Chapter 15. Para, Faiz Oranları ve Döviz Kurları. Slides prepared by Thomas Bishop. Copyright 2009 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved.

Chapter 15

Para, Faiz

Oranları ve Döviz

Kurları

Önizleme

• Para Nedir?

• Para arzının kontrolü

• Parasal varlık tutma isteği

• Parasal varlıklar ve faiz oranları (Para piyasası modeli )

• Para, faiz oranları ve döviz kuru

• Para arzı değişimlerinin uzun vade fiyatlar,

faiz oranları ve döviz kuru üzerine etkisi

Para Nedir?

• Para yoğun olarak ödeme aracı olarak kullanılan bir varlıktır (asset).

 Farklı varlık grupları para olarak sınıflandırılabilir.

• Para geniş ya da dar çerçevede tanımlanabilir.

• Dolaşımdaki para (currency in circulation), vadesiz

mevduatlar (checking deposits), ve kredi kartı hesapları dar bir para tanımını oluşturur.

• Döviz mevduatları (Deposits of currency) bu dar tanımın dışında tutulmuştur, aslında daha geniş bir tanım altında para yerine kullanabilirler.

Para Nedir? (devam)

• Para likit bir varlıktır: ürün ve servisi ödemelerinde ya da borç geri ödemelerinde kolayca, ciddi bir işlem maliyeti olmadan kullanılabilir.

 Ancak parasal ve likit varlıklar ya hiç ya da çok az faiz kazancı sağlarlar

• Likit olmayan varlıklar (İlliquid assets) ödeme için nakde çevrilebilmesi zaman, çaba ya da önemli

miktarda işlem masrafı (transaction costs) gerektirir.

 Ancak parasal varlıklara göre genellikle daha yüksek bir faiz oranı ya da getiri kazanırlar.

• Likidite: ne kolaylıkta nakte çevrilebildiğinin ölçüsü.

Para Nedir? (devam)

Varlıları ikiye ayırabiliriz:

1. Parasal varlıklar (monetary assets) ya da likit varlıklar (liquid assets)

2. Parasal olmayan varlıklar (non-monetary assets) ya da likit olmayan varlıklar (illiquid assets).

Bu ayrım çok net değildir. Ancak

• dolaşımdaki para, vadesiz mevduatlar (checking

deposits), kredi kartı hesapları (debit card accounts), tasarruf mevduatları (savings deposits), vadeli

mevduatlar (time deposits)

• Tahvillere (bond), borç senetlerine (kredi) (loans), döviz piyasasındaki yabancı para cinsinde

mevduatlara, hisse senetlerine (stocks), gayri menkul

Para Arzı (Money Supply)

• Merkez bankaları ekonomide dolaşan para miktarını, yani para arzını (M

), kontrol ederler.

 Türkiye’de: TCMB

 ABD’de:Federal Reserve System’dir (FED).

 Merkez Bankası direkt olarak piyasadaki para mikatarını düzenler.

 Endirekt olarak da banka kartı hesapları (debit card

accounts), vadesiz mevduat (checking deposits) ve diğer parasal varlıkların miktarını etkiler.

Para Arzı (Money Supply)

 ABD’de: Federal Reserve System’dir (FED).

Para Talebi (Money Demand)

• Para Talebi: insanların (likiditesi olmayan varlık

yerine) ellerinde tutmak istediği parasal varlık miktarı

 Parasal varlık tutma isteği neye bağlıdır?

 Bireysel ve toplam para talebini düşünüyoruz.

Bireylerin ya da Kurumların (Bireysel) Para Talebini Neler Etkiler?

1. Faiz oranları ya da beklenen getiri oranları : parasal

varlıkların parasal olmayan varlıklara oranla beklenen getiri oranları (expected rates of return)

2. Risk: parasal varlık tutmanın riski paranın alım gücünü azaltan beklenmeyen enflasyondan kaynaklanır.

 Ancak birçok varlıkta da bu risk mevcuttur, bu nedenle bu risk parasal ve parasal olmayan varlılıkların talebini beirlerken çok önemli değildir.

