Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 20, Sayı 1, 2020 ss. 453-486
اﻟﺘ
ﻔ
ﺴ
ﲑ
اﳌ
ﻨ
ﺴ
ﻮ
ب
إ
ﱃ
ﺳ
ﻔﻴﺎ
ن
اﻟﺜ
ﻮر
ي
:
ﻣ
ﺼ
ﺎد
رﻩ
و
ﻣﻮ
ﺿ
ﻮﻋ
ﺎﺗﻪ
وآ
@
ر
اﻟﻌ
ﺼ
ﺮ
اﻻ
ﺟﺘ
ﻤﺎ
ﻋﻴ
ﺔ
واﻟ
ﺴ
ﻴﺎ
ﺳﻴ
ﺔ
ﻋﻠ
ﻰ
ﳏﺘ
ﻮاﻩ
Ahmed Ali Hussein AL EZZİ* Sakin TAŞ**
Makale Bilgisi
Makale Türü: Araştırma Makalesi, Geliş Tarihi: 28 Ekim 2019, Kabul Tarihi:
20 Mart 2020, Yayın Tarihi: 31 Mart 2020, Atıf: Al Ezzi, Ahmed Ali Hussein.
Taş, Sakin. “Süfyân es-Sevrî’ye İsnad Edilen Tefsir: Kaynakları, Muhtevası ve Dö- nemin Sosyo-politik Tartışmalarının Tefsirine Etkisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/1 (Mart 2020): 453-486.
https://doi.org/10.33415/daad.639316 Article Information
Article Types: Research Article, Received: 28 October 2019, Accepted: 20 March 2020, Published: 31 March 2020, Cite as: Al Ezzi, Ahmed Ali Hussein.
Taş, Sakin. “Tafsir Attributed to Sufyan al-Thawri: Its Sources, Content and Ef- fects of the Socio-Political Debates of the Period”. Journal of Academic Research in Religious Sciences 20/1 (March 2020): 453-486.
https://doi.org/10.33415/daad.639316
õõõ
ﻣﻠ ﺨ ﺺ
ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي ) ﺗـ 161 / 778 ( أ ﺣ ﺪ ﻓﻘ ﻬﺎ ء و ﳏ ﺪﺛ ﻲ اﻟ ﻘﺮ ن اﻟﺜ ﺎ ﱐ ا ﳍ ﺠ ﺮ ي
، ﻧ ﺴ ﺒ ﺖ اﳌ ﺼ رُ إﺎد ﻟﻴﻪ ﺗ ﻔ ﲑاً ﺴ f ﲰ ﻪ )ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ
ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي (،
و اﻟ ﺬ ي ﻳ ﻌﺘ ﱪ ﻣ ﻦ أوا ﺋﻞ اﻟ ﺘﻔﺎ ﺳ ﲑ fﻟ ﺮوا ﻳﺔ و ﺻ
ً إﻮﻻ ﻟﻴﻨ ﺎ،
ﻟ ﻘﺪ ر ﻛ ﺰ ت اﻟ ﺪ را تُﺳﺎ اﻟ ﺴ ﺔُ ﺎﺑﻘ ﺣ ﻮ ل ﺗﻔ ﺴ ﲑ
اﻟﺜ ﻮر ي ﻋ ﻦ اﻟ ﻜﻴ ﻔﻴ ﺔ،
و اﳌﻨ ﻬ ﺞ اﻟ ﺬ ي ﺳﺎ ر ﻋﻠ ﻴﻪ اﻟ ﺜﻮ ر ي ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، وﻛ ﺎﻧ ﺖ ﺑ ﻌﻴ ﺪة ﻋ ﻦ اﻟﺒ ﺤ ﺚ ﺣ ﻮ ل اﻷ ﺳﺒ ﺎ ب اﻟ ﱵ
ﺗﻘ ﻒ و راء ﻫ ﺬا اﳌ ﻨﻬ ﺞ . ﻓﺘ ﺴ ﺎءﻟ ﻨﺎ ﰲ ﻣ ﻘﺎﻟ ﺘﻨﺎ ﻋ ﻦ اﻷ ﺳﺒ ﺎ ب اﻟ ﱵ ﺗ ﻘ ﻒ و راء اﳌ ﻨﻬ ﺞ اﻟ ﺬ ي اﺗ ﺒﻌ ﻪ ا ﻟﺜ ﻮر ي ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، ﺳ ﻮاء
* Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, alezeahmad@gmail.com. Orcid Id: https://orcid.org/0000-0003-4988-4081
** Arş. Gör., Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, sakintas@sakarya.edu.tr. Orcid Id: https://orcid.org/0000-0003-1301- 9491
454| db
ﻓﻴ ﻤﺎ ﳜ ﺺ ﻣ ﺼ ﺎد رﻩ أ و ﻣﻨ ﻬ ﺠ ﻴﺘﻪ
، ﻫ ﺬا ﻣ ﻦ ﺟ ﻬﺔ
، وﻣ ﻦ ﺟ ﻬﺔ أ ﺧ ﺮ ى ﺳ ﻌﻴﻨ ﺎ ﰲ ﻫ ﺬﻩ اﳌ ﻘﺎﻟ ﺔ ﻟﻠﺘ ﻌﺮ ف ﻋ ﻠﻰ اﳌ ﻮ ﺿ ﻮﻋ ﺎ ت
اﻷ ﺳﺎ ﺳﻴ ﺔ اﻟ ﱵ ﺗﻨ ﺎوﻟ ﺘﻬ ﺎ ا ﳌﺮ وƒ ت اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑﻳ ﺔ،
و ﻣﻌ ﺮﻓﺔ أ ﺳﺒ ﺎ ب ﺗ ﺮﻛﻴ ﺰ ﺗﻠ ﻚ اﻟ ﺮوا ƒ ت ﻋ ﻠﻰ ﻣ ﻮ ﺿ ﻮﻋ ﺎ ت ﻣ ﻌﻴﻨ ﺔ دو ن ﻏ ﲑ ﻫﺎ .
