Yaşlılık Kurumlarında Yaşlı Mekansal Davranış Ve Bilişiminin Mekansal Dizim Bağlamında İrdelenmesi

(1)

ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ  FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

DOKTORA TEZĠ

OCAK 2017

YAġLILIK KURUMLARINDA YAġLI MEKANSAL DAVRANIġ VE BĠLĠġĠMĠNĠN MEKANSAL DĠZĠM BAĞLAMINDA ĠRDELENMESĠ

Esra AKAN

Mimarlık Anabilim Dalı Mimari Tasarım Programı

(2)

(3)

OCAK 2017

ĠSTANBUL TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ  FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

DOKTORA TEZĠ Esra AKAN (502902102)

Mimarlık Anabilim Dalı Mimari Tasarım Programı

(4)

(5)

iii

Tez DanıĢmanı : Prof. Dr. Alper ÜNLÜ ... Ġstanbul Teknik Üniversitesi

Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Arzu ERDEM ... Ġstanbul Teknik Üniversitesi

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Emin ġALGAMCIOĞLU... Ġstanbul Teknik Üniversitesi

Doç. Dr. Erincik EDGÜ ... Ġstanbul Ticaret Üniversitesi

Doç. Dr. Ervin GARĠP ... Kültür Üniversitesi

ĠTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü‟nün 502902102 numaralı Doktora Öğrencisi Esra AKAN, ilgili yönetmeliklerin belirlediği gerekli tüm Ģartları yerine getirdikten sonra hazırladığı “YAġLILIK KURUMLARINDA YAġLI MEKANSAL DAVRANIġ VE BĠLĠġĠMĠNĠN MEKANSAL DĠZĠM BAĞLAMINDA ĠRDELENMESĠ” baĢlıklı tezini aĢağıda imzaları olan jüri önünde baĢarı ile sunmuĢtur.

Teslim Tarihi : 8 Aralık 2016 Savunma Tarihi : 24 Ocak 2017

(6)

(7)

v

(8)

(9)

vii ÖNSÖZ

Tez çalıĢması sürecimde yapıcı eleĢtiri ve değerli katkılarıyla, yol gösterici hocam, değerli tez danıĢmanım sayın Prof. Dr. Alper ÜNLÜ‟ye,

Tez izleme jürileri kapsamında tezimin geliĢimine önemli katkıları olan, sayın Prof. Dr. Arzu ERDEM ve sayın Doç. Dr. Erincik EDGÜ‟ye,

Zorlu çalıĢma sürecimde yardım ve arkadaĢlığı için Y. Mimar Çiğdem BAYRAM‟a, Grafik çizimlerime katkılarından dolayı sevgili Pınar ÜNDEĞER DEDEOĞLU‟na, Tezimden yola çıkarak yazdığım makaleme katkıları için Maya Lynn JOHNSON‟a, Aramızdan ayrılmıĢ olan, Maltepe YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi tasarımcısı, Y. Müh. Mimar Yalçın Emiroğlu ile Etiler YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi tasarımcısı Y. Müh. Mimar Enver Tokay‟ı saygıyla anarken, Alan çalıĢmalarım sırasında bana kapılarını açan, Maltepe ve Etiler YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezleri kurum yönetim ve personelleri ile aynı kurumlar içinde yaĢamlarını sürdürmekte olup, çalıĢmamın öznesini oluĢturan saygıdeğer yaĢlılara, ÖZSÜT ve AKAN ailelerimde ve yakın çevremde yaĢlılıklarına tanıklık ettiğim tüm yaĢlı yakınlarıma,

Varlıklarını ve güçlerini her zaman üzerimde hissettiğim, varolma sebeplerim sevgili anne ve babama,

Tez çalıĢmasına baĢlamam konusunda bana verdiği azim ve destek için sevgili ablam Meral ÖZSÜT FĠDAN‟a,

Elimin kalem tuttuğu ilk günden bugünlere değin ilim ıĢığım ve baĢarı kaynağım saygıdeğer ağabeyim Prof. Dr. Halit ÖZSÜT‟e,

Sevgi dolu desteği, hoĢgörüsü ve sağladığı güvenli ortam için sevgili eĢim Y. Mak. Mühendisi Mehmet AKAN‟a,

Öğrenciliklerini paylaĢtığım sevgili çocuklarım Merve ve Mert AKAN‟a sonsuz sevgi, saygı ve teĢekkürlerimi sunarım.

Aralık 2016 Esra AKAN

(10)

(11)

ix ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖNSÖZ ... vii ĠÇĠNDEKĠLER ... ix KISALTMALAR ... xiii ÇĠZELGE LĠSTESĠ ... xv

ġEKĠL LĠSTESĠ ... xix

ÖZET ... xxiii

SUMMARY ... xxv

1. GĠRĠġ ... 1

1.1 Tezin Amacı ... 3

1.2 Tezin Kapsamı ve Ġzlenen Yöntem ... 5

1.3 Bölüm Sonucu ... 6

2. YAġLILIK VE ÇEVRESEL UYUM BAĞLAMINDA MEKANSAL DAVRANIġ ĠLE ĠLGĠLĠ KURAMSAL ÇERÇEVE ... 7

2.1 YaĢlanma (Aging) Olgusunun Tanımlanması ... 8

2.1.1 YaĢlılıkta fiziksel değiĢimler ... 10

2.1.2 YaĢlılıkta psikolojik süreçler ... 11

2.1.2.1 YaĢlılıkta algısal ve biliĢsel süreçler ... 12

2.1.2.2 Mekansal davranıĢ süreçleri ... 14

2.2 YaĢlılık Bilimi (Gerontoloji) ve YaĢlılıkla Ġlgili Kuramsal ÇalıĢmalar ... 15

2.2.1 GeliĢim psikolojisi kapsamında yaĢlanma ... 22

2.2.2 YaĢlılıkla ilgili kuramlar ... 22

2.2.2.1 Biyolojik yaĢlanma kuramları ... 23

2.2.2.2 Psiko-sosyal yaĢlanma kuramları ... 23

2.3 YaĢlılık ve Çevresel Uyum Bağlamında Mekansal DavranıĢ ve Algı ... 24

2.3.1 Çevre, çevresel algı ve yaĢlılık ... 25

2.3.1.1 Çevresel algı temelli yaklaĢım ve kuramlar ... 27

2.3.1.2 Çevresel biliĢim, yaĢlı biliĢsel haritası, yön bulma ve oryantasyon ... 30

2.3.1.3 Çevresel algı ve biliĢim bağlamında somut çevre bileĢenleri ... 35

2.3.2 YaĢlılıkla ilgili psiko-mekansal kuramlar ... 39

2.3.2.1 YaĢlı bireylerde kiĢisel alan, psiko-sosyal alan, mahremiyet ve aidiyet ... 40

2.3.2.2 YaĢlılar ve sosyal etkileĢim ... 44

2.3.2.3 YaĢlılıkta ekolojik uyum ve çevresel baskı ... 46

2.3.3 YaĢlı mekansal davranıĢı, mekan kurgusu ve mekansal dizim iliĢkisi ... 50

3. TOPLUMUN YAġLANMASI VE YAġLILIKTA BARINMA PROBLEMĠ BAĞLAMINDA YAġLILIK KURUMLARI TASARIMI ... 55

3.1 Toplumun YaĢlanması ... 55

3.2 YaĢlı Bireyi Kuruma Yönlendiren Süreç ... 59

3.2.1 YaĢlılıkta barınma problemi, tercih ve kurum arayıĢı... 59

3.2.2 YaĢlılıkta ekonomik problemler ... 62

(12)

x

3.3.1 YaĢlılara sunulan hizmetlerin kurumsallaĢması süreci ... 64

3.3.2 YurtdıĢında yaĢlılık kurumlarının tarihsel geliĢimi ve barınma tipolojileri ... 64

3.3.3 Türkiye‟de yaĢlılık kurumlarının tarihsel geliĢimi ve günümüzdeki durumu ... 72

3.3.4 YaĢlılık kurumu örnekleri ... 78

3.3.4.1 YurtdıĢından yaĢlılık kurumu örnekleri ... 78

3.3.4.2 Türkiye‟den yaĢlılık kurumu örnekleri ... 87

3.4 YaĢlılık Kurumları Tasarımının Mekansal DavranıĢ Süreçlerine Etkileri ve Tasarım Üzerinden Öne Çıkan Problemler ... 90

3.4.1 YaĢlı bireyin mekan değiĢimi ve uyum problemleri ... …91

3.4.2 YaĢlı mekansal davranıĢı üzerinde etkili tasarım parametreleri ve tasarım üzerinden öne çıkan problemler ... 94

3.4.3 Güçlü (hard) ve zayıf (weak) mimari programlama bağlamında sosyal etkileĢime yönelik mekan oluĢumları ... 101

4. TEZ METODOLOJĠSĠNĠN TANIMLANMASI... 107

4.1 Alan ÇalıĢmasının Amacı ve Yapılacağı Yerlerin Seçimi ... 109

4.1.1 Kartal YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi (MYBRM)... 110

4.1.2 Etiler YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi (EYBRM) ... 113

4.2 Alan ÇalıĢmasının YöntemininTanımlanması ... 116

4.2.1 Alan çalıĢması sırasında uygulanan gözlem tekniğinin tanımlanması ... 120

4.2.2 YaĢlı kullanıcılarla yapılan birebir görüĢme çalıĢması ve biliĢsel haritaların çizdirilmesi ... 121

4.2.3 Mekansal Dizim (Space Syntax) Yöntemi‟nin ön kabulleri ve tanımlanması ... 122

4.3 Verilerin Değerlendirilmesi ve TartıĢma Stratejisi... 125

5. ALAN ÇALIġMASI ... 127

5.1 Alan ÇalıĢmasının Amacı, Kapsamı ve Yöntemi ... 127

5.2 Ele Alınan Kurumların ve Belirlenen Mekansal Noktaların Tanımlanması .. 128

5.3 Verilerin Elde Edilmesi ve Analizler ... 133

5.3.1 Gözlem tekniği ile mekanların kullanım frekanslarının elde edilmesi .... 133

5.3.2 Birebir görüĢme ve biliĢsel haritaların çizdirilmesi yoluyla deneyim, biliĢim ve mekanların hatırlanma değerlerinin elde edilmesi ... 143