3. Likidite (Liquidity): işlemlerin fiyatları ya da işlemlerde satın alınan ürünlerin miktarı arttıkça daha fazla likidite ihtiyacı

oluşur.

Toplam Para Talebini Neler Etkiler?

1. Faiz oranları/ beklenen getiri oranları (expected rates of return): parasal varlıklar ya hiç ya da çok az faiz öderler,

böylece tahvil, kredi, mevduat gibi parasal olmayan varlıkların faiz oranı parasal varlık tutmanın fırsat maliyetidir.

 Daha yüksek bir faiz oranı  daha yüksek bir parasal varlık tutma fırsat maliyeti (opportunity cost)

 daha düşük para talebi.

2. Fiyatlar: işlemlerde satın alınan ürün ve hizmet fiyatları bu işlemleri yapabilmek için gereken para tutma talebini etkiler

• Daha yüksek ortalama fiyat seviyesi aynı miktarda ürün ve hizmeti satın alabilmek için daha fazla likidite talebi

anlamına gelir

 daha yüksek para talebi.

Toplam Para Talebini Neler Etkiler?

(devam)

3. Gelir (Income): Daha yüksek gelir  daha fazla ürün ve hizmet alımı  alım-satım işlemlerini yapabilmek için daha fazla para talebi anlamına gelir.

 Daha yüksek bir reel GSMH (GNP)  alım-satım işlemleri ile daha fazla ürün ve hizmet üretiliyor ve satlıyor  artan likidite talebi

 daha yüksek para talebi.

Toplam Para Talebi

Toplam para talebi (nominal): M

= P x L(R,Y)

P : fiyat seviyesi (price level) Y : reel milli gelir

R : parasal olmayan varlıklara ait fazi oranı

L(R,Y) : reel parasal varlıklara (real monetary assets) olan toplam talep

M^s : para arzı (supply) M^d : para talebi (demand)

Alternatif olarak toplam reel para talebi : M

/P = L(R,Y)

Reel parasal varlıklara olan toplam talep, milli gelir ve faiz oranlarının bir fonksiyonudur.

(+

) (- )

(+

) (-

)

Toplam Para Talebi (devam)

Reel para talebi= M^d/P = L(R,Y)

•Faiz oranlarının toplam reel para talebine etkisi:

•Faiz oranları artıkça (her gelir seviyesindeki) reel para talebi azalır.

•Reel para talebi ile faiz oranları arasında (-) ilişki vardır.

•Gelir seviyesinin toplam reel para talebine etkisi:

•Gelir artıkça (her bir faiz oranındaki) reel para talebi artar.

•Reel para talebi ile gelir seviyesi arasında (+) ilişki vardır.

(+

)(-)

Para Piyasası Modeli

(A Model of the Money Market)

• Para Piyasası (money market) geniş anlamıyla

―para‖ olarak nitelendirilen parasal ya da likit varlıkların borç alınıp verildiği yerdir.

 Para piyasasındaki parasal varlıklar (monetary assets) genellikle tahvil, kredi ve yabancı mevduatların faiz oranından daha düşük faiz verirler.

 Yerli faiz oranları döviz piyasasındaki yerli mevduatların faiz oranını direkt olarak etliler.

Para Piyasası Modeli

(A Model of the Money Market)

• Parasal varlık eksikliği (talep fazlası) (excess demand) ya da fazlalığı (arz fazlası) (excess supply) olmaması durumunda model dengededir ve reel para arzı reel para talebine eşittir:

M^s = M^d M^s/P = L(R,Y)

• Başka bir deyişle parasal varlık talebi parasal varlık arzına eşitlendiğinde para piyasası modeli dengededir:

• Bunu sağlayan faiz oranları denge faiz oranlarıdır.

Para Piyasası Modeli (devam)

Para arzı fazlası olması durumunda:

• Piyasada talep edilenden fazla para var.