ﻣ ﺴ ﺘﻌ ﺮ ﺿ ﲔ أﻳ ﺎً اﻀ ﻟﻌ ﻮاﻣ ﻞ اﻟ ﺴ ﻴﺎ ﺳﻴ ﺔ واﻟ ﻌﻠ ﻤﻴ ﺔ اﻟ ﱵ اﻧ ﻌ ﻜ ﺴ ﺖ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
؛ ﺮاً ﻧﻈ ﻟﺘﺄ ﺛﺮﻩ f ﻟﻮا ﻗﻊ اﻟ ﺬ ي ﻋ ﺎ ش ﻓ ﻴﻪ .
وﻋ ﻠﻴﻪ ﻓ ﺈن ﻫ ﺬا ا ﳉ ﻬ ﺪ ﻳﻬ ﺪ ف إ ﱃ ﺗ ﻘﺪ ﱘ إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ ﻣﺘ ﻮا ﺿ ﻌﺔ
، ﺗﻌ ﲔ ا ﳌﻬ ﺘﻤ ﲔ ﰲ ﻋ ﻠﻢ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ ﻋ ﻠﻰ ﻓ ﻬﻢ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
ﺑ ﺸ ﻜ ﻞ ﺟﻴ ﺪ.
اﻟ ﻜ ﻠﻤ ﺎ ت ا ﳌﻔ ﺘﺎ ﺣﻴ ﺔ:
ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ
، ﺗﻔ ﺴ ﲑ ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي
، ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي
، ا ﻟﺮ وا ƒ ت اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑﻳ ﺔ،
ﻏ ﺮﻳ ﺐ اﻟ ﻘﺮ آن .
Süfyân es-Sevrî’ye İsnad Edilen Tefsir: Kaynakları, Muhtevası ve Dönemin Sosyo-politik Tartışmalarının Tefsirine Etkisi
Öz
Hicrî ikinci asrın önemli muhaddis ve fakihlerinden olan Süfyân es-Sevrî (ö.
161/778), kendisine nispet edilen tefsîri ile rivayet tefsirinin ilk örneklerinden birini ortaya koymuştur. Söz konusu tefsir üzerine yapılan araştırmalar genelde deskriptif mahiyet taşımakta olup, müellifin tefsir ilmindeki yerini ortaya koy- maktan uzaktır. Bu makale, Sevrî’nin düşünce dünyasının izlerini takip edebil- mek adına, tefsirinde yaptığı yorumların arka planını deşifre etmeyi, muhteva et- tiği rivayetleri analize tabi tutmayı ve bu rivayetlerin belli konular etrafında yo- ğunlaşmasının sebepleri üzerinde durmayı hedeflemektedir. Her müfessir gibi Sevrî’de kendi çağının âlimidir ve asrının sosyo-politik tartışmalarından bigâne değildir. Dolayısıyla bu esere tesir eden tarihi ve siyasi bazı amillerin yansımala- rının tespiti de makalenin sınırları dâhilindedir. Böylece bu çalışma Süfyân es- Sevrî’nin tefsirciliğinin daha iyi anlaşılmasına mütevazı bir katkı sunmayı amaç- lamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Tefsir, Süfyân es-Sevrî, Tefsîru Süfyâni’s-Sevrî, Rivâyet Tefsiri, Garibu’l-Kur’ân.
Tafsir Attributed to Sufyan al-Thawri: Its Sources, Content and Effects of the Socio-Political Debates of the Period
Abstract
One of the significant hadith and Islamic law scholars of the second century hi- jra, Sufyan al-Thawri (d. 161/778) compiled one of the first examples of re- ceived commentary (riwaya tafsir) with the tafsir book attributed to him. Exist- ing studies on the aforementioned tafsir are generally descriptive and far from presenting the place of the author in the field of tafsir. In order to follow the traces of Thawri’s world of thought, this article aims to examine the background of his interpretations in the tafsir, analyse the narrations he compiled and focus on the reasons why these narrations concentrated around certain issues. Like all tafsir scholars, al-Thawri was the scholar of his period and he did not stay away from socio-political debates of the period. Hence, determination of effects of some historical and political developments on his work is also within the limits of this article. Thus, this study aims to make a modest contribution to better un- derstanding of Sufyan al-Thawri’s commentary.
db | 455
Keywords: Tafsir, Sufyan al-Thawri, Tafsir of Sufyan al-Thawri, Riwaya Tafsir, Gharib Al-Quran.
ﻣﺪ ﺧ ﻞ :
ﻣﻨ ﺬ ﻧﺰ و ل اﻟﻘ ﺮآ ن ﺳ ﻌ ﻰ اﻟ سُ ﻨﺎ إ ﱃ ﻓ ﻬ ﻤﻪ
، وﻣ ﻌﺮ ﻓﺔ ﻣ ﺮاﻣ ﻴﻪ و ﻣﻘ ﺎ ﺻ ﺪﻩ . وﻫ ﺬﻩ ا ﳉ ﻬ ﻮد ﲣﺘ ﻠ ﻒ ﻣ ﻦ
ﺷ ﺨ ﺺ ﻵ ﺧ ﺮ،
ﺣ ﺴ ﺐ اﳌ ﻠﻜ ﺔ اﻟ ﱵ و ﻫﺒ ﻬﺎ ﷲ ﻟﻠ ﺸ ﺨ ﺺ
، إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ إ ﱃ ا ﻹ ﳌﺎ م وا ﻹ ﺣ ﺎﻃ ﺔ fﻟ ﻠﻐ ﺔ
اﻟﻌ ﺮﺑﻴ ﺔ،
وﻣ ﺎ ﻳﺘﻌ ﻠﻖ fﻟ ﻘﺮ آن ﻣ ﻦ أﺣ ﻮا ل وﻣ ﻼ ﺑ ﺴ ﺎ ت ﻧ ﺰوﻟ ﻪ.