5.3.3 Mekanların dizimsel değerlerinin “Syntax 2D” ile elde edilmesi ... 150

5.3.4 MYBRM ve EYBRM'nin mekansal dizim değerlerinin karĢılaĢtırması .. 160

5.4 Verilerin KarĢılaĢtırılması ... 169

5.4.1 Kullanım frekansı ile dizimsel değerlerin korelasyonu ... 171

5.4.1.1 MYBRM kullanım frekansı-dizimsel değerler korelasyonu ... 171

5.4.1.2 EYBRM kullanım frekansı-dizimsel değerler korelasyonu ... 173

5.4.1.3 MYBRM ve EYBRM kullanım frekansı-dizimsel değerler korelasyonlarının karĢılaĢtırması ... 175

5.4.2 BiliĢsel haritalardan elde edilen hatırlanma frekansları ile kullanım frekansı verilerinin korelasyonu ... 177

5.4.2.1 MYBRM hatırlanma frekansı-kullanım frekansı korelasyonları ... 177

5.4.2.2 EYBRM hatırlanma frekansı-kullanım frekansı korelasyonları ... 178

5.4.2.3 MYBRM ve EYBRM hatırlanma frekansı-kullanım frekansı değerleri korelasyonları karĢılaĢtırması. ... 179

(13)

xi

5.4.3.1 MYBRM hatırlanma frekansı-dizimsel değerler korelasyonları... 180

5.4.3.2 EYBRM hatırlanma frekansı-dizimsel değerler korelasyonları ... 182

5.4.3.3 MYBRM ve EYBRM hatırlanma frekansı-dizimsel değerler korelasyonları karĢılaĢtırması ... 183

5.5 Genel KarĢılaĢtırma ve TartıĢma ... 184

6. SONUÇ VE ÖNERĠLER ... 199

KAYNAKLAR ... 207

EKLER ... 217

(14)

(15)

xiii KISALTMALAR

DĠE : Devlet Ġstatistik Enstitüsü

WHO : Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization) TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu

MYBRM : Maltepe YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi EYBRM : Etiler YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi MÖ : Maltepe YaĢlı Kullanıcı Örneklem

EÖ : Etiler YaĢlı Kullanıcı Örneklem 2D : Ġki Boyutlu (2 Dimension) UM : University of Michigan

SPSS : Sosyal Bilimler Ġstatistik Programı (Statistical Package for the Social Sciences) X2 : Ki Kare (chi-square) Testi

(16)

(17)

xv ÇĠZELGE LĠSTESĠ

Sayfa Çizelge 3.1 : 1935-2075 yılları arası Türkiye‟de yaĢ gruplarının toplam nüfus

içindeki dağılımı ... 57

Çizelge 3.2 : Ġngiltere‟de barınma tipolojileri ve sunulan hizmetler ... 69

Çizelge 3.3 : Almanya‟da barınma tipolojileri ve sunulan hizmetler ... 70

Çizelge 3.4 : ABD‟nde barınma tipolojileri ve sunulan hizmetler ... 71

Çizelge 3.5 : Türkiye‟de huzurevlerinin sayı, kapasite ve doluluk durumları... 75

Çizelge 3.6 : Türkiye‟de yaĢ grubuna göre nüfus ... 75

Çizelge 3.7 : Türkiye'de barnma tipolojileri ve sunulan hizmetler ... 76

Çizelge 3.8 : Huzurevi ihtiyaç programı... 94

Çizelge 3.9 : Güçlü ve zayıf programlı binalara ait kriterler ... 102

Çizelge 3.10 : YaĢlılara yönelik barınma tipolojileri ... 104

Çizelge 4.1 : Alan çalıĢması kapsamında kurumların karĢılaĢtırmalı özellikleri .... 109

Çizelge 4.2 : Metodolojide iliĢkiler tablosu ... .119

Çizelge 4.3 : Gözlem tekniği veri toplama periyodu ... 120

Çizelge 5.1 : MYBRM ve EYBRM'de analiz edilen tüm alanlarda ortalama mekansal dizim değerlerinin karĢılaĢtırılması ... 161

Çizelge 5.2 : MYBRM ve EYBRM‟nde sadece koridor alanlarında ortalama mekansal dizim değerlerinin karĢılaĢtırılması ... 162

Çizelge 5.3 : MYBRM ve EYBRM‟nde sadece sosyal alanlar ortalama mekansal dizim değerlerinin karĢılaĢtırılması ... 163

Çizelge 5.4 : MYBRM öğleden önce mekanlara iliĢkin EtkileĢim Frekansları-Hatırlanma Değerleri-Dizimsel Değerler çizelgesi ... 165

Çizelge 5.5 : MYBRM öğleden sonra mekanlara iliĢkin EtkileĢim Frekansları-Hatırlanma Değerleri-Dizimsel Değerler çizelgesi ... 166

Çizelge 5.6 : EYBRM öğleden önce mekanlara iliĢkin EtkileĢim Frekansları-Hatırlanma Değerleri-Dizimsel Değerler çizelgesi ... 167

Çizelge 5.7 : EYBRM öğleden sonra mekanlara iliĢkin EtkileĢim Frekansları-Hatırlanma Değerleri-Dizimsel Değerler Çizelgesi ... 168

Çizelge 5.8 : MYBRM‟nde korelasyonlarda kullanılan değerler ... 171

Çizelge 5.9 : EYBRM‟nde korelasyonlarda kullanılan değerler ... 173

Çizelge 5.10 : MYBRM-EYBRM kullanım frekansı-dizimsel değerler korelasyonu karĢılaĢtırması ... 176

Çizelge 5.11 : MYBRM-EYBRM hatırlanma frekansı-kullanım frekansı korelasyonu karĢılaĢtırması ... 179

Çizelge 5.12 : MYBRM ve EYBRM hatırlanma değerleri-dizimsel değerler korelasyonları karĢılaĢtırması ... 184

Çizelge 5.13 : MYBRM ve EYBRM kullanım frekansı-eĢgörüĢ alanı korelasyon karĢılaĢtırması ... 186

Çizelge 5.14 : MYBRM ve EYBRM kullanım frekansı-eĢgörüĢ alanı çevresi korelasyon karĢılaĢtırması ... 186

(18)

xvi

Çizelge 5.15 : MYBRM ve EYBRM kullanım frekansı-bütünleĢme korelasyon karĢılaĢtırması ... 188 Çizelge 5.16 : MYBRM ve EYBRM kullanım frekansı-bağlantısallık korelasyon

karĢılaĢtırması ... 189 Çizelge 5.17 : MYBRM/EYBRM ile aks-düğüm noktası-nirengi noktası-sınır-bölge

arasındaki X2

testi bağıntıları ... 190 Çizelge 5.18 : Cinsiyet ile aks-düğüm noktası-nirengi noktası-sınır-bölge arasındaki

X2 testi bağıntıları ... 190 Çizelge 5.19 : Deneyim ile aks-düğüm noktası-nirengi noktası-sınır-bölge arasındaki

X2 testi bağıntıları ... 191 Çizelge 5.20 : Eğitim durumu ile aks-düğüm noktası-nirengi noktası-sınır-bölge

arasındaki X2 _{testi bağıntıları ... 191}

Çizelge 5.21 : Kullanım frekansı ile mekanın özellikleri arasındaki X2 bağıntıları ... 192 Çizelge 5.22 : Hatırlanma frekansı ile mekanın özellikleri arasındaki X2 bağıntıları

... 192 Çizelge D.1 : MYBRM‟nde saat 10:00-10:30 arasında Kullanım

Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 230 Çizelge D.2 : MYBRM‟nde saat 10:30-11:00 arasında Kullanım

Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 241 Çizelge E.1 : EYBRM‟nde saat 10:00-10:30 arasında Kullanım Frekansı-Hatırlanma

Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 242 Çizelge E.2 : EYBRM‟nde saat 10:30-11:00 arasında Kullanım Frekansı-Hatırlanma

(19)

xvii

Çizelge E.6 : EYBRM‟nde saat 12:30-13:00 arasında Kullanım Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 247 Çizelge E.7 : EYBRM‟nde saat 14:00-14:30 arasında Kullanım Frekansı-Hatırlanma

Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 250 Çizelge E.10 : EYBRM‟nde saat 15:30-16:00 arasında Kullanım

Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 251 Çizelge E.11 : EYBRM‟nde saat 16:00-16:30 arasında Kullanım

Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 252 Çizelge E.12 : EYBRM‟nde saat 16:30-17:00 arasında Kullanım