• Tahvil, bono, vadeli mevduat gibi faiz veren varlıklara ise talep fazla ve arz yetersiz.

(Daha çok kişi para yerine yerine faiz veren varlık tutmak yani borç vererek faiz kazanmak istiyor)

(Kısaca: Paraya talep az, faiz veren varlıklara talep fazla).

 Para fazlası olanlar paralarını daha düşük faize razı olarak faiz veren varlık alarak (borç vererek) değerlendirmek isterler (bu şekilde faiz oranları düşüyor).

 Diğerleri için de faiz oranları düştükçe (para tutmanın fırsat maliyeti azaldığı için) parasal varlık tutma isteği artar (para talebi artıyor).

 Arz ve talep dengelenen kadar bu şekilde faiz oranları düşmeye devam eder.

Para Piyasası Modeli (devam)

Para talebi fazlası olması durumunda:

• Piyasada talep edilenden az para var.

• Tahvil, bono, vadeli mevduat gibi faiz veren varlıklara ise talep az ve arz fazlası var.

• (Daha çok kişi faiz veren varlık yerine para tutmak istiyor.

Borç vererek faiz kazanmak isteyen kişi az.)

(Kısaca: faiz veren varlıklara talep az, paraya talep fazla)

 Para ihtiyacı olanlar daha yüksek faiz ödemeye razı olarak parasal olmayan varlık satarlar (borç alırlar) (bu şekilde faiz oranları artıyor).

 Parası olan diğerleri için de faiz oranları arttıkça (para tutmanın fırsat maliyeti arttığı için) para tutma isteği azalır (para talebi azalır) . Paralarını faiz veren varlık alarak (borç vererek) değerlendirmek isterler (para arzı ve parasal

Para Piyasası Modeli (devam)

Bu şekilde faiz oranları piyasa koşullarına göre değişerek para arz ve talebi dengelenir.

• Para arzı fazlası olması durumunda faiz oranları düşer.

• Para talebi fazlası olması durumunda faiz oranları

yükselir.

Denge Faiz Oranlarının Belirlenmesi

Denge faiz oranları toplam reel para talebinin toplam reel para arzına eşit olması ile bulunur.

Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranlarına Etkisi

• Para arzındaki artış, belirli bir fiyat seviyesi için (P sabitken), faiz oranını düşürür.

Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranlarına Etkisi

• Para arzındaki azalış, belirli bir fiyat seviyesi için

Merkez Bankası ve Para Arzı

Merkez Bankası Müdahalesi ve Para Arzı

Merkez bankaları döviz piyasalarına nasıl müdahale eder?

• Merkez bankası döviz piyasasına müdahalesinin

etkilerini incelemek için önce merkez bankası için basit bir bütçe hazırlayalım.

• Bu bütçe merkez bankasının varlık ve yükümlülüklerini kaydeder.

 Bütçede çifte kayıt muhasebesi (double booking keeping)

Merkez Bankasının Bilançosu (Balance Sheet)

Varlıklar (Assets)

 Yabancı varlılar (resmi uluslararası rezervler) (official international reserves)

• Yabancı devlet tahvilleri (Foreign government bonds)

• Altın

 Yerli varlılar

• Yerli devlet tahvilleri (Domestic government bonds)

• Yerli bankalara verilen krediler (Loans to domestic banks) (ABD’de ―discount loans‖ denir)

Yükümlülükler (Liabilities)

 Yerli banka mevduatları (Deposits of domestic baks)

 Dolaşımdaki para (eskiden merkez bankaları vatandaşlara para karşılığında altın vermekle yükümlüydüler)

Merkez Bankasının Bilançosu (Balance Sheet) (devam)

• Varlıklar = Yükümlülükler + Net değer

 Net değeri sabit varsayarsak,

• Varlıklarda bir artış yükümlülüklerde eşit bir artışa neden olur.

• Varlıklarda bir azalış yükümlülüklerde eşit bir azalış neden olur.

