bir kısıtlamanın (askeri yasak bölge vb) olup olmadığı

 Bilgi ve belgelere erişim ve temin etme durumunda ortaya çıkacak maliyetlerin, sürenin ne kadar olacağı

 Standartların nasıl olacağı

sorularına alınacak cevaplar uygulama aşamasına geçmede temel teşkil edecek önemli bilgilerdir.

Bu çalışmada jeodezik altyapının sadece belli bir bölümü kapsam dahilinde incelenmiştir. Daha geniş ve detaylı inceleme ve modeller daha sonraki çalışmalarda aktarılacaktır.

Mevcut durum incelendiğinde HGK, TKGM, İBAŞ, DSİ, KGM vd. kurumlar tarafından elde edilen jeodezik veriler tek bir merkezde /TKGM) toplanmaya çalışılmaktadır. CBSGM’nün e-devlet çalışmalarında mekansal veri paylaşımının merkezi olması yolunda ilerlemesi kapsamında tüm jeodezik altyapının da bu kurum kanalı ile erişiminin (veriler ilgili kurumlarda da bulunabilir, tek bir kurumda da bulunabilir) sağlanması, yasal düzenlemelerinin, ücretlendirme politikasının ve erişim kısıtlılıklarının bilinmesi uygun bir model olacaktır. Mevcut durumda halen veri merkezinin neresi olacağı net olarak belirlenmemiştir. Kurumların kapasite geliştirme çalışmaları kapsamında her kurum verisini depolayabilir veya başka bir kurum/özel sektör’den hizmet satın alarak bu çalışmaları yaptırabilir. Depolama, güvenlik vb. pek çok etkenlerin bulunduğu bu tür yapılarda en uygun olan tek br merkezden bu işlemlerin yapılmasını sağlamaktır. Mevcut durum TKGM’yi göstermekte olmasına rağmen bazı kurumlar gerekliliklerini getirmemektedir.

İletişim altyapısının ve yazılım/donanım teknolojisinin gelişmesine paralel olarak kurumların bürokratik işleyişlerinde de değişiklikler, yenilikler olmaktadır. Elektronik imzanın geçerliliği bulunan tüm çalışmalarda olduğu gibi, jeodezik altyapı çalışmalarının tüm aşamalarında da benzer elektronik imzayı kullanılabilecek yapılar/modeller oluşturulabilir.

Proje numarasının alınması, son nokta numarasının belirlenmesi, hesaplamaların yapılması, ölçmelerin değerlendirilmesi ve kontrol çalışmaları tamamen elektronik ortamda gerçekleştirilebilir (Şekil 5).

Mekansal veri üretimi projelerini yürüten kurum ve kuruluşların projeyi sistem üzerinde oluşturması ile başlayan ve sonuç ürünlerin teslimi ile tamamlanan tüm süreçler elektronik ortamda yönetilebilirler. İş işlemlerinin yönetimi (work order management) olarak da değerlendirilen bu uygulamalar için ulusal ve uluslararası pek çok çalışmalar gerçekleştirilmektedir.

Şekil 5. Jeodezik çalışmalar için servis modeli

5. SONUÇ

Mekansal bilgilerin elde edilmesi çalışmaları, ülke genelinde tüm kurumlarla yapılan görüşmeler sonucunda ortaya çıkan kalkınma planlarının uygulanması ile başlayan bir süreç olup, projelerin hazırlanması, bütçelerin hazırlanması, karar vericiler tarafından onaylanması, çalışmaların başlatılması, gerçekleştirilmesi ve tamamlanması sonrasında veritabanına aktarma işlemleri ile devam eder. Daha sonra mekansal verilerin analizi ve servis edilmesi ile devam eden süreçlerle tüm kullanıcılara erişim imkanı sağlanır. İletişim ve erişim altyapısının kurallar ve standartlarla desteklenip, teknolojinin iş işlemlerine olan katkısı da sağlanarak mekansal veriler ulusal bilgi sistemleri aracılığı ile servis edilebilir (Şekil 6).

Şekil 6. Mekansal veri erişimi

Bürokrasi ve insan faktörünün en aza indirgenmesi ile hazırlanacak yeni iş süreçleri tek bir merkezden tüm işlemlere ve mekansal verilere erişimi sağlayacak altyapı ile kurgulanırsa zaman, işgücü ve maliyet kayıpları da en aza indirilecektir.

KAYNAKLAR

Gürler, M., 1983, İmar Planları ve Uygulama Tekniği, TMMOB-HKMO Yayınları, Ankara

Kısa, A., 2012. Ortofoto Harita Üretiminde Jeodezik Altyapının İrdelenmesi, Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Kısa, A., Çolak, S., Bakıcı, S., Özmüş, L., 2012, Tapu ve Kadastro Ortofoto Üretim Faaliyetleri ve Güncel Yansımaları, TUFUAB VII Teknik Oturumu, 23-25 Mayıs 2013, Trabzon

Maraş, H., Aşık Ö., Yılmaz, A., Kısa, A., 2011, Türkiye Ulusal Ortofoto Bilgi Sistemi ve Gerçekleştirilen Çalışmalar, TMMOB Harita ve Kadastro Odası 13. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, 18-22 Nisan 2011, Ankara

Laarakker, P. (2006). lignment of business and technology, within and across public agencies, 4th executive seminar for national mapping organisations, 13-15 December 2006, Enschede, The Netherlands.

Url 1 : http://inspire.jrc.ec.europa.eu/