Frekansı-Hatırlanma Değeri-Mekansal Dizim Değerleri tablosu ... 253 Çizelge F.1 : X2

analizlerinde kullanılan kullanıcı temelli nominal değerler tablosu... 259 Çizelge F.2 : X2

analizlerinde kullanılan analiz edilen alan temelli nominal değerler tablosu ... 260

(20)

(21)

xix ġEKĠL LĠSTESĠ

Sayfa

ġekil 2.1 : Ġnsan davranıĢının temel süreçleri ... 8

ġekil 2.2 : Çevresel algı, biliĢim ve değerlendirme Ģeması ... 12

ġekil 2.3 : Belleğin üç aĢaması ... 13

ġekil 2.4 : Geronteknolojinin yaĢlı birey ve diğer faktörlerle iliĢkisine ait model .... 19

ġekil 2.5 : YaĢlılar için güvenli yaĢam ortamları sağlamada faktörler ... 21

ġekil 2.6 : Yapısal çevreyi anlama. ... 27

ġekil 2.7 : Çevresel öğrenme modeli ... 28

ġekil 2.8 : KarmaĢıklık Düzeyi ICD (iç bağlantı yoğunluğu) hesabı ... 34

ġekil 2.9 : Binaların Ģematik planları ve ortalama ICD oranları ... 34

ġekil 2.10 : KiĢisel alan modeli ... 41

ġekil 2.11 : YaĢlılık kurumlarında “Egemenlik Alanı” ve “Aidiyet” kavramının örneklenmesi ... 42

ġekil 2.12 : YaĢlılık kurumlarında sosyal alanlarda “Mahremiyet” kavramının örneklenmesi ... 43

ġekil 2.13 : Sosyal alanlarda “Sosyopetal- Sosyofugal” oturma düzenleri ... 44

ġekil 2.14 : “Ekolojik Uyum ve YaĢlanma Kuramı” ... 47

ġekil 2.15 : Kademeli mahremiyet diyagramı ... 52

ġekil 2.16 : Yeni kurgunun mekansal dizim analizi ... 53

ġekil 2.17 : Demanslı yaĢlıların spontane davranıĢları ve plan düzeni Görünebilirlik Grafiği Analizi... 53

ġekil 3.1 : 2000-2050 yıllarında dünya yaĢ piramidi ... 55

ġekil 3.2 : 2000-2050 yıllarında Türkiye yaĢ piramidi ... 56

ġekil 3.3 : YaĢlılar için yaĢam alternatifleri modeli ... 61

ġekil 3.4 : Hofje giriĢ görünümü ve yerleĢim planı ... 64

ġekil 3.5 : Die Fuggerei konut bölgesi görünümü ... 65

ġekil 3.6 : Darülaceze dıĢ cephe ve avlu görünümü,1895 ... 72

ġekil 3.7 : Berlin‟in Wedding semtindeki yaĢlılar yurdu ... 79

ġekil 3.8 : Kopenhag‟da yaĢlı apartmanı ... 80

ġekil 3.9 : Londra‟da yaĢlı apartmanı ... 81

ġekil 3.10 : Texas Austin‟de engelli yaĢlı konutları ... 82

ġekil 3.11 : New Jersey‟de yaĢlı konutları ve bakım tesisi ... 83

ġekil 3.12 : Mabuhay Court sosyal yaĢlı konutları ... 84

ġekil 3.13 : Edilenburg yaĢlı bakım merkezi ... 85

ġekil 3.14 : Valencia Terrace yaĢlı kampüsü... 86

ġekil 3.15 : Noorderkroon yaĢlı bakım merkezi ... 87

ġekil 3.16 : DarüĢĢafaka Yakacık Rezidans ... 88

ġekil 3.17 : Narlıdere YaĢlı Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi ... 89

ġekil 3.18 : Hanson ve Zako (2005) dizimsel plan analizleri ... 100

ġekil 3.19 : Alzehimer hastaları için yeniden tasarlanmıĢ yardımlı yaĢam tesisi .... 100

ġekil 3.20 : A ve B Hastaneleri, aksiyel plan analizleri ... 101

ġekil 4.1 : MYBRM vaziyet planı ve komĢuluk grubu plan Ģeması ... 111

(22)

xx

ġekil 4.3 : MYBRM dıĢ cephe görünümleri ... 112 ġekil 4.4 : MYBRM iç-dıĢ mekan iliĢkisine yönelik görünümler ... 112 ġekil 4.5 : MYBRM sosyal etkileĢime yönelik dıĢ alanlar ... 112 ġekil 4.6 : EYBRM ana giriĢ cephesi görünümü ... 113 ġekil 4.7 : EYBRM vaziyet planı ve komĢuluk grubu plan Ģeması ... 114 ġekil 4.8 : EYBRM AA blok-Sosyal blok-AF blok zemin kat planı ... 114 ġekil 4.9 : EYBRM AA ve AF bloklarının görünümü ... 115 ġekil 4.10 : EYBRM AA ve AF bloklar arasındaki bağlantı alanı ... 115 ġekil 4.11 : EYBRM sosyal etkileĢime yönelik dıĢ alan görünümleri ... 115 ġekil 4.12 : YaĢlılık kurumlarında yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢ ve algısı

üzerinde etkili parametreler ... 118 ġekil 4.13 : YaĢlılık kurumlarında yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢ ve algısının

mekansal dizim ile iliĢkilendirilmesine yönelik model ... 124 ġekil 4.14 : Veri karĢılaĢtırma prosedürü ... 125 ġekil 5.1 : MYBRM zemin kat belirlenen noktalar ... 129 ġekil 5.2 : MYBRM zemin kat belirlenen noktalara bakıĢ ... 129 ġekil 5.3 : MYBRM birinci kat belirlenen noktalar ... 130 ġekil 5.4 : MYBRM birinci kat belirlenen noktalara bakıĢ ... 130 ġekil 5.5 : EYBRM zemin kat belirlenen noktalar ... 131 ġekil 5.6 : EYBRM zemin kat belirlenen noktalara bakıĢ ... 131 ġekil 5.7 : EYBRM birinci kat belirlenen noktalar ... 132 ġekil 5.8 : EYBRM birinci kat belirlenen noktalara bakıĢ ... 132 ġekil 5.9 : MYBRM A blok giriĢi, C blok giriĢi, bağlantı holleri ve kafeterya

gün ıĢığı yönü ... 134 ġekil 5.10 : EYBRM kafeterya ve çok amaçlı salon gün ıĢığı yönü ... 134 ġekil 5.11 : MYBRM gözlem yapılan noktaların kullanım frekansı ... 135 ġekil 5.12 : EYBRM gözlem yapılan noktaların kullanım frekansı ... 135 ġekil 5.13 : MYBRM A blok giriĢi eĢgörüĢ alanı ... 136 ġekil 5.14 : MYBRM C blok giriĢi eĢgörüĢ alanı ... 136 ġekil 5.15 : MYBRM belirlenen noktaların eĢgörüĢ alanları değer dağılımlarının

genel kurgu üzerinde gösterilmesi ... 137 ġekil 5.16 : EYBRM kafeterya eĢgörüĢ alanı ... 138 ġekil 5.17 : EYBRM çok amaçlı salon eĢgörüĢ alanı ... 138 ġekil 5.18 : EYBRM belirlenen noktaların eĢgörüĢ alanları değer dağılımlarının

genel kurgu üzerinde gösterilmesi ... 139 ġekil 5.19 : MYBRM zemin kat sosyal etkileĢim yoğunluk analizi ... 140 ġekil 5.20 : MYBRM birinci kat sosyal etkileĢim yoğunluk analizi ... 140 ġekil 5.21 : EYBRM zemin kat sosyal etkileĢim yoğunluk analizi ... 141 ġekil 5.22 : EYBRM birinci kat sosyal etkileĢim yoğunluk analizi ... 141 ġekil 5.23 : MYBRM belirlenen noktaların kullanım frekansı ve bütünleĢme değeri

karĢılaĢtırması ... 142 ġekil 5.24 : EYBRM belirlenen noktaların kullanım frekansı ve bütünleĢme değeri

karĢılaĢtırması ... 143 ġekil 5.25 : MYBRM Örneklem 13 biliĢsel harita çizimi ve analizi ... 145 ġekil 5.26 : MYBRM Örneklem 2 biliĢsel harita çizimi ve analizi ... 146 ġekil 5.27 : EYBRM Örneklem 1 biliĢsel harita çizimi ve analizi ... 147 ġekil 5.28 : EYBRM Örneklem 2 biliĢsel harita çizimi ve analizi ... 148 ġekil 5.29 : MYBRM-EYBRM imgesel çevre parametleri Scattergram Analizi .... 149 ġekil 5.30 : MYBRM de metrekareye 2,25 grid düĢecek Ģekilde planın toplam 6324