وﻛ ﻠﻤ ﺎ اﺑﺘ ﻌﺪ اﻟ ﻨﺎ س ﻋ ﻦ ﻋ ﺼ ﺮ
اﻟﻨﺒ ﻮة
؛ ﻓﺈ ن اﳉ ﻬ ﻮد ا ﳌﺒ ﺬ وﻟ ﺔ ﰲ ﻓ ﻬﻢ اﻟ ﻘﺮ آن ﺗ ﻜ ﻮ ن أﺷ ﺪ ﺗﻌ ﻘﻴ ﺪا
، ﺑ ﺴ ﺒ ﺐ اﻟ ﺒﻌ ﺪ ﻋ ﻦ ﻋ ﺼ ﺮ
اﻟﻨ ﺰو ل
، وﺗ ﻐ ﲑا ت ا ﳊﻴ ﺎة اﻟ ﻳُﺮاﱵ د ﻣ ﻦ اﻟﻘ ﺮآ ن ﻣﻌ ﺎﳉ ﺔ اﺷ ﻜﺎ ﻟﻴﺎ ﺎ
؛ ءً ﺑﻨﺎ ﻋﻠ ﻰ أﻧ ﻪ ﺻ ﺎ ﱀ ﻟ ﻜ ﻞ
زﻣ ﺎن و ﻣ ﻜﺎ ن . ﻓﻔ ﻬﻢ اﻟ ﻘﺮ آن ﻳﺘ ﻄﻠ ﺐ ﻋ ﻤﻠ ﻴﺘ ﲔ ﻣ ﻬ ﻤﺘ ﲔ : ﻓﻬ ﻢ اﻟﻨ ﺺ اﻟ ﻘﺮ آ ﱐ
، وﻓ ﻬﻢ اﻟ ﻮاﻗ ﻊ اﳌ ﺮاد
ﺗﻨﺰ ﻳﻞ اﻟ ﻨ ﺺ ﻋ ﻠﻴﻪ .
ﺎءً وﺑﻨ ﻋﻠ ﻰ ﻣ ﺎ ﺗ ﻘﺪ م،
ﻓ ﺈن اﻟ ﺘﻔﺎ ﺳ ﲑ اﻟ ﱵ و ﺻ ﻠ ﺖ إﻟ ﻴﻨﺎ ﻣ ﻨﺬ اﻟ ﻌ ﺼ ﻮر اﻟ ﻘﺪ ﳝﺔ
، ﲣﺘ ﻠ ﻒ ﻣ ﻦ ﻗﺮ ن
ﻵ ﺧ ﺮ،
ﺑ ﻞ ﻣ ﻦ ﻣﻔ ﺴ ﺮ ﻵ ﺧ ﺮ،
ﻻ ﺧﺘ ﻼ ف ا
َﳌ ﻠَﻜَ
ﺎ ت
، وا ﺧﺘ ﻼ ف اﻟ ﻌﻮ اﻣ ﻞ اﻷ ﺧ ﺮ ى ا ﳌ ﺴ ﺎﻋ ﺪة
ﻋﻠ ﻰ ﻓ ﻬﻢ اﻟ ﻨ ﺺ اﻟ ﻘﺮ آ ﱐ .
و ﰲ د را ﺳﺘ ﻨﺎ ﻫ ﺬﻩ
، ﳓﺎ و ل ﺗ ﺴ ﻠﻴ ﻂ اﻟ ﻀ ﻮء ﻋ ﻠﻰ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
، وﻓ ﻖ ﻫ ﺬﻳ ﻦ اﻟﻌ ﺎﻣ ﻠ ﲔ : اﳌﻠ ﻜ ﺔ
اﻟ ﺸ ﺨ ﺼ ﻴﺔ
، وأ ﺣ ﻮا ل اﻟﻌ ﺼ ﺮ اﻟ ﺬ ي ﻋ ﺎ ش ﻓﻴ ﻪ اﻟﺜ ﻮر ي
؛ ﻟﻨﻌ ﺮ ف ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ﳍ ﻤﺎ اﻧ ﻌ ﻜﺎ ﺳﺎ ت ﻫ ﺬﻳ ﻦ
اﻟﻌ ﺎﻣ ﻠ ﲔ ﻋ ﻠﻰ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ .
ﻟﻘ ﺪ و ﺻ ﻞ إﻟﻴ ﻨﺎ اﻟﻌ ﺪُ ﺪﻳ ﻣ ﻦ اﻟﺮ ﺳﺎ ﺋﻞ ﺣ ﻮ ل ﺗﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
، ﺳ ءٌ ﻮا fﻟ ﻠﻐ ﺔ اﻟﻌ ﺮﺑﻴ ﺔ أو اﻟ ﱰﻛ ﻴﺔ
،
وﻛ ﻠﻬ ﺎ ﺟ ﻮدٌﻬ ﻃ ﻴﺒﺔ ﺗﻨ ﺎوﻟ ﺖ ﲢ ﻘﻴ ﻘﻪ
، واﻟ ﺘﻌ ﺮﻳ ﻒ ﺑﺘ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، ا ﻟﺬ ﻳُﻌي ﺘﱪ ﻣ ﻦ أﻗ ﺪم اﻟ ﺘﻔﺎ ﺳ ﲑ و ﺻ ﻮﻻ
إﻟﻴ ﻨﺎ،
وأ ﻳ ﻀ ﺎ ﺗ ﻠ ﻚ ا ﳉ ﻬ ﻮد اﻟ ﱵ ﺳ ﻌ ﺖ إ ﱃ ﻊِ ﲨ ﲨ ﻴﻊ ﻣ ﺮو ƒ ت ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ .
ﻏ ﲑ أ ن ﺗﻠ ﻚ اﻟ ﺪ را ﺳﺎ ت ﻛ ﺎﻧ ﲡُﻴ ﺖ ﺐ ﻋ ﻠﻰ اﻟ ﺴ ﺆا ل اﳌ ﻄ ﺮو ح ﺑـ "
ﻛﻴ ﻒ
"
،ﲟ ﻌ ﲎ أ
³ﺎ ﺗﺘ ﺴ ﺎء ل
ﻋ ﻦ ﻛﻴ ﻔﻴ ﺔ ﺗﻔ ﺴ ﲑ ا ﻟﺜ ﻮر ي
؛ ﻟﻠﺘ ﻮ ﺻ ﻞ f ﻹ ﺟ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻦ ﻫ ﺬا ا ﻟﺴ ﺆا ل ﳌﻌ ﺮﻓ ﺔ ﻣﻨ ﻬ ﺞ ا ﻟﺜ ﻮر ي ﰲ
ﺗﻔ ﺴ ﲑﻩ
، وﻣ ﻌﺮ ﻓﺔ ر واﺗ ﻪ وا
´ﺎ ﻻ ت اﻟ ﺗَﱵ ﺮﱠقﻄَ
اﻟ ﻴﻬ ﺎ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، ﻟﻜ ﻨﻨﺎ ﰲ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ ﳓﺎ و ل
اﻟﺒ ﺤ ﺚ ﻋ ﻦ أﺳ ﺒﺎ ب ذ ﻟ ﻚ
؛ ﻟﺘ ﻜ ﻦ ﻣﻘ ﺎﻟﺘ ﻨﺎ ﺟ fً ﻮا ﻟﺴ ﺆا ل ﻋﻨ ﻮاﻧ ﻪ
"ﳌ ﺎذا
"،
ﲟ ﻌ ﲎ ﳌ ﺎذا و ﺻ ﻞ إﻟﻴ ﻨﺎ
456| db
ﺗﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ¸ ﺬا اﻟ ﺸ ﻜ ﻞ
؟ إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ إ ﱃ أﻧ ﻨﺎ ﺳ ﻮ ف ﻧ ﻘ ﻒ ﰲ ﻫ ﺬا اﻟ ﺒ ﺤ ﺚ
، ﻟﻨﻘ ﺮأ ﻣ ﻦ ﺧ ﻼ ل
ﺗﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ا ﳌﻮ ﺿ ﻮﻋ ﺎ ت اﻟ ﱵ ر ﻛ ﺰ ت ﻋ ﻠﻴ ﻬﺎ ا ﳌﺮ وƒ ت اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑﻳ ﺔ ﰲ ﻛ ﺘﺎﺑ ﻪ،
ﰒ ﻧ ﺴ ﺘﻌ ﺮ ض أﺛ ﺮ
اﻟﻮ اﻗ ﻊ اﻟﻌ ﻠﻤ ﻲ وا ﻟﺴ ﻴﺎ ﺳ ﻲ اﻟ ﺬ ي ﻋ ﺎ ش ﻓﻴ ﻪ ا ﻟﺜ ﻮر ي ﻋ ﻠﻰ ﻣ ﺮو ƒﺗ ﻪ ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ .
ﻟﻦ ﻧ ﱰ ﺟ ﻢ ﻟﺴ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي
، ﻓﻬ ﻮ ﻬﺮُ أﺷ ﻣ ﻦ
¼ ر ﻋﻠ ﻋَﻠَ ﻰ ﻢ،
وﻗ ﺪ ﺗﻨﺎ و ل ﺗﺮ ﲨ ﺘﻪ اﻟ ﲑُ ﻜﺜ ﻣ ﻦ
اﻟﺒ ﺎ ﺣﺜ ﲔ ﺳ ءٌ ﻮا ﻣﺎ ﻳﺘ ﻌﻠ ﻖ ﲝﻴ ﺎﺗﻪ اﻟ ﺸ ﺨ ﺼ ﻴﺔ أ و اﻟﻌ ﺼ ﺮ اﻟ ﺬ ي ﻋ ﺎ ش ﻓ ﻴﻪ . 1
و ﺪُوﺣ د
¼ ﰲ ﻫ ﺬﻩ
اﳌ ﻘﺎﻟ ﺔ ﻣﻘ ﺘ ﺮٌ ﺼ ﻋﻠ ﻰ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي اﻟ ﺬ ي و ﺻ ﻞ إﻟﻴ ﻨﺎ ﺑﻜ ﺘﺎ ب ﻣ ﺴ ﺘﻘ ﻞ
، وﻟ ﻦ ﻧﻠﺘ ﻔ ﺖ ﻟﻠ ﺮوا ƒ ت
اﻷ ﺧ ﺮ ى ﻟ ﺴ ﻔﻴﺎ ن ﺧ ﺎر ج ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، واﻟ ﱵ ﻣ ﺎ زاﻟ ﺖ ﲢﺘ ﺎج ا ﱃ ﲨ ﻌﻬ ﺎ ﻣ ﻦ ﻣ ﺼ ﺎد رﻫ ﺎ.
ﻧﻈ 1 ﺮة ﻋ ﺎﻣ ﺔ ﺣ ﻮ ل ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
اﻻ 1.1 ﺳ ﻢ واﻟ ﻨ ﺴ ﺒﺔ إﻟ ﻴﻪ
ﻳُﺴ ﱂ ﻢِّ ا ﻟﺜ ﻮر ي ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، ﻷﻧ ﻪ ﱂ ﻳﻜ ﺘﺒﻪ
، وإ ﳕﺎ ﻫ ﻲ ﻣ ﺮو ƒﺗ ﻪ،
ﻧ ﻘﻠ ﻬﺎ ﺗﻠ ﻤﻴ ﺬﻩ أﺑ ﻮ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ﻣ ﻮ ﺳ ﻰ
ﺑﻦ ﻣ ﺴ ﻌﻮ د اﻟﻨ ﻬ ﺪ ي ) ﺗـ 220 ﻫـ (،
وﻛ ﺎن ﻗ ﺎً ﺮﻳﺒ ﻣ ﻦ اﻟﺜ ﻮر ي ﻳ ﻘ ﻀ ﻲ ﻟ ﻪ ﺣ ﻮاﺋ ﺠ ﻪ،
وﻗﻴ ﻞ : إن
اﻟﺜ ﻮر ي ﺗ ﺰو ج مﱠ أ أ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ . وﺑ ﺴ ﺒ ﺐ ﻣ ﻼ زﻣﺘ ﻪ ﻟﻠﺜ ﻮر ي
؛ رو ى ﻋ ﻨﻪ ﺑ ﻀ ﻌﺔ ﻋ ﺸ ﺮ أﻟ ﻒ ﺣ ﺪﻳ ﺚ
،
وﳑ ﺎ ﻧﻘ ﻞ ﻋﻨ ﻪ ﻣﺮ وƒ ﺗﻪ ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ
2ﲑ
، وﻻ أ در ي ﻫ ﻞ ﻳﻮ ﺟ ﺪ ﻷ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ آ ﺧ ﺮ f ﲰ ﻪ
"ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﻨﻬ ﺪ ي
"
ﻛ ﻤﺎ ﻧ ﺴ ﺐ ذ ﻟ ﻚ اﻟ ﺜﻌﻠ ﱯ إﻟ ﻴﻪ و ذﻛ ﺮ ﺳﻨ ﺪﻩ إﻟ ﻴﻪ أ3
م ﻻ
؟ وﻟ ﻌ ﻞ اﳌ ﻘ ﺼ ﻮد ﺑ ﻪ
ﺗﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
، وإ ﳕﺎ ﲰ ﺎﻩ اﻟ ﺜﻌﻠ ﱯ ﺑ ﺘﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﻨﻬ ﺪ ي ﻷﻧ ﻪ روا ﻩ ﻋ ﻦ اﻟﺜ ﻮر ي
، ﰒ ﺟ ﺎء ﻣ ﺆﻟ ﻔﻮ
ﻃﺒ ﻘﺎ ت اﳌ ﻔ ﺴ ﺮﻳ ﻦ ﻣﻘ ﻠﺪ ﻳﻦ ﻟﻠ ﺜﻌﻠ ﱯ
؛ ﻓﻈ ﻨﻮا أ ن ﻷ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ اﻟ ﻨﻬ ﺪ ي ﺗ ﻔ ﺴ ﲑا f ﲰ ﻪ . 4
ﺑﺪ ﻟﻴ ﻞ أن
اﻟﺜ ﻌﻠ ﱯ ذ ﻛ ﺮ ﻷ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ ﺛ ﻼ ث ﻋ ﺸ ﺮة روا ﻳﺔ
، ﻋ ﺮٌ ﺸ ﻣﻨ ﻬﺎ روا ﻫﺎ ﻋ ﻦ اﻟﺜ ﻮر ي
،
ور واﻳ ﺘﺎ ن ﻋ ﻦ ﺷﺒ ﻞ ﺑﻦ ﻋ ﺒﺎ د اﳌ ﻜ ﻲ ) ﺗـ 148 ه (،
و روا ﻳﺔ و اﺣ ﺪة ﻷ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ﻣ ﻦ ﻗﻮﻟ ﻪ،
و ﱂ
1 Hayatı hakkında geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Akpınar, “Süfyân es-Sevrî’nin Hayatı ve Eserleri”, Usûl: İslam Araştırmaları, 22 (2014), 115-167.