• Merkez Bankalarının bütçelerindeki değişiklikler

dolaşımdaki parada ya da bankaların mevduatlarında değişikliklere neden olur, bu da para arzında

değişiklikleri doğurur.

 Eğer bankaların merkez bankasındaki mevduatları artarsa, bankalar bu ekstra fonları genel olarak müşterilere kredi amacıyla kullanabilirler, böylece dolaşımdaki para miktarı

Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı

• Merkez bankası tarafından herhangi bir varlık alımı merkez Bankası tarafından para ya da çek ile ödenir,

 Her ikisi de yerli para üzerindendir, ve

 Her ikisi de dolaşımdaki para arzını arttırır.

 Bu işlem varlık ve yükümlülüklerde eşit artışa neden olur.

• Merkez bankası yerli tahviller ya da yabancı tahviller

satın alırsa, yerli para arzı artar.

Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı (devam)

• Merkez bankası tarafından herhangi bir varlık satımı merkez bankasına para ya da çek ile ödenir,

 Her ikisi de yerli para üzerindendir, ve

 Merkez Bankası parayı kasalarına koyar ya da bankaların mevduat miktarlarını düşürür,

 Her ikisi de dolaşımdaki para arzını azaltır.

 Bu işlem varlık ve yükümlülüklerde eşit azalışa neden olur.

• Merkez bankası yerli tahviller ya da yabancı tahviller

satarsa, yerli para arzı azalır.

Varlıklar, Yükümlülükler ve Para Arzı (devam)

• Merkez bankasının yerli varlık piyasasında alım/satım gerçekleştirerek para arzını değiştirdi işlemlere açık piyasa işlemleri (OMO-Open Market Operations) denir.

• Merkez bankası para arzını yapancı varlık alım/satımı ile de değiştirebilir. Bu işlemlere döviz piyasası

müdahalesi (foreign exchange intervention) denir.

• Merkez bankası para arzını zorunlu karşılık

oranlarını (reserve requirements) değiştirerek de

kontrol edebilir.

Şekil 5-1 : Para Piyasası/Döviz Kuru İlişkisi

Para Piyasası ve Döviz Piyasasında Eşzamanlı Denge

Para Piyasası:

Para arzı, fiyat seviyesi, milli gelir → ülkedeki faiz oranları belirlenir

Döviz Piyasası:

Yerli ve yabancı faiz oranları, beklenen döviz kuru →

mevcut döviz kuru belirlenir

Yerli Ülke Para Arzı Değişimleri

Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranları ve Döviz Kuruna Etkisi

• Para arzındaki artış, belirli bir fiyat seviyesi için (P sabitken),

 faiz oranını düşürür,

 yerli para cinsi mevduatların getirisini azalır,

 yerli para değer kaybeder (depreciate).

• Para arzındaki düşüş, belirli bir fiyat seviyesi için (P sabitken),

 faiz oranı yükseltir,

 yerli para cinsi mevduatların getirisi yükselir,

 yerli para değer kazanır (appreciate).

Yabancı Ülke Para Arzı Değişimleri (devam)

Yabancı Ülkedeki Para Arzı Değişimlerinin Faiz Oranları ve Döviz Kuruna Etkisi

Yabancı ülkedeki para arzındaki artış (ör: euro arzının artması)

• yabancı ülke (AB) faiz oranlarını düşürür

• ve yabancı para (euro) cinsi mevduatların getirisini azalır.

• Yabancı (ör: euro) mevduatların beklenen getirisindeki azalma yabancı paranın (ör: euronun) değer kaybetmesine (depreciate) neden olur.

• Yabancı paranın değer kaybetmesi (depreciate) yerli paranın değer kazanması (apreciation) anlamına gelir.

• (Yabancı ülkedeki para arzı değişimlerinden dolayı yerli ülkede para piyasasında (i.e. para arzında) değişiklik olmadığını varsayıyoruz.)