(23)

xxi

ġekil 5.31 : EYBRM de metrekareye 2,25 grid düĢecek Ģekilde planın toplam 6356 hücreye bölünmüĢ hali ... 150 ġekil 5.32 : MYBRM zemin kat bahçeli eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 151 ġekil 5.33 : MYBRM birinci kat bahçeli eĢgörüĢ alanı grafik analizi... 151 ġekil 5.34 : MYBRM zemin kat bahçeli eĢgörüĢ alanı çevresi grafik analizi ... 152 ġekil 5.35 : MYBRM birinci kat bahçeli eĢgörüĢ alanı çevresi grafik analizi ... 152 ġekil 5.36 : MYBRM zemin kat bahçeli bütünleĢme grafik analizi ... 153 ġekil 5.37 : MYBRM birinci kat bahçeli bütünleĢme grafik analizi ... 153 ġekil 5.38 : MYBRM zemin kat bahçeli bağlantısallık grafik analizi ... 154 ġekil 5.39 : MYBRM birinci kat bahçeli bağlantısallık grafik analizi ... 154 ġekil 5.40 : MYBRM zemin kat bahçesiz eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 155 ġekil 5.41 : MYBRM birinci kat bahçesiz eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 155 ġekil 5.42 : EYBRM zemin kat bahçeli eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 156 ġekil 5.43 : EYBRM birinci kat bahçeli eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 156 ġekil 5.44 : EYBRM zemin kat bahçeli eĢgörüĢ alanı çevresi grafik analizi ... 157 ġekil 5.45 : EYBRM birinci kat bahçeli eĢgörüĢ alanı çevresi grafik analizi ... 157 ġekil 5.46 : EYBRM zemin kat bahçeli bütünleĢme grafik analizi ... 158 ġekil 5.47 : EYBRM birinci kat bahçeli bütünleĢme grafik analizi ... 158 ġekil 5.48 : EYBRM zemin kat bahçeli bağlantısallık grafik analizi ... 159 ġekil 5.49 : EYBRM birinci kat bahçeli bağlantısallık grafik analizi ... 159 ġekil 5.50 : EYBRM zemin kat bahçesiz eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 160 ġekil 5.51 : EYBRM birinci kat bahçesiz eĢgörüĢ alanı grafik analizi ... 160 ġekil 5.52 : EYBRM ve MYBRM‟nde analiz edilen tüm alanların ortalama dizimsel

değerlerinin karĢılaĢtırması ... 161 ġekil 5.53 : EYBRM ve MYBRM‟nde koridor alanları ortalama dizimsel

değerlerinin karĢılaĢtırması ... 162 ġekil 5.54 : EYBRM ve MYBRM‟nde sadece sosyal alanların ortalama dizimsel

değerlerinin karĢılaĢtırılması ... 163 ġekil 5.55 : Verilerin değerlendirilmesine yönelik model ... 170 ġekil 5.56 : MYBRM analiz edilen tüm noktaların kullanım frekansı ve bahçeli

dizimsel değeri korelasyonu ... 172 ġekil 5.57 : MYBRM koridor alanları kullanım frekansı ve bahçeli dizimsel

değerleri korelasyonu ... 172 ġekil 5.58 : MYBRM sosyal alanlar kullanım frekansı ve bahçeli dizimsel değerler

korelasyonu ... 17 ġekil 5.59 : EYBRM analiz edilen tüm noktaların kullanım frekansı ve bahçeli

dizimsel değeri korelasyonu ... 174 ġekil 5.60 : EYBRM koridor alanları kullanım frekansı ve bahçeli dizimsel değerleri

korelasyonu ... 174 ġekil 5.61 : EYBRM sosyal alanlar kullanım frekansı ve bahçeli dizimsel değerleri

korelasyonu ... 175 ġekil 5.62 : MYBRM tüm alanlar, koridor alanları, sosyal alanlar kullanım frekansı

ve hatırlanma frekansı korelasyonu... 178 ġekil 5.63 : EYBRM tüm alanlar, koridor alanları, sosyal alanlar kullanım

frekansı-hatırlanma frekansı korelasyon ... 179 ġekil 5.64 : MYBRM analiz edilen tüm alanlar hatırlanma frekansları ve dizimsel

değerler korelasyonu. ... 180 ġekil 5.65 : MYBRM koridorlar alanları hatırlanma frekansları ve dizimsel değerler

(24)

xxii

ġekil 5.66 : MYBRM sosyal alanlar hatırlanma frekansları ve dizimsel değerleri korelasyonu ... 181 ġekil 5.67 : EYBRM analiz edilen tüm alanlar hatırlanma frekansları ve dizimsel

değerleri korelasyonu ... 182 ġekil 5.68 : EYBRM koridorlar alanları hatırlanma frekansları ve dizimsel değerleri

korelasyonu ... 182 ġekil 5.69 : EYBRM sosyal alanlar hatırlanma frekansları ve dizimsel değerleri

korelasyonu ... 183 ġekil B.1 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 219 ġekil B.2 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 220 ġekil B.3 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 221 ġekil B.4 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 222 ġekil B.5 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 223 ġekil B.6 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 224 ġekil B.7 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 225 ġekil B.8 : MYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 226 ġekil C.1 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 227 ġekil C.2 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 228 ġekil C.3 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 229 ġekil C.4 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 230 ġekil C.5 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 231 ġekil C.6 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 232 ġekil C.7 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 233 ġekil C.8 : EYBRM yaĢlılarına ait biliĢsel haritalar ... 234 ġekil H : Y. Müh. Mimar Yalçın Emiroğlu Mimari Örnekleri ... 264 ġekil I : Y. Müh. Mim. Enver Tokay‟ın Mimari Örnekleri ... 265

(25)

xxiii

ÖZET

Tez; yaĢlılık kurumlarında mekansal kurgunun, yaĢlı kullanıcıların davranıĢsal örüntüleriyle olan biliĢsel ve mekansal davranıĢ düzeyindeki iliĢkisinin ortaya konulması bağlamında ele alınmaktadır. YaĢlı mekansal davranıĢı ile mekansal kurgu arasındaki etkileĢimi ortaya koymak amacıyla yola çıkılarak, yaĢlı bireyin duyusal ve duyuĢsal ihtiyaçlarına bağlı olarak fiziksel mekanın kullanıcılarını biraraya getirme potansiyelinin anlaĢılması hedeflenmiĢtir. Dolayısıyla, yaĢlılık kurumlarında fiziksel çevre bileĢenleri ile bu çevrede yaĢayan yaĢlılar arasındaki etkileĢim ve algısal süreçler; kiĢisel alan, psiko-sosyal alan, mahremiyet, aidiyet, yüksek etkileĢimli ve düĢük etkileĢimli mekan kavramları bağlamında ele alınmaktadır.

GiriĢ bölümünde, tezle ilgili genel amaçlar, tezin kapsamı ve yöntemiyle ilgili çerçeve çizilerek, tezin hipotezi ortaya konulmuĢtur. YaĢlılık kurumlarında, yaĢlı mekansal davranıĢı ile kurgu arasındaki etkileĢimin nitelik ve niceliğinin mekansal çevre oluĢumu üzerinde belirleyici rol oynadığı ileri sürülmektedir. YaĢlı yeni çevresinde kurgudan etkilendiği gibi, mevcut kurgu üzerinde etkili de olabilmektedir. Bu bağlamda yaĢlı bireyler, duyuĢsal ihtiyaçları doğrultusunda çevrenin zayıf ve güçlü kurgusal yapısına göre, davranıĢsal tepkiler gösterebilir ya da kurgunun baskın karakteriyle beraber hareket edebilirler. Bu durumun da yüksek ya da düĢük etkileĢimli sosyal çevre oluĢumunda belirleyici rol oynadığı söylenebilir.

Ġleri sürülen hipotezin, doğruluğunun ortaya konulmasına yönelik araĢtırma için çalıĢmanın ikinci bölümünde; yaĢlılık ve uyum bağlamında, mekansal davranıĢ ve algı ile ilgili kuramsal çerçeve çizilmektedir. Odak kullanıcı grubunu yaĢlılar oluĢturduğu için, yaĢlanma (aging) olgusu; yaĢlılıktaki fiziksel ve iĢlevsel değiĢiklikler bazında ele alınarak, yaĢlı birey algı ve bellek yapısı üzerinde durulmuĢtur. YaĢlılık biliminin (gerontoloji) tanımlaması yapılarak, yaĢlılık kuramları; biyolojik ve psiko-sosyal kuramlar çerçevesinde tanımlanmıĢtır. YaĢlılık ve uyum çerçevesi içinde; psiko-mekansal kuramlar açıklanarak, yaĢlıların mekansal davranıĢları ve mekansal dizim iliĢkisi kurulmaya çalıĢılmıĢtır. Ġkinci bölüm kapsamında oluĢturulan kuramsal yapı ve kavramsal çerçeve ile bireyin fiziksel çevreyle olan iliĢkisi açıklamakta ve çevre-davranıĢ çalıĢmaları kapsamında ortaya konulmaktadır. Bu bölümde açıklanmakta olan mekansal davranıĢı etkileyen soyut kavramlar, beĢinci bölüm kapsamındaki alan çalıĢması sırasında elde edilen somut kavramları değerlendirmek için veri olarak kullanılmaktadırlar.

Üçüncü bölümde toplumun yaĢlanması ve yaĢlılıkta barınma probleminden yola çıkılarak, Türkiye‟de ve dünya genelinde yaĢlı kuĢağa yönelik geliĢtirilen yaĢlılık kurumları tasarım boyutlarıyla ele alınmakta ve mimari programlamadaki standartlar gözden geçirilerek, çözüm modelleri açıklanmaktadır. YaĢlı bireyi kuruma yönlendiren süreç, barınma ve ekonomik problemler bağlamında ele alınarak, değiĢimin yarattığı uyum problemlerine dikkat çekilmektedir. Yine aynı bölümde, yaĢlı kuĢağın barınma problemine yönelik, hizmetlerin kurumsallaĢması ve

(26)

xxiv

mimarlığın konusu haline gelmesi süreci üzerinde durulmaktadır. Bu bölüm kapsamında, alan çalıĢmalarına geçiĢten önce yaĢlılık kurumlarının tasarımı ve mekansal davranıĢ üzerinden öne çıkan problemler ortaya konulmaktadır.