ﳏ 2
ﻤ ﺪ اﻟ ﺬ ﻫ
، ﱯ ﺳ ﲑ أﻋ ﻼ م ا ﻟﻨﺒ ﻼ ء )اﻟ ﻘﺎ ﻫﺮ ة:
د ار ا ﳊ ﺪﻳ ﺚ
، 2006 (،
8 : 301 .
أﺑ 3
ﻮ إﺳ ﺤ ﺎ ق اﻟ ﺜﻌﻠ
، اﱯ ﻟﻜ ﺸ ﻒ وا ﻟﺒﻴ ﺎن
، ﺗﺢ . ﳎ ﻤ ﻮﻋ ﺔ ﻣ ﻦ اﻟﺒ ﺎ ﺣﺜ ﲔ )ا ﻟﺴ ﻌﻮ دﻳ ﺔ:
د ار اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
، 2015 (،
2 / 123 .
أ 4
ﲪ ﺪ ﺑﻦ ﳏ ﻤ ﺪ اﻷ دﻧ ﻃﺒ ﻪ،
ﻘﺎ ت ا ﳌﻔ ﺴ ﺮﻳ ﻦ،
ﺗ ﺢ . ﺳﻠ ﻴﻤ ﺎن ﺑ ﻦ ﺻ ﺎ ﱀ ا ﳋ ﺰ ي )ا ﻟﺴ ﻌﻮ دﻳ ﺔ:
ﻣ ﻜﺘ ﺒﺔ اﻟ ﻌﻠ ﻮم و اﳊ ﻜ ﻢ،
1997 (،
424 .
db | 457
ﻳﺬ ﻛ ﺮ ﻓﻴ ﻬﺎ ﺳﻨ ﺪا . ﻓﺎ ﺣﺘ لٌ ﻤﺎ ﲑٌ ﻛﺒ أن ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﻨﻬ ﺪ ي اﳌ ﻘ ﻮدُﺼ ﺑ ﻪ ﺗﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
، وﻫ ﺬﻩ اﳌ ﺴ ﺄﻟﺔ
ﲢﺘ ﺎج إ ﱃ ﻣ ﺰﻳ ﺪ ﻣ ﻦ اﻟﺒ ﺤ ﺚ وا ﻟﺘ ﺪﻗ ﻴﻖ .
أﻣﺎ f ﻟﻨ ﺴ ﺒﺔ ﻟ ﺼ ﺤ ﺔ ﻧ ﺴ ﺒﺔ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي إﻟ ﻴﻪ
، ﻓﻘ ﺪ ذﻛ ﺮ اﻟ ﺪ ﻛﺘ ﻮر ﻫ ﺎﺷ ﻢ اﳌ ﺸ ﻬ ﺪا ﱐ ﰲ ﻛ ﺘﺎﺑ ﻪ:
"
ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي و أﺛﺮ ﻩ ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
"
ﻣﺒ ﺤ ﺜﺎ ﻛﺎ ﻣ ﻼ ﰲ Ñ ﻳﻴ ﺪ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨ ﺴ ﺒﺔ
، ﻏ ﲑ أﻧ ﻪ اﺑﺘ ﺪأ ﻛ ﻼ ﻣﻪ
ﰲ إﺛ ﺒﺎ ت ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨ ﺴ ﺒﺔ f ﻟﻨﻘ ﻞ ﻋ ﻦ اﺑ ﻦ ﺣ ﺠ ﺮ،
و ﻗﺪ ﺳﺒ ﻖ اﺑ ﻦ ﺣ ﺠ ﺮ ﲑٌ ﻛﺜ ﻣ ﻦ اﻟﻌ ﻠﻤ ﺎء اﻟ ﺬﻳ ﻦ
ﻧ ﺴ ﺒﻮا ﻟﻠ ﺜﻮ ر ي ﻫ ﺬا اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
، وأﻧ ﻪ ﻣ ﻦ روا ﻳﺔ أ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ
، ﻓﻤ ﻦ أوﻟ ﺌ ﻚ اﻟ ﻌﻠ ﻤﺎ ء اﻟ ﺬ ﻫ ﱯ
، اﻟ ﺬ ي
ذﻛ ﺮ ﰲ ﺗ ﺮ ﲨ ﺔ اﺑ ﻦ ﻏﻴ ﻼ ن ) ﺗـ 410 ﻫـ ( أن ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ﻣ ﻦ ﺿ ﻤ ﻦ ﻣ ﺴ ﻤ ﻮﻋ ﺎ ت اﺑ ﻦ ﻏﻴ ﻼ ن
ﻋ ﻦ ﻣ ﺸ ﺎﳜ ﻪ
، 5
و ﲰ ﺎﻩ أ ﻳ ﻀ ﺎ ﺴُﺒاﻟ ﻜ ﻲ وأﻧ ﻪ ﻣ ﻦ ﺿ ﻤ ﻦ ﻣ ﺴ ﻤ ﻮﻋ ﺎﺗﻪ
، وذ ﻛ ﺮ ﺳﻨ ﺪﻩ إ ﱃ أ ﰊ
ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ
، 6
ﰒ ﺗﻌﺎ ﻗ ﺐ اﻟ ﻌﻠ ﻤﺎ ء ﰲ ذ ﻛ ﺮﻩ ﻛ ﻤﺎ ذ ﻛ ﺮ ذﻟ ﻚ اﻟ ﺪ ﻛﺘ ﻮر اﳌ ﺸ ﻬ ﺪا ﱐ . 7
