T e m e l s i s t e m
M i m a r N a c Bir binanın inşası sırasında mimarı düşündürecek me-seleler meyanında err mühim ve nazik olanı şüphesiz arazi-nin tetkiki ile temel sistemiarazi-nin tayinidir.
Temel sistemlerini burada tetkik ederken fahtezzemiıı tahkimat ile heyeti umumiye ile kayma hâdiseledini bir ta-rafa bırakarak haricî şekli emniyetbahş görünmekle beraber bazan nahoş emrivakiler karşısında bırakan toprakları na-zarı itibara alacağız. Kaya üzerinde yapılan inşaat müstesna olmak üzere diğer cins zemin üzerine yapılan inşaatın hep-sinde zaman ile bir miktar Tasman vukua gelir. Ancak du-varlardaki çatlaklıkları husule getiren sebep binanın muh-telif kısımlarına tesadüf eden temellerde hasıl olan gayri müsavi taşınanlardır.
Tasman başlıca iki muhtelif sebepten ileri gelebilir. 1— Muayyen hacim sıkleti tesil'ile toprağın tagayyür şeklinden;
2— Toprak tabakasında bulunan fazla suyun çekilme-sinden mütevellit düzlenmeden.
İtalyada Plza kulesi 800 sene zarfında bir buçuk metre toprağa gömülmüş olmasına rağmen yine her sene bir mi-limetre kadar bir tasman yapmakta imiş.
Toprağı tetkik ederken onu canlı imiş gibi nazarı dik-kate almalı, yani yalnız kışrını tanımakla iktifa etmeyip o-nun derin esrarını meydana çıkaracak tarzda muayene et-melidir.
Bu İkinci muayene birinciyi tekit etmezse yapılan tet-kiknttaıı müsbet bir netice elde edilemez. Harici şekle göre hüküm vermek insanlar hakkında olduğu kadar burada da bizi çok yanıltabilir. Toprağın derinliklerinde rasgelinecek yekdiğerine müşabih olmıyan muhtelif tabakaların evsafının, bunların hükmi evsafının, elastikiyet ve tazyik kabiliyetle-rinin, dahilî froteman zaviyelekabiliyetle-rinin, su ile temasta suyu massetme derecelerinin bilinmesi lâzımdır. Bilhassa toprak altındaki su sathının tahliyesi halinde suyun tebahhuru ile yakinen alâkadar olan mukavemetinin tebeddül edeceği na-zarı itibara alınmalıdır.
O halde toprağın evsafını nasıl anlamalı?. Gerek sat-hında ve gerek derinliklerinde toprağın mahiyetinin bilin-mesi mahallinde yapılacak toprak tecrübeleri ile olduğu gibi muhafaza edilecek nümunelerle lâboratuvarda yapılacak tec-rübelerle anlaşılabilir. Lâboratuvar tecrübeleri Tasman'nın iki mürekkebi olan muayyen hacim tahtı tesirinden tağyiri şekil ve yayılma hâdiselerini meydana koyabilmelidir.
Toprağın tecrübesi: Masa ile yapılan toprak tecrübe-sinde toprak sathının tağyir şekli ve inkisar derecesi temas sathının eb'ad ve cinsine tâbi olduğu gibi toprak sathının cinsi ile de yakinen münasebettardır.
Masa tecrübesinde muayyen bir sıklet tahtı tesirinde ayakların gömüldüğü görülür. Binanın sıkleti tahtı tesirinde ayni şartlar dahilinde bu çökme keyfiyeti büyük nisbetleı-dahilinde olmak üzere daha fazladır.
'Buna mukabil bina temeli sıkleti altındaki toprak tecrübe esnasındaki mukavemetinin kesilmesi anındaki sık-letten daha fazla bir sıklet tahtı tesirinde kesilmeğe başlar.
Her iki şıkta da toprağın derinliğine doğru mütecanis olduğu kabul edilmiştir.