Dördüncü bölümde tezin metodolojisi ortaya konularak, alan çalıĢmasının yol haritası çizilmektedir. Tez metodolojisi; yaĢlılık kurumlarında farklılaĢan kurguların yaĢlı kullanıcıların davranıĢsal mod ve örüntüleriyle olan algısal ve mekansal davranıĢ düzeyindeki iliĢkisinin sentaktik düzeyde karĢılaĢtırmalı olarak ortaya konulması ve irdelenmesi bağlamında ele alınmaktadır. ÇalıĢmanın yöntemi belirlenirken; yaĢlılık, yaĢlı mekansal davranıĢ ve biliĢimi, yüksek ve düĢük etkileĢimli mekansal çevre oluĢumu gibi kavramlar, mekansal dizim yöntemi çerçevesinde kavramsal olarak ele alınmaktadır.

BeĢinci bölüm kapsamında seçilen yaĢlılık kurumlarında yapılan karĢılaĢtırmalı alan çalıĢmalarıyla; iki farklı mekansal kurgunun, yaĢlı kullanıcıların mekansal davranıĢlarıyla ne derecede uyumlu oldukları, iliĢki düzeyleri ve aralarındaki farklar üzerinde durularak, yaĢlılık kurumlarında mekansal kurgu ile yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı arasındaki etkileĢim üzerine odaklanan hipotezin doğruluğunun tartıĢılmasına yönelik veriler elde edilmektedir. Seçilen kurumlardaki yaĢlıların davranıĢsal modları, mekansal davranıĢları, mekanları kullanma süre ve sıklıkları gözlem tekniği ile tablolaĢtırılmıĢtır. Birebir görüĢme ile gözlemlenen yaĢlıların yaĢları, cinsiyetleri, eğitim düzeyleri vb. sosyo-demografik özellikleri ile kurumda kalıĢ süreleri veri olarak toplanmıĢtır. Ardından, kullanıcılara çizim yaptırılarak, biliĢsel haritaları yoluyla imgesel mekan parametreleri elde edilmiĢ, mekanların hatırlanma değerleri çıkartılmıĢtır. Mekansal dizim yöntemi ile mekanların eĢgörüĢ alanı, eĢgörüĢ alanı çevresi, bütünleĢme ve bağlantısallık değerleri elde edilmiĢtir. Tezin bu bölümünde; mekansal dizim yöntemi, gözlem tekniği, birebir görüĢme ve biliĢsel haritalar ile elde edilen veriler biraraya getirilerek değerlendirilmekte, aralarındaki korelasyonlar tezin hipotezi bağlamında tartıĢılmaktadır. Alınan sonuçlarla; iki farklı mekansal kurgunun kullanıcısının mekansal davranıĢı üzerinde uyumlu ya da uyumsuz mekansal davranıĢı belirleyici etkisinin olup olmadığı ortaya konularak, aralarındaki niceliksel ve niteliksel iliĢkisinin varlığı sayısal değerlerle ifade edilmektedir. Sonuç olarak; yaĢlılık kurumlarında, yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı çevresel algı ve biliĢim bağlamında analiz edilerek, mekansal kurgunun bu bağlamdaki etkisi karĢılaĢtırmalı iki örnek üzerinden irdelenmektedir.

Tezin altıncı ve son bölümünde ise, elde edilen sonuçlar tezin amaç ve kapsamı çerçevesinde ele alınarak genel bir değerlendirme yapılmaktadır. ÇalıĢmayla birlikte, “mekansal kurgu”, “yaĢlı mekansal davranıĢ ve biliĢimi” ve “mekansal dizim yöntemi” arasında kurulan iliĢki bağı ile oluĢturulan kavramsal çerçeve ile tezin hipotezi arasındaki hesaplaĢma ortaya konulmaktadır. Sözü edilen kavramlar arasındaki iliĢkilerin ortaya çıkarılmasının, yaĢlılık kurumlarının tasarım performanslarının değerlendirilmesi yönündeki önemine dikkat çekilmektedir. Bu çalıĢmanın sonunda elde edilen değerlendirme sonuçlarının ve bu bağlamda ortaya konulan tartıĢma ortamının; yaĢlılık kurumlarının, bu yaĢ döneminin fiziksel, biliĢsel, sosyolojik ve psikolojik özelliklerinin göz önünde bulundurularak ele alınmasına ve tasarlanmasına yönelik katkı sağlayacağı düĢünülmektedir. ÇalıĢmanın, kavramsal alt yapısı, analizleri ve ortaya koyduğu karĢılaĢtırmalı sonuçları ile farklı örnekler ya da farklı ölçeklerde ilerletilmeye açık bir veri tabanı oluĢturacağı öngörülmektedir.

(27)

xxv

EXAMINATION OF THE COGNITION AND SPATIAL BEHAVIOUR OF RESIDENTS IN ELDERLY CARE INSTITUTIONS USING SPACE SYNTAX

SUMMARY

The aging of the population is an increasingly important issue in this century, especially considering how this issue affects all aspects of society including but not limited to health, social security, environment, architecture, socio-cultural activites and family. From the beginning of the 20th century, influenced by the age of industrialization, rapidly improving technologies, urbanization and an individualized life cycle, there have been many changes in both family and social structures. The transition from extended family structures to nuclear family and the decreased ability of function in the elderly have caused many of the elderly to become isolated. Death of spouse, decrease in income levels, not having social security, nor security in living alone have made the lives of the elderly quite difficult. Therefore, for these and other reasons, elderly care institutions have become the preferred living spaces for the elderly in recent times. However, whereas trends may have changed in recent times, until now little importance has been given to studies on the spatial features of such elderly care institutions‟ being sufficient in meeting the physical, social, psychological needs and expectations of the elderly. Therefore, it is pertinent that the relationship between spatial configuration and socio-behavioural patterns of the elderly be examined and clarified for the benefit of users and future design of such institutions.

As part of "Environment Behavioral Studies", the conceptual framework of this research includes the scope of “psycho-spatial” and “psycho-social” concepts as well as “architectural design” and “elderly user‟s spatial behavior and responses” which are examined syntactically and parameters regarding the study are being discussed with a transactional approach.

According to Lawton and Nahemow‟s Ecological Theory of Adaptation and Aging (1973), interactions between behavioural and perceptual responses of users in a spatial configuration play a crucial role in the formation of the environment. The physical configuration can be transformed into a new setting, where the hard programmed spaces gain fluidity enabling a softer medium. Therefore, the purpose of this research is to examine the social interaction of residents in the spaces of two hard programmed elderly care institutions.

This thesis illuminates the relationship between spatial configuration and behavioural patterns of the elderly on the basis of perception in elderly care institutions. The intended aim is to first clarify interaction between space syntax and behavioural responses of the elderly. Then formulate an understanding to the potential of gathering the elderly in manner that correlates between users‟ sensory and affective needs together with the space syntax values.

(28)

xxvi

In the introduction; the aims, scope, methodology and hypothesis of the thesis are given. It is put forward that the qualitative and quantitative interaction between behavioural and perceptual responses of the elderly as well as spatial configuration plays a crucial role in the formation of spatial surroundings. A person is affected by his/her surroundings and also have an impact on his/her environment. According to this, a person gives behavioural responses which match their sensory needs, by examining the non supportive socio-fugal and supportive socio-pedal configuration of the surroundings. As a result, they respond according to the dominant character of the space. This situation plays a key part in the formation of social surroundings with high or low interaction potentials.

In the second part of this study, a hypothetical framework is given regarding spatial behaviours and perceptions pertaining to aging and adaptation. As the users of space are the elderly, an aging concept is built upon the perception and the memories of the elderly with consideration of both physical and functional changes. Gerontology (the science of aging) is described and used an aging theory that is given within the frame of biological and psychosocial models. Within the scope of aging and adaptation, psycho-spatial theories and the relation between spatial behaviour of the elderly and space syntax are also illuminated. Therefore, the main aim of the thesis is to examine the socio-behavioral and perceptual processes between the physical components of two comparable elderly care institutions and the users of these environments within the context of personal space, privacy, territory, socio-pedal and socio-fugal spaces. The theoretical structure and framework given in the second part are to explain the relation of people between their physical environments. These relations are given in the context of Environment and Behavioural Studies. The abstract concepts, which affect spatial behaviour in this part, are used as data for the evaluation of concrete concepts of the case study.

In the third part of the thesis, the elderly care institutions around the world and Turkey are examined on the basis of configurational dimensions including the aging and housing problems of the elderly and suggested solution models regarding the architectural programming standards are provided. The process which directs the elderly to the institutes, is argued on the basis of financial, housing and adjustment problems encountered as a result of changes in user environments are pointed out. It is mentioned that services for the housing problem regarding the elderly should become institutionalized and considered as an architectural concept. Prior to the case study, the problems associated with spatial behaviour in relation to spatial configurations are also established. In addition, some examples of national and international elderly care institutions are presented to give an opportunity to the reader to compare the physical conditions of other elderly care institutional settings. In the fourth part, the methodology of the thesis is given and a case study is mapped out. The methodology deals with the relationship between spatial configuration and behavioural patterns of the elderly regarding the perceptual and spatial behavioural basis, which are put in this concept on a syntactic level. To determine the methodology of the thesis, the concepts like aging, spatial behaviour of the elderly, sociofugal and sociopetal spatial configurations are examined with relation to the Space Syntax Method. The fourth section also covers the methodology of the case study, giving place to the introduction of plan layouts together with individual spatial components, the characteristics of the participants who contributed to the study, how the case study is executed systematically, how the data is collected and how the collected data is correlated.