أﻣﺎ أ ﺑﻮ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ر او ي اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ ﻓ ﻘﺪ ا ﺧﺘ ﻠ ﻒ اﻟ ﻌﻠ ﻤﺎ ء ﻓﻴﻪ ﺑ ﳎُﺮّ ﲔ
◌ِ
وﻣُ ح ﻌَﺪّ
◌ِ
ل
، ﻟﻜ ﻦ ﻣﺎ
ﻳُﺮﺟ ﺢ ﻛ ﻔﺔ
ُ اﳌ ﻌﺪ ﻟ ﲔ أﻧ ﻪ ﻣ ﻦ رﺟ ﺎل اﻟ ﺒ ﺨ ﺎر ي و ﻣ ﺴ ﻠﻢ
، وو ﻒُﺻ أ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ Ô ﻧﻪ ﻣ ﻦ
ُاﳌ ﺼَ
ﺤِّﻔ ﲔ
ﻋﻨ ﺪ ﻋﻠ ﻤﺎ ء اﳉ ﺮح و اﻟﺘ ﻌﺪ
8 ﻳﻞ
؛ ﳚ ﻌﻠﻨ ﺎ ﻧﺘﺄ ﱏ ﰲ اﻟ ﺮوا ƒ ت ا ﳌﻨ ﻘﻮ ﻟﺔ ﻣ ﻦ ﻃ ﺮﻳ ﻖ أ ﰊ ﺣ ﺬﻳ ﻔﺔ ﻋ ﻦ
اﻟﺜ ﻮر ي ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ و ﻣﻘ ﺎرﻧ ﺘﻬ ﺎ ﺑ ﻐ ﲑ ﻫﺎ ﻣ ﻦ اﻟﺮ وا ƒ ت .
ﻣ 1.2 ﺼ ﺎد رﻩ ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
ﻣ ﻦ رو ى ﻋ ﻨﻬ ﻢ اﻟﺜ ﻮر ي ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ ﻫ ﻢ اﳌ ﻘ ﺼ ﻮد و ن fﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ ﻫﻨ ﺎ،
و fﻟ ﻨﻈ ﺮ ﰲ ﻣ ﺮو ƒ ت اﻟ ﺜﻮ ر ي
ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ اﻟ ﱵ ﺑﻠ ﻎ ﻋ ﺪ دﻫ ﺎ ﺣ ﺴ ﺐ ﻣ ﺎ أ ﺣ ﺼ ﻴﻨﺎ ﻩ ) 908 ( روا ƒ ت
، ﺑﻠ ﻎ ﻋ ﺪ د ﻣ ﻦ رو ى ﻋ ﻨﻬ ﻢ
اﻟﺜ ﻮر ي ﻣ ﺎ ﻳﻘﺎ ر ب ) 80 ( را
ً. وƒ وﻟ ﺪ را ﺳ ﺔ روا ة ﻫ ﺬا اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
، ﳝ ﻜﻨ ﻨﺎ ﺗﻘ ﺴ ﻴﻤ ﻬﻢ إ ﱃ ﺛ ﻼ ث
ﻃﺒ ﻘﺎ ت
، ﻃﺒ ﻘﺔ اﻟ ﺼ ﺤ ﺎﺑﺔ
، و ﻃﺒ ﻘﺔ اﻟ ﺘﺎﺑ ﻌ ﲔ
، و ﻃﺒ ﻘﺔ Ø ﺑﻌ ﻲ اﻟ ﺘﺎﺑ ﻌ ﲔ اﳌ ﺘﻤ ﺜﻠﺔ ﰲ اﻟ ﺜﻮ ر ي .
اﻟ 5
ﺬ ﻫ ﱯ اﻟ، ﺴ ﲑ
، 17 / 598 .
ﺗ 6
ﻘ ﻲ اﻟ ﺪﻳ ﻦ اﻟ ﺴ ﺒﻜ ﻲ ﻣﻌ، ﺠ ﻢ ا ﻟﺸ ﻴﻮ خ
، ﺗﺢ . ﺑ ﺸ ﺎر ﻋ ﻮا د وآ ﺧ ﺮو ن )ﺑ ﲑ و ت : دا ر اﻟﻐ ﺮ ب ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻣ ﻲ
، 2004 ( 1 / 90 .
ﻫ 7
ﺎﺷ ﻢ اﳌ ﺸ ﻬ ﺪا ﱐ ﺳ، ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي وأ ﺛﺮﻩ ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ )ﺑ ﲑ و ت : دا ر اﻟ ﻜﺘ ﺐ اﻟ ﻌﻠ ﻤﻴ ﺔ،
2006 (،
123 .
اﳌ 8
ﺰ ي ﺬﻳ ، ﺐ اﻟ ﻜ ﻤﺎ ل ﰲ أ ﲰ ﺎء اﻟ ﺮﺟ ﺎل
، ﺗﺢ . ﺑ ﺸ ﺎر ﻋ ﻮا د )ﺑ ﲑ و ت : ﻣﺆ ﺳ ﺴ ﺔ ا ﻟﺮ ﺳﺎ ﻟﺔ
، 1980 ( 29 / 145
؛ ﳏ ﻤ ﺪ اﻟ ﺬ ﻫ ﱯ
،
Øر ﻳﺦ ا ﻻ ﺳ ﻼ وَوَﻓم ﻴﺎ ت اﳌ ﺸﺎ ﻫ وَاﻷﲑ ﻋ ﻼ م،
ﺗ ﺢ . ﺑ ﺸ ﺎر ﻋ ﻮا د )ﺑ ﲑ و ت : دا ر اﻟﻐ ﺮ ب ا ﻹ ﺳ ﻼ ﻣ ﻲ
، 2003 ( 25 / 469 .