Diğer taraftan tecrübenin yapılış tarzı muayyen olmalı ve masa müvazeneti tammede bulunmalıdır. Tahmil edilen sıkletler tahtı tesirinde hasıl olan çöküntülerin kıraetinin de masanın bu vaziyette iken yapılmış olması lâzım gelmek-tedir,
i n i n i n t i h a b ı
i M e l t e m
Tecrübe bir kaç gün devanı edeceğinden derecei hara-rete göre tebahhurattan dolayı toprağın mukavemeti ziya-deleşebileceği gibi su ile temas neticesinde daha da azalmak ihtimali vardır. Şayet tecrübe çabuk ve az müddet zarfında yapılmış ise hiç bir mana ifade etmez. Şayet toprak gayri mütecanis ise muhtelif rakımlarda tecrübeler yapmak icap eder. Fakat bu tarzda tecrübe daha çok müşkülât arzeder. Çünkü çukur açmakla tecrübe yapılacak sathın etrafında bir toprak fazlalığı bırakılmış ve çukur açma esnasında da çukur taban sathının mukavemeti değişmiş olur.
Binaenaleyh toprağın mukavemetinin bilinmesi lâzım gelirse lâboratuvar tecrübesine ihtiyaç vardır. Ehemmiyeti haiz binalar için lâboratuvar tecrübesine arzedilmemiş tec-rübeler emniyet verici bir mana ifade edemezler.
Toprağın hangi derinliğe kadar bilinmesine lüzum vardır?
Umumî kaide: Herhangi bir derinlikte topraktaki gerilmelerin inkisar anındaki gerilme miktarının dörtte birini geçmemesidir.
Esas inkisar gerilmeleri sıkletin tatbikinden evvel top-rakta mevcut olan iptidaî gerilmelerden ve toprağın en gayri müsait hükmî evsafından mütevellittir.
Meselâ killi topraklarda inkisar hâdisesi bunların daimî olarak ıslak bulunmasından mütevellittir. Bina yapılacak zemin, ya cins itibarile ayni evsafı haiz ve inşası düşünü-len binaya benzer diğer binaların bulunduğu bir mıntaka-dadır. Yahut ta o derece ehemmiyette bir bina bulunmıyan bir mıntakadadır.
Birinci halde yapılacak tecrübelerle civar inşaatın te-mel sistemi karşılaştırılarak bü- netice elde edilir. İkinci hal-de ise şayet toprağın hükmî evsafı muayyen ve mütecanis ise iyi şerait dahilinde bulunuluyor demektir.
Aksi halde o mıntakaya ait geolojik malûmatımız ça-murlu tabakaların derinde olmak ihtimali bulunduğu mer-kezinde ise mühim tasmana maruz kalmamak için ekser ahvalde binamn arzı kadar irtifada sondaj yapmak lâzım gelir. Killi tabaka, tazyikli veya hiç tazyiki olmıyan suyu havi iki mesamî tabaka arasında bulunursa bu tabakalar killi tabakanın mesamatında bulunan fazla suyun tahliyesine hizmet ederler. Bilâkis killi tabaka iki gayri mesamî taba-kanın arasında bulunursa ve bunun üzerine de temel inşa edilmiş olursa tasman sırf bu killi tabakanın tağyiri şekil etmesinden ileri gelir.
Mukavim tabakanın üstünde daha az mukavim bir tabaka bulunması halinde eğer üst tabaka dolma toprakla veya sıkışmamış kum ile örtülü ise bunların tokmaklama suretile sıkleti zatiyeleri mahsûs derecede yükselir.
Ekseriya kazalara sebep olan altında çamur halinde veya kuru kil veya çamur bulunan mesaini kumlu çakıl ta-bakaları üzerine yapılan temellerdir.
Bu gibi hallerde kumlu çakıl inşaatı yapana sağlam bir tabaka hissini vermektedir. Tabakalar üzerine oturtulan temeller de binanın ikmal edilerek üzerinden zaman geç-tikten sonra tasman yapmaktadır. Bu gibi ahvalde en sağ-lam yol toprağı az yüklemektir.