(29)

xxvii

In the fifth part, the comparative case studies of Maltepe (MECRI) and Etiler Elderly Care and Rehabilitation Institutions (EECRI) which possess different spatial configurations are evaluated according to the compatibility to the spatial behaviours of the elderly, as well as the differences between them. MECRI, is a linearly configurated three-storey building complex whereas EECRI, is a vertical and nine-storey. Within the context of selected two institutions, the case study has been conducted with a total of sixty elderly users, where their behavioural modes and usage frequency are observed along with the collection of their socio-demographic data such as age, gender, level of education and experience at the institutions, by face to face interviews. Additionally residents draw out their environment from memory, creating cognitive maps. For the syntactic analysis Michigan University licenced “Syntax 2D” software is used and calculations of isovist area, isovist perimeter, integration and connectivity parameters are taken as the result. Therefore, within the context of these institutes, behavioural, cognitive and syntactic data gathered are analysed compared through simple regression correlations. By these, the aim of the thesis on spatial configuration and spatial behaviour of elderly interaction is shown. Data from space syntax, observation method, interviews and cognitive maps are gathered and integrated to discuss the correlations between them on the basis of this hypothesis. The results and outcomes of the correlations, which have been derived from chi-square and regression analyses, are explained by emphasizing significiancies. Following in the sixth section, the evaluations and results are combined with personal observations, which have been cumulatively evaluated, are discussed within the framework of the scope and aim of the study. In addition, proposals and recommendations regarding the future design characteristics of elderly care institutions settings are provided in order to meet the physical, social and pyschological needs of elderly people for consideration.

In the fifth part of the thesis; the relation between spatial behaviour and perception of the elderly are analysed regarding spatial perception and cognition and the effect of spatial configurations on these properties are compared by the evaluation of two different examples of elderly care institutions. As a result, two different spatial configurations have both adaptive or non-adaptive determinant effects on the spatial behaviour of the elderly and the qualitative and quantitative relations between them are proven by numerical values. The softened programming configuration of the MECRI is altered by the elderly according to their needs whereas in contrast the EECRI possesses an adaptive interaction between the elderly with its hard programming configuration. As an implication of these results, it is determined that different spatial configurations have different effects on the spatial behaviour and perceptions of the elderly. The configuration of an elderly care institutitions may cause adaptive or non-adaptive behavioural responses according to the correspondence with the sensory and affective needs of the elderly.Consequently, it is seen that two different spatial configurations have both adaptive and non-adaptive determinant effects on the spatial behaviour. For example, in one institute, social interaction needs of the elderly residents have led them to transform circulation spaces into social gathering areas, where socio-petal functional usage frequency complies with syntactic outcomes. Contrary to this softened programming, the other institute strictly follows the rules of predesigned spaces even though syntactic outcomes point out deeper spaces. These results imply that different spatial configurations have different effects on the behaviour and perceptions according to the sensory and affective needs of the elderly, which can be transferred into future

(30)

xxviii

investments and designs of elderly care institutions to ensure the specific needs of this age group.

With the results of this thesis, qualitative and quantitative hints have been obtained between spatial configuration and spatial behaviours of the elderly. A conceptual framework has been created between “Spatial Configuration”, “Spatial Behaviour and Perception of the Elderly” and the “Space Syntax Method”. For the evaluation of the configurational performance of elderly care institutitions, not only syntax of space, cognition and behavior of elderly, but also physical properties of the institution such as dayligth, withnesses to social interaction are crucial. The result of this thesis and revelations of a discussive atmosphere on this topic will provide an extensive and supportive database to configure elderly care institutions regarding the physical and psychosocial properties of the elderly. In consideration of the findings, implementation of these parameters into future investment designs of elderly institutions provides a means to progress within the architectural design community‟s knowledge based. Additionally and of equal importance is the opportunity to ensure the specific needs of this age group is not overlooked rather given more focus for their benefit.

(31)

1 1. GĠRĠġ

Orson Welles Ģarkısında “Ben gençliğin ne olduğunu biliyorum, fakat sen yaĢlılığın ne olduğunu bilmiyorsun.” demektedir. Geleceğin yaĢlıları olan bizler nasıl olduğunu bilmediğimiz bir yaĢantıya doğru hızla ilerlemekteyiz. YaĢlılık, geliĢim psikolojisi açısından ölüme kadar devam eden geliĢimin son evresi olan, yaĢam maratonundaki son düzlük olarak tanımlandığı gibi, deneyim ve tecrübelerin zirveye ulaĢtığı bilgelik dönemi, üçüncü bahar, geçmiĢin uzun geleceğin kısa olduğu bir yol, kimi zaman da anıların silindiği derinliğe doğru bir yolculuk olarak da tanımlanabilmektedir. Dikkat çekici nokta Ģudur ki, bu yolculuğa çıkan kiĢi sayısı hızla artmaktadır.

Nüfus yaĢlanması içinde bulunduğumuz yüzyılda öne çıkan önemli demografik olgulardan biridir. GeliĢmiĢ ülkelerin sorunu olarak kabul edilen yaĢlanma olgusu, hızla geliĢmekte olan ülkeler açısından da önemle üzerinde durulması gereken bir konu haline gelmektedir. Türkiye‟de ve dünya genelinde yapılan istatistiksel çalıĢmalar, altmıĢ beĢ yaĢ üstü nüfusun yakın gelecekte çarpıcı bir Ģekilde artacağına dikkat çekmektedir. Nüfus yaĢlanmasının çevre ile ilgili konulardan mimarlığa, sağlıktan sosyal güvenliğe, sosyo-kültürel yapıya ve aile yaĢamına kadar toplumu bütün yönleri ile etkilediği dikkate alındığında, gelecekle ilgili çözümsel yaklaĢımların Ģimdiden ele alınmasının gerekliliği önemle ortaya çıkmaktadır.

Dünya nüfusunun küresel olarak yaĢlanması ve yaĢlı nüfus oranının ülkemizde de giderek artması, yaĢlılara yönelik hizmetlere olan ihtiyacı arttırmakta, durumun mimari boyutuyla da ele alınmasını gerekli kılmaktadır. Sosyal sorunlar içinde yalnızlaĢan yaĢlı bireylerin, kendi yaĢıtları ile beraber olacakları, temel ihtiyaçlarını olduğu kadar psiko-sosyal ve psiko-mekansal ihtiyaçlarını da karĢılayabilecekleri, doğru kurgulara oturtulmuĢ yaĢlılık kurumlarına gereksinimleri de hızla artmaktadır. 20. yüzyılın baĢlarından itibaren sanayileĢme, hızla geliĢen teknoloji, kentleĢme ve bireyselleĢen yaĢam döngüsünün de etkisiyle toplum ve aile yapısında önemli değiĢmeler olmuĢ, bu değiĢimler de davranıĢ ve değerleri değiĢtirmiĢtir. GeniĢ aileden çekirdek aileye geçiĢ süreci, konut boyutlarını da küçültürken, yaĢlıların

(32)

2

yalnızlaĢmalarına neden olmaktadır. Geleneksel aile yapısının değiĢmesi, eĢlerin kaybı, gelir düzeyindeki düĢüĢ, yalnız yaĢamaktan kaynaklanan güvenlik sorunları gibi nedenler, yaĢlı bireylerin kendi evlerinde tek baĢına yaĢamlarını sürdürmelerini oldukça zor hale getirmektedir. DeğiĢen yaĢam koĢulları, yaĢlıların barınmasına yönelik kurumsal yapıların, zorunlu olarak gidilen yerlerden çok, sosyal bir gereksinim olarak görülmesine neden olmaktadır. Daha güvenli bir ortamda yaĢamak, sosyal bir çevre edinebilmek, kendi yaĢıtlarıyla bir arada olmak, zorlandıkları ev idaresi ve bakımı gibi sorumluluklardan kurtulmak gibi sebeplerle, yaĢlılık kurumları hızla yaĢlılar için tercih edilir yaĢam alanları haline gelmektedir. YaĢlılık kurumlarının bu derece gündemde olduğu bu dönemde ilgili çalıĢmalara bakıldığında; bu kurumların farklı disiplinler bağlamında sosyo-ekonomik boyutları, psikolojik boyutları ve kültürel boyutları üzerinden ele alındığı görülüp, mimari boyutta yaĢlı mekansal davranıĢ ve biliĢimine yönelik fazla çalıĢma olmadığı görülmektedir. YaĢlılık kurumlarının mekansal özelliklerinin yaĢlı bireylerin fiziksel, sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarına yönelik olarak yeterli olup olmadığı, beklentileri karĢılayıp karĢılamadığına iliĢkin çalıĢmaların azlığı dikkat çekicidir. Mimari tasarım sürecinde, yaĢlanma olgusuna karĢı geliĢtirilen çözümlerin, mekansal kurgu bağlamında değerlendirilmesi önemli görülmektedir. Bu bağlamdaki eksikliklerden hareketle tez kapsamında, yaĢlılık kurumlarında değiĢen mekansal kurgu özellikleri ve bu özelliklerin yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı ve biliĢimi üzerindeki etkilerine odaklanılarak aralarındaki etkileĢim irdelenmektedir.