458| db
1.2.1 ﻃﺒ
ﻘﺔ اﻟ ﺼ ﺤ ﺎﺑﺔ
اﻟ ﺼ ﺤ ﺎﺑﺔ اﻟ ﺬﻳ ﻦ رو ى ﻋ ﻨﻬ ﻢ اﻟﺜ ﻮر ي ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ ) 24 ( ﺻ ﺤ ﺎً، ﺎﺑﻴ وﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺮوا ƒ ت ﻣ ﻨﻬ ﺎ ا ﳌﺮﻓ ﻮع
إ ﱃ اﻟ ﻨ ﱯ ﻋﻠ ﻴﻪ اﻟ ﺼ ﻼ ة واﻟ ﺴ ﻼ م وﻣ ﻨﻬ ﺎ ا ﳌﻮ ﻗﻮ ف ﻋﻠ ﻴﻬ ﻢ وﻋ ﺪ د ﺗﻠ ﻚ اﻟ ﺮوا ƒ ت ) 190 ( راﻳ ﺔ
ﲤُﺜ ﻞ ) 21
% ( ﻣ ﻦ ﳎ ﻤ ﻮع ر وا ƒ ت ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ﺑ ﺸ ﻜ ﻞ ﻋﺎ م.
و ﻫ ﺆﻻ ء اﻟ ﺼ ﺤ ﺎﺑﺔ ﻋ ﻠﻰ اﻟ ﻨ ﺤ ﻮ
اﻵ ﰐ :
م ا ﺳ م ا ﻟ ﺻ ﺣ ﺎﺑ ﻲ ﻋ
د د ﻣ ر و ﯾﺎ ﺗ ﮫ م ا ﺳ م ا ﻟ ﺻ ﺣ ﺎﺑ ﻲ ﻋ
د د ﻣ ر و ﯾﺎ ﺗ ﮫ
1 أﺑ و ﺑ ﻛ ر ا ﻟ ﺻ د ﯾ ق ) 13 ﺗـ ھ 3 ـ(
14 أﺑ و ﺳ ﻌ ﯾ د ا ﻟ ﺧ د ر ي ) 74 ﺗـ ه 3 (
2 ﻋ ﻣ ر ﺑ ن ا ﻟ ﺧ ط ﺎ ب ) 23 ﺗـ ه 1 ( 15
أﺑ و ھ ر ﯾ ر ة ) 59 ﺗـ ه 2 (
3 ﻋ ﻠ ﻰ ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ط ﺎﻟ ب ) 40 ﺗـ ه 11 ( 16
أﺑ ﻲ ﺑ ن ﻛ ﻌ ب ) 20 ﺗـ ه 1 (
4 اﻟ ز ﺑﯾ ر ﺑ ن ا ﻟ ﻌ و ام ) 36 ﺗـ ه 1 ( 17
اﻟ ﺑ ر ا ء ﺑ ن ﻋ ﺎ ز ب ) 72 ﺗـ ه 4 (
5 ﺳ ﻌ ﯾ د ﺑ ن ز ﯾ د ) 51 ﺗـ ه 1 (
18 أﻧ س ﺑ ن ﻣ ﺎﻟ ك ) 93 ﺗـ ه 3 (
6 ﻋ ﺎﺋ ﺷ ﺔ ) 58 ﺗـ ه 4 (
19 ﺧ ﺑﺎ ب ﺑ ن ا ﻷ ر ت ) 37 ﺗـ ه 1 (
7 أم ﺳ ﻠ ﻣ ﺔ ) 62 ﺗـ ه 2 (
20 ﺣ ذ ﯾﻔ ﺔ ) 36 ﺗـ ه 4 (
8 اﺑ ن ﻣ ﺳ ﻌ و د ) 32 ﺗـ ه 32 (
21 ﺳ ﻠ ﻣ ﺎ ن ) 36 ﺗـ ه 1 (
9 اﺑ ن ﻋ ﺑﺎ س ) 68 ﺗـ ه 100 (
22 ﻋ ﺑ د ﷲ ﺑ ن ﻋ ﻣ ر و ) 65 ﺗـ ه 3 (
1 0 اﺑ ن ﻋ ﻣ ر ) 73 ﺗـ ه 5 (
23 ﻋ ﻘﺑ ﺔ ﺑ ن ﻋ ﺎ ﻣ ر ) 58 ﺗـ ه 1 (
1 1 أﺑ و ذ ر ) 32 ﺗـ ه 1 (
24 ﻋ ﻣ ﺎ ر ﺑ ن ﯾ ﺎ ﺳ ر ) 37 ﺗـ ه 1 (
1 2 ﻛ ﻌ ب ﺑ ن ﻋ ﺟ ر ة ) 51 ﺗـ ه 1 ( 25
ﺟ ﺎﺑ ر ﺑ ن ﻋ ﺑ د ﷲ ) 78 ﺗـ ه 1 (
1 3 ﻛ ﻌ ب ﺑ ن ﻋ ﻣ ر و ) 55 ﺗـ ه 2 (
1.2.2 ﻃﺒ
ﻘﺔ اﻟ ﺘﺎﺑ ﻌ ﲔ
أﻛ ﺜﺮ اﻟ ﺮوا ƒ ت اﻟ ﻮا رد ة ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ﻛ ﺎﻧ ﺖ ﻋ ﻦ اﻟﺘ ﺎﺑﻌ ﲔ
، ﺣﻴ ﺚ ﺑ ﻠﻐ ﺖ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﺮوا ƒ ت
) 499 ( روا ﻳﺔ
، وﻗ ﺪ ﺗﺮ ﺟ ﻢ ﳏ ﻘ ﻖ ﺗﻔ ﺴ ﲑ ﺳ ﻔﻴﺎ ن اﻟﺜ ﻮر ي ﳍ ﺆﻻ ء اﻟﺮ واة ﰲ