Uzun ve Kısa Vade

• Kısa vadede, fiyatlar değişen piyasa koşullarına hemen uyum sağlayamazlar. Fiyatların değişmesi zaman alır.

 Bu kısıma kadarki analiz kısa vadeye bakıyordu.

• Dolayısıyla para arzı değişimleri kısa vadede sadece faiz oranları etkilenir, fiyatlarda ani değişiklik olmaz.

• Uzun vadede, üretim faktörlerinin ve malların

fiyatlarının piyasa koşullarına göre değişecek yeteri

kadar zamanı olmuş olur.

Uzun ve Kısa Vade

• Uzun vadede, üretim faktörlerinin ve malların

fiyatlarının piyasa koşullarına göre değişecek yeteri kadar zamanı olmuş olur.

 Ücretler işgücü arz ve talebine göre yeniden ayarlanır.

 Reel üretim ve gelir, işgücü ve diğer üretim

faktörlerinin miktarına, yani ekonomideki verimli kapasiteye bağlıdır — para arzı miktarına değil.

 (Real) faiz oranları tasarruf edilen fon miktarına ve

fon talebine bağlıdır — para arzı miktarına değil.

Uzun ve Kısa Vade (devam)

• Uzun vadede, arz edilen para miktarı ülkedeki üretim seviyesi (Y) ve reel faizlere (R) (dolayısıyla da reel parasal varlıklara olan talebe (L(R,Y)) etkisinin

olmadığı öngörülür.

• Ancak para arzının uzun vadede ortalama fiyatları aynı oranda etkilemesi beklenir.

 Denge koşulu M^s/P = L(R,Y) ye göre: L(R,Y) değişmiyorsa M^s değiştikçe P’nin de orantılı olarak değişmesi gerekir.

Uzun ve Kısa Vade (devam)

• Uzun vadede, enflasyon ile para arzındaki değişimler arasında direkt bir ilişki vardır.

• Enflasyon oranının para arzı artış oranı ile para talebi artış oranına arasındaki farka eşit olması öngörülür.

 M^s = P x L(R,Y)

 P = M^s/L(R,Y)

 P/P = M^s/M^s - L/L

 (Enflasyon oranı= para arzı artış oranı - para talebi artış oranı)

Şekil 15-2: Batı Yarımküre Gelişmiş Ülkelerinde Yıllara

Göre Ortalama Parasal Büyüme ve Enflasyon, 1987–2007

Uzun Vadede Para ve Fiyatlar

Para arzı değişimleri çıktı ve girdi fiyatlarını nasıl etkiler?

1. Ürün ve hizmet talebi fazlası: para arzının artması insanların satın aldıkları ürün ve hizmetlere ödeme yapmak için daha fazla fonu olduğu anlamına gelir.

 Ürün ve hizmetlere olan talep artar.

 Üreticiler artan talebi karşılamak için yeni işgücü alır ya da mevcut işçileri fazla çalıştırır. Bu da işgücü talebini arttırır.

 Artan işgücü talebi karşısında ücretler artar.

 Üretirciler artan masrafları karşılamak için sattıkları malların fiyatlarını arttırmak durumunda kalır.

 Fiyatlar artar.

 (ya da aynı miktar üretim ve girdi için üreticiler fiyatları arttırabilirler ve artan talep ile tüm ürünlerini de satarlar)

Uzun Vadede Para ve Fiyatlar(devam)

2. Enflasyon beklentileri:

 Eğer işçiler beklenen bir para arzı sonrası fiyatların

gelecekte artacağını beklerlerse, buna karşılık ücret artışı talep ederler.

 Üreticiler de aynı beklentiye girerlerse, ücretleri arttırırlar.

 Üreticiler artan masraflarını fiyatları arttırarak karşılayabilirler.

 Sonuç: beklenen bir para arzı artışı sonucu oluşan enflasyon beklentileri gerçek enflasyon yaratır.