Bu çalıĢmanın sonunda, elde edilen değerlendirme sonuçlarının ve bu bağlamda ortaya konulan tartıĢma ortamının; özellikle de ülkemizde yeni yatırımların yapıldığı yaĢlılık kurumlarının, bu yaĢ döneminin fiziksel, psiko-sosyal ve psiko-mekansal özellikleri göz önünde bulundurularak ele alınmasına ve tasarlanmasına yönelik katkı sağlayacağı, kapsamlı bir veri tabanı oluĢturacağı düĢünülmektedir.

ÇalıĢmanın disiplinler arası olması, güncel ve oldukça önemli bir konuyu içererek, gerçek bir problemi yansıtması, tezin içeriğine olan güvenimi ve ilerletilmesine yönelik inancımı arttırmaktadır. Mimar olarak, aslında yaĢlılığın ne olduğunu fazla da bilmeden baĢladığım; hevesle, inanarak ve içim burkularak ilerlettiğim, biraz da yaĢlanarak tamamladığım tezimin, tasarım boyutunda, günümüzün ve geleceğin yaĢlılarına faydalı olabileceği inancındayım.

(33)

3 1.1 Tezin Amacı

Tez; yaĢlılık kurumlarında, mekansal kurgunun yaĢlı kullanıcıların davranıĢsal mod ve örüntüleriyle olan algısal ve mekansal davranıĢ düzeyindeki iliĢkisinin, sentaktik düzeyde ortaya konulması ve irdelenmesi bağlamında ele alınmaktadır.

ÇalıĢmanın genel amaçları Ģöyle sıralanabilir;

• yaĢlanma (aging) olgusu temel alınarak, yaĢlılık kurumlarında mekansal kurgunun öneminin ortaya konulması,

• mekan-davranıĢ arasındaki etkileĢimleri, yaĢlılık kurumları üzerinden incelemek ve buna bağlı olarak mekansal dizimden faydalanarak günümüz mekan-davranıĢ iliĢkilerine yönelik sonuçlara ulaĢmak,

• dünyada ve Türkiye‟de yaĢlılık kurumları ve tipolojileri ıĢığında, yaĢlanma olgusuna yönelik geliĢtirilen çözümler üzerinde durmak,

• yaĢlılık kurumlarında, mekansal davranıĢ ve biliĢim üzerinde etkili olan faktörler ve bu faktörlerin yetersizliği sonucu ortaya çıkan problemlerin, yaĢlı kullanıcılar üzerindeki etkilerinin saptanması,

• sosyal etkileĢim üzerinde etkili mekansal kurgunun incelenerek, algısal ve biliĢsel süreçlerin yaĢlı mekansal davranıĢları üzerinde ne derecede belirleyici olduğuna bakılmak suretiyle, etkili mekansal özelliklerin ortaya konulması, • karĢılaĢtırılabilir yaĢlılık kurumlarında, farklılaĢan mekansal kurgular ile yaĢlı

kullanıcıların mekansal davranıĢları arasındaki etkileĢimin nicelik ve niteliğinin ortaya konularak, mekansal dizim (space syntax) bağlamında irdelenmesi,

• yaĢlılık kurumlarının tasarımında veri tabanı olabilecek yeni bir modelin sunulmasıdır.

YaĢlılık kurumlarında yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı ve algısı, çevresel algı ve biliĢim bağlamında analiz edilerek, kurgunun bu çerçevedeki etkisi alan çalıĢmalarıyla desteklenerek ortaya konulmaya çalıĢılmaktadır. Ġki farklı alan çalıĢması ile farklı mekansal kurguların, yaĢlı kullanıcıları üzerinde farklı davranıĢsal tepkilere yol açıp açmadığı izlenmiĢtir. Sunulan çalıĢmalarla; yaĢlılık kurumlarında, mekansal kurgunun yaĢlı kullanıcıların davranıĢsal örüntüleriyle olan biliĢsel ve

(34)

4

mekansal davranıĢ düzeyindeki iliĢkisi sentaktik düzeyde ortaya konularak irdelenmektedir. Bu iliĢkinin tespitinin ve ortaya konulan bağın, bir model olarak, yeni yaĢlılık kurumu tasarımlarında kullanılmasının, yol gösterici özelliği olacağı düĢünülmektedir..

Uzun yaĢam deneyimine tanık olan ev ortamından uzaklaĢarak, tanımadığı yeni bir çevreye (yaĢlılık kurumu) gelmek zorunda kalan veya tercih ederek gelen yaĢlı bireyler için yeni çevreleri sadece fiziksel gereksinmeleri için değil psiko-mekansal davranıĢ süreçlerinin de gerçekleĢeceği bir çevre olma özelliği taĢımaktadır.

Tez çalıĢmasının hipotezi ile yaĢlılık kurumlarında, yaĢlı mekansal davranıĢ ve algısı ile mekansal kurgu arasındaki etkileĢimin nitelik ve niceliğinin mekansal çevre oluĢumu üzerinde önemli rol oynadığı ileri sürülmektedir. Bu hipotezden hareketle; karĢılaĢtırılabilir yaĢlılık kurumlarında, yaĢlı mekansal davranıĢı ve algısı, çevresel algı ve biliĢim bağlamında analiz edilerek, mekansal kurgunun bu bağlamdaki etkisi ortaya konulmaya çalıĢılmaktadır.Tez çalıĢması kapsamında, belirlenen metodoloji kullanılarak, yaĢlılık kurumlarına dair Ģu varsayımların da doğruluğu test edilmektedir;

“Farklı mekansal kurgular yaĢlı kullanıcılarının mekansal davranıĢ ve biliĢimleri üzerinde farklı etkilere sahiptir. YaĢlılık kurumu tasarımı, yaĢlı kullanıcıların duyuĢsal ve davranıĢsal ihtiyaçlarına cevap verip, verememesine göre uyumlu ya da uyumsuz davranıĢsal tepkilere sebep olabilir. Mekansal dizim yöntemi ile yaĢlı mekansal davranıĢ tepkileri sonucu oluĢan düĢük etkileĢimli ve yüksek etkileĢimli mekansal çevre oluĢumunu mevcut kurgu üzerinden okumak mümkündür.” Bu varsayımların doğruluğunun ortaya konulabilmesi için alan çalıĢması kapsamında, farklı kurgulara sahip karĢılaĢtırılabilir nitelikteki iki kurumsal yapı ele alınmıĢtır.

Bu çalıĢmanın sonunda elde edilen değerlendirme sonuçlarının ve bu bağlamda ortaya konulan tartıĢma ortamının; özellikle de ülkemizde yeni yatırımların yapıldığı yaĢlılık kurumlarının, bu yaĢ döneminin fiziksel ve psiko-sosyal özellikleri göz önünde bulundurularak ele alınmasına ve tasarlanmasına yönelik katkı sağlayacağı, kapsamlı bir veri tabanı oluĢturacağı düĢünülmektedir.

(35)

5 1.2 Tezin Kapsamı ve Ġzlenen Yöntem

Kuramsal yapısı; “Çevre DavranıĢ ÇalıĢmaları” kapsamında, “YaĢlılıkla Ġlgili Psiko-Mekansal ve Psiko-Sosyal Kuramlar” çerçevesinde oluĢturulan tez çalıĢmasında mimari tasarım, yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢ ve algısı gibi kavramlar önem kazanmakta olup yaĢlılık ve çevresel uyum bağlamında ortaya konulmaktadır. Farklı disiplinleri birarada tutan bir yapıya sahip olması nedeniyle, çalıĢma için önemli olan parametreler iĢlemsel (transactional) bir yaklaĢımla ele alınmaktadır. Bu yaklaĢımla çevresel sistem içinde insan analiz edilecek birim olarak kabul edilmektedir. Altman‟a göre insan-çevre arasındaki iliĢkilerin özellikleri biyolojik, fiziksel, psikolojik ve sosyo-kültürel düzeylerde sınıflandırılabilir (Altman, 1975). Bu bağlamdan hareketle yaĢlanma (aging) olgusu, yaĢlılıkta fiziksel değiĢimler ve psikolojik süreçler çerçevesinde tanımlanmakta, YaĢlılık Bilimi (Gerontoloji) ve yaĢlılıkla ilgili kuramsal çalıĢmalara yer verilmektedir. YaĢlılıkla ilgili psiko-mekansal süreçler birçok kavramsal altyapıya sahip bir araĢtırma alanıdır. Bu açıdan bu kavramların ayrı ayrı tanımlanması yaĢlı bireylerin mekansal davranıĢ süreçlerinin anlaĢılabilmesi ve seçilen yaĢlılık kurumlarına ait bilgilerin ölçülebilmesi açısından önemlidir. Mekanlarla ilgili davranıĢ örüntülerinin oluĢmasında etken olan bu kavramlar; yaĢlı bireylerde kiĢisel alan, mahremiyet ve aidiyet, yaĢlılıkta ekolojik uyum ve çevresel stres, yaĢlıların yön bulma davranıĢı ve oryantasyonu, yaĢlılar ve sosyal etkileĢim baĢlıkları altında ele alınarak yaĢlı mekansal davranıĢı ve mekansal dizim iliĢkisi kurulmaya çalıĢılmaktadır.

ÇalıĢma kapsamında, dünya nüfusunun yaĢlanması ve yaĢlılıkta barınma problemi, istatistiklere dayalı kaynaklarla açıklanmaktadır. Türkiye‟de ve dünya genelinde yaĢlı kuĢağa yönelik geliĢtirilen yaĢlılık kurumları, tasarım boyutlarıyla ele alınmakta ve mimari programlamadaki standartlar ilgili literatür bağlamında gözden geçirilerek, çözüm modelleri irdelenmektedir.

Alan çalıĢmaları kapsamında seçilen yaĢlılık kurumlarında, mekansal kurgunun yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı üzerindeki etkisi üzerinde durularak, aralarındaki etkileĢim, karĢılaĢtırmalı olarak ortaya konulmakta ve mimari program kapsamındaki davranıĢsal mod ve örüntüler mekansal dizim parametreleriyle irdelenmektedir. ÇalıĢmanın yöntemi belirlenirken, yaĢlılık, mekansal kurgu, mekansal davranıĢ ve algı gibi kavramlar mekansal dizim (space syntax) çerçevesinde kavramsal olarak ele

(36)

6

alınmaktadır. Alan çalıĢması kapsamında, mekansal davranıĢ ve biliĢim bağlamında doğru geri dönüĢlerin alınabilmesi için odak kullanıcı grubu olarak fiziksel yeterlilik düzeyi ölçütünde bağımsız ve yarı-bağımlı yaĢlı grubu ile çalıĢılmaktadır. YaĢlı kullanıcının çevreyi nasıl algıladığı ve çevreden nasıl etkilendiği gözlemlenerek, kurum içindeki mekansal davranıĢı; algısal ve biliĢsel süreçler, mekansal davranıĢ süreçleri, çevresel uyum kavramları ile birlikte değerlendirilmeye çalıĢılmaktadır. Birebir görüĢmelerle, yaĢlının demografik özellikleri ve ardından çizdirilen biliĢsel haritaları yoluyla da mekan algısı ve biliĢine ait değerler elde edilmektedir.

Ġncelenen yaĢlılık kurumlarının iĢlevsel yapıları, mekanlar ve mekanlar arası iliĢkilerden oluĢan bir Ģebeke olarak ele alınarak, bu Ģebekenin tanımladığı anlam, matematiksel olarak ortaya konulmaktadır. Elde edilen sayısal veriler ile sosyal yapı arasındaki iliĢki nesnel olarak tanımlanarak, bu iliĢkinin tespitinde sayısal ve grafiksel verilerin eldesi için Mekansal Dizim Yöntemi‟n den yararlanılmaktadır. KarĢılaĢtırılan her iki kurumsal yapının kapsam dahilindeki kat planlarının verili hali; Michigan Üniversitesi (UM) lisanslı, “Syntax 2D” yazılımı aracılığıyla analiz edilerek, mekanların bütünleĢme (integration), bağlantısallık (connectivity), eĢgörüĢ alanı (isovist area) ve eĢgörüĢ alanı çevresi (isovist perimeter) gibi dizimsel değerleri elde edilmektedir. Bu suretle mekanların kurgusal özellikleri anlaĢılmaya çalıĢılmaktadır. Sonuçta, yaĢlılık kurumlarında, yaĢlı mekansal davranıĢı, çevresel algı ve biliĢim bağlamında analiz edilerek, mekansal kurgunun bu bağlamdaki etkisi mekansal dizim yöntemi ile ortaya konularak, irdelenmektedir.

1.3 Bölüm Sonucu

GiriĢ bölümünde, tezle ilgili amaçlar, tezin kapsamı ve yöntemiyle ilgili genel çerçeve çizilerek, tezin hipotezi ortaya konulmuĢtur. Tez çalıĢmasının hipotezi ile yaĢlılık kurumlarında, yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı ile mekansal kurgu arasındaki etkileĢimin nitelik ve niceliğinin mekansal çevre oluĢumu üzerinde önemli rol oynadığı ileri sürülmektedir. Bu hipotezden hareketle, karĢılaĢtırılabilir yaĢlılık kurumlarında yaĢlı mekansal davranıĢı ve algısı, çevresel algı ve biliĢim bağlamında analiz edilerek, mekansal kurgunun bu bağlamdaki etkisinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Bu doğrultudaki çalıĢmalara yönelik olarak yaĢlanma, yaĢlılık kurumları, yaĢlı mekansal davranıĢ ve algısı çatısında kurulmakta olan tezin, kavramsal yapısı ve yöntemi hakkında genel çerçeve çizilmiĢtir.

(37)

7

2. YAġLILIK VE ÇEVRESEL UYUM BAĞLAMINDA MEKANSAL DAVRANIġ VE ALGI ĠLE ĠLGĠLĠ KURAMSAL ÇERÇEVE

Mekan ve davranıĢ iliĢkisi mimarlık, Ģehircilik, psikoloji, sosyoloji gibi pek çok disiplinleri ilgilendiren bir konu olmuĢtur. Bu çalıĢma fiziksel mekan olarak seçilen yaĢlılık kurumunun, yaĢlı birey mekansal davranıĢı ve algısı üzerindeki etkisi ile aralarındaki etkileĢimi araĢtırmaya yöneliktir. Bu etkiyi analiz edebilmek için tez kapsamında, mekan-davranıĢ iliĢkisine dair geliĢtirilmiĢ ilgili yaklaĢımları ele almak, tezin kuramsal çerçevesini oluĢturan yazarları ve onların kullandıkları kavramları sistematik olarak ortaya koymak önem kazanmaktadır.

Mekan ve insan davranıĢı arasındaki iliĢkiyi anlayabilmenin farklı yolları vardır. ÇeĢitli kuramsal yaklaĢımlar bu iliĢkinin farklı yönlerine vurgu yaparlar. YaĢlılık kurumu ve yaĢlı birey arasındaki mekan-davranıĢ iliĢkisine bakılırken, yaĢlanma (aging) olgusu ve yaĢlılık biliminin (gerontoloji) tanımı yapılarak, çevre ve çevresel algı, tercih, kiĢisel alan, mahremiyet, aidiyet, sosyal etkileĢim, ekolojik uyum ve çevresel stres, yön bulma ve oryantasyon gibi kavramlar ele alınarak, yaĢlı kullanıcı mekansal davranıĢı ve mekansal dizim iliĢkisi ortaya konulmaya çalıĢılmaktadır. Tezin genel akıĢını oluĢturan, Hillier ve Hanson‟ın (1984) Mekanın Sosyal Mantığı (The Social Logic of Space) adlı kitabında mekan ve davranıĢ arasındaki iliĢkinin kuramsal boyutu ortaya konulmaktadır. Onlara göre; bir toplum bir mekanda var olmaktan fazlasını yaparak, aynı zamanda mekansal bir form da alır.Lynch‟e göre insanın mekansal davranıĢı, çevreden edindiği imajlara bağlıdır (Lynch, 1987). Mekan ve mekan grupları, tasarımcı aracılığıyla oluĢturuldukları boĢluklarda kaynağının insan eylemlerinin olduğu sosyal katmanlar içerirler. Peponis (1997) mekansal anlamın sadece bina bloklarının iliĢkisi olarak görülemeyeceğini ileri sürerek, aynı zamanda pek çok davranıĢsal katmanın sıkıĢması olarak da algılanması gerektiği üzerinde durmaktadır (Peponis, 1997). Bu tanımlamalar, yaĢlılık kurumlarında yaĢlı mekansal davranıĢ ve algısına bağlı mekan oluĢumlarının analiz edilebilmesi için önemli görülmektedir.

(38)

8

Gibson (1979), insan davranıĢlarının temel süreçlerini ġekil 2.1‟deki iliĢkiler bağı modeliyle ele almıĢtır. Bu model kapsamında, algısal ve mekansal davranıĢ süreçleriyle, çevre hakkında edinilen içsel, öğrenilmiĢ bilgiler Ģemalarla yönlenerek algı ve biliĢim arasındaki bağlantıyı Ģekillendirirler. Öncelikle çevreden gelen kodlanmamıĢ bilgi algısal süreçlerle alınır, sonrasında da biliĢ ile mekanlara doğrudan duyumsamalarla yanıtlar verilir.

ġekil 2.1 : Ġnsan davranıĢının temel süreçleri (Gibson, 1979).

Tipolojik kurgunun mekansal dizim çerçevesinde ele alınması, mekansal davranıĢ ve çevresel algının değerlendirilebilmesi için önemli bir girdi oluĢtururken aynı zamanda da insanların ilk defa bulundukları ve ayrıntılı bilgiye sahip olmadıkları çevrede görsel iliĢki ile ulaĢabildikleri çevresel ipuçlarıyla hareket ettiklerinin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bir baĢka deyiĢle, mekansal hareket mekanın anlaĢılması ve çevreden bilgi edinilmesine olanak verir (Haq ve Zimring, 2003). Bu bağlamda ele alındığında; mekansal çevrenin oluĢumunda yaĢla ilgili psikolojik süreçler ile davranıĢsal örüntüler arasında iliĢki bağı da dikkat çekici bir konudur.

YaĢlı için yeni bir yapısal çevre olan yaĢlılık kurumunda, mekansal çevrenin oluĢumundaki psikolojik süreçlerle davranıĢsal örüntüler arasındaki etkileĢimi açıklayabilmek için yaĢlanma olgusunun tanımlanması önem kazanmaktadır.

2.1 YaĢlanma (Aging) Olgusunun Tanımlanması

YaĢlanma (Aging), kronolojik, biyolojik, psikolojik, sosyal ve ekonomik etkenlerin birleĢerek ve birbirlerini etkileyerek geliĢtirdiği bir olgudur (Gönen ve Kalınkara, 1987). Diğer bir tanımlamaya göre ise yaĢlanma; zamanın geçiĢine bağlı olarak bireyin değiĢen çevreye uyum sağlama gücü ile organizmanın iç ve dıĢ etkenler