Şekil 15-3: Aylık Dollar/Yen Döviz Kuru ve ABD/Japonya Fiyat Seviyesi Oranı Volatilesi, 1974–2012

Source: International Monetary Fund, International Financial Statistics.

Fiyat seviyesindeki değişimler, fiyatların daha yavaş değiştiğinin bir göstergesi olarak, daha az değişkendir.

Döviz kuru oranları, çabuk

değişebilen faiz oranları ve

beklentilerde n etkilenir. Bu da döviz kuru oranlarını volatil yapar.

Uzun Vadede Para, Fiyatlar ve Döviz Kuru (devam)

• Bir ülkenin para arzındaki daimi artış döviz kurunda aynı oranda uzun vade değer kaybına neden olur.

 Ancak, dinamik model başta büyük bir değer kaybını sonrasında daha küçük bir değerlenme öngörür.

(overshooting nedeniyle)

• Bir ülkenin para arzındaki daimi azalış döviz kurunda aynı oranda uzun vade değerlenmeye neden olur.

 Ancak, dinamik model başta büyük bir değerlenme sonrasında daha küçük bir değer kaybı öngörür.

Şekil 15-4: ABD Para Arzındaki Kalıcı Değişiklik

sonrası ABD Ekonomik Göstergelerinin Zamansal Seyri

Döviz Kurunun Hedefi Aşması (devam)

• Döviz kurunun ilk tepkisi uzun vade tepkisinden çok olduğu duruma döviz kurunun hedefi aşması

(overshoot) denir.

• Döviz kurunun hedefi aşması,

• para politikasının faiz oranlarını hemen etkisi olurken fiyat seviyeleri ve (beklenen) enflasyon üzerinde hemen etkisi olmaması durumunda gözlenir.

• döviz kuru oranlarının neden o kadar volatil olduğunu açıklayama yardım eder.

Özet

1. Kişiler ve kurumların para talebi temel olarak faiz oranları, ve

likiditeye olan talep ile belirlenir. (Likidite talebi ise fiyatlar ve gelirden etkilenir.)

2. Toplam para talebi (aggregate money demand ) temel olarak faiz oranları, milli gelir ve ortalama fiyatlar ile belirlenir.

• Reel parasal varlıklara olan toplam talep faiz oranlarından negatif ve reel milli gelirden pozitif olarak etkilenir.

Özet (devam)

3. Para piyasası dengede ise parasal varlıklarda fazlalık

(surpluses ) ya da kıtlık (shortages) yoktur: arz edilen reel

parasal varlık miktarı ile talep edilen reel parasal varlık miktarı birbirine eşleşir.

4. Uzun-vade senaryosu: Para arzındaki değişimler yerli faiz oranlarıyla birlikte döviz kurunu da etkiler.

Yerli Para arzındaki bir artış

1. Yerli faiz oranlarını düşürür,

2. Yerli mevduatların getirisini düşürür

Özet (devam)

5. Uzun-vade senaryosu: arz edilen para miktarındaki değişimler orantılı fiyat değişimleri ile eşleşir, reel geliri ve reel faiz

oranlarını etkilemez.

Para arzındaki bir artış

1. Enflasyon beklentilerinin buna göre artmasına, 2. yerli paranın daha da değer kaybetmesine, 3. ve fiyatların aynı oranda değişmesine,

4. böylece faiz oranlarının uzun vade değerlerine dönmesine, 5. ve yerli paranın uzun vadede orantısal bir değer kaybına neden olur

Özet (devam)

6. Faiz oranları para politikasındaki değişimlere hemen tepki verirler, ancak fiyatlar ve (beklenen) enflasyon ancak uzun vadede. Bu da döviz kurunun kurunun hedefi aşması (overshooting) ile sonuçlanır.

• Döviz kurunun hedefi aşması döviz kurlarının bu değişime ilk tepkisinin uzun-vade tepkisinden fazla olması durumunda meydana gelir

• Overshooting döviz kurlarının neden o kadar volatil olduğunu açıklayama yardım eder.