³ﺎ ﻳﺔ ا ﻟﻜ ﺘﺎ ب
،
واﻗ ﺘ ﺼ ﺮ¼ ﻋ ﻠﻰ ذ ﻛ ﺮ Ø رﻳ ﺦ اﻟ ﻮﻓ ﺎة ﳌ ﻦ ذﻛ ﺮ Ø رﻳ ﺦ و ﻓﺎ ﻢ وا ﳉ ﺪ و ل اﻵ ﰐ ﻳ ﻮ ﺿ ﺢ اﻟ ﺮوا ة وﻋ ﺪ د
ﻣﺮ وƒ ﻢ:
م ا ﺳ م ا ﻟ ر ا و ي ﻣ
ر و ﯾﺎ ﺗ ﮫ م ا ﺳ م ا ﻟ ر ا و ي ﻣ
ر و ﯾﺎ ﺗ ﮫ
1 إﺑ ر ا ھ ﯾ م ا ﻟﻧ ﺧ ﻌ ﻲ ) 96ﺗـ ھ 43 ـ(
29 أﺑ و ﻣ ﻌ ﻣ ر ﻋ ﺑ د ﷲ ا ﻷ ز د ي ) 63 ﺗـ ه 1 (
db | 459
2 أﺑ و ا ﻷ ﺣ و ص ﻋ و ف ﺑ ن ﻣ ﺎﻟ 1 ك
30 أﺑ و و اﺋ ل ﺷ ﻘﯾ ق ﺑ ن ﺳ ﻠ ﻣ ﺔ ) 82 ﺗـ ه 1 (
3 أﺑ و ا ﻟ ﺿ ﺣ ﻰ ﻣ ﺳ ﻠم ﺑ ن ﺻ ﺑﯾ ﺢ ) 100 ﺗـ ه 4 ( 31 إ ﺳ ﻣ ﺎ ﻋ ﯾ ل ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ﺧ ﺎﻟ د ) 145 ﺗـ ه 1 (
4 أﺑ و ا ﻟ ﮭ ﯾﺛ م ا ﻟ ﻣ ر اد 1 ي
32 اﻟ ﻣ ﻧ ﮭ ﺎ ل ﺑ ن ﻋ ﻣ ر و ا ﻷ ﺳ د 1 ي
5 أﺑ و ﺟ ﻌ ﻔ ر ﻣ ﺣ ﻣ د ا ﻟﺑ ﺎﻗ ر ) 114 ﺗـ ه 1 (
33 ا ﻷ ﺳ و د ﺑ ن ﯾ ز ﯾ د ا ﻟﻧ ﺧ ﻌ ﻲ ) 75 ﺗـ ه 2 (
6 أﺑ و ر ز ﯾ ن ﻣ ﺳ ﻌ و د ﺑ ن ﻣ ﺎﻟ ك ) 90ﺗـ ه 2 (
34 ا ﻷ ﻋ ﻣ ش ) 148 ﺗـ ه 5 (
7 أﺑ و ﺳ ﻠ ﻣ ﺔ ﺑ ن ﻋ ﺑ د ا ﻟ ر ﺣ ﻣ ن 94) 1 (
35 اﻟ ﺣ ﺳ ن ا ﻟﺑ ﺻ ر ي ) 110 ﺗـ ه 10 (
8 أﺑ و ﺻ ﺎﻟ ﺢ ﺑ ﺎ ذا م
، و ﻗﯾ ل ﺑ ﺎ ذا ن
، ﻣ و ﻟ ﻰ مﱡ أُ
ھَ
ﺊِﺎﻧِ
8 36 اﻟ ر ﺑﯾ ﻊ ﺑ ن ﺧ ﺛﯾ م ) 63 ﺗـ ه 3 (
9 أﺑ و ﻋ ﺑ د ا ﻟ ر ﺣ ﻣ ن ا ﻟ ﺳ ﻠ ﻣ ﻲ ) 74ﺗـ ه 3 (
37 اﻟ ﺳ د ي ) 128ﺗـ ه 7 (
10 أﺑ و ﻋ ﯾﺎ ﻋَض ﻣْ
ر و ﺑ ن ا ﻷ ﺳ و د ا ﻟ ﻌ ﻧ ﺳ 1 ﻲ
38 اﻟ ﺷ ﻌ ﺑ ﻲ ) 103ﺗـ ه 7 (
11 أﺑ و ﻣ ﻠ ك ﻏ ز و ا ن ا ﻟ ﻐ ﻔﺎ ر 4 ي
39 اﻟ ﺿ ﺣ ﺎ 20 ك
12 أﺑ و ﻣ ﺟ ﻠ ز ﻻ ﺣ ق ﺑ ن ﺣ ﻣ ﯾ د ) 109 ﺗـ ه 4 ( 40 ﻣ ﺣ ﻣ د ﺑ ن ﻛ ﻌ ب ا ﻟﻘ ر ظ ﻲ ) 119ﺗـ ه 5 (
13 اﻟ ﻘﺎ ﺳ م ﺑ ن ﻣ ﺧ ﯾ ﻣ ر ة ا ﻟ ﮭ ﻣ دا ﻧ ﻲ ) 101 ﺗـ ه 1 ( 41 ﺧ ﺻ ﯾ ف ﺑ ن ﻋ ﺑ د ا ﻟ ر ﺣ ﻣ ن ) 137 ﺗـ ه 1 (
14 ز ﯾ د ﺑ ن أ ﺳ ﻠم ) 136 ﺗـ ه 2 (
42 ﺳ ﺎﻟ م ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ا ﻟ ﺟ ﻌ د ) 97 ﺗـ ه 2 (
15 ﺳ ﺎﻟ م ﺑ ن ﻋ ﺑ د ﷲ ) 106 ﺗـ ه 1 (
43 ﺳ ﻌ ﯾ د ﺑ ن ا ﻟ ﻣ ﺳ ﯾ ب ) 94 ﺗـ ه 4 (
16 ﺳ ﻌ ﯾ د ﺑ ن ﺟ ﺑﯾ ر ) 95 ﺗـ ه 55 (
44 ﺷ ر ﯾ ﺢ ﺑ ن ھ ﺎﻧ ﺊ ) 78 ﺗـ ه 1 (
17 ط ﺎ و و س ﺑ ن ﻛ ﯾ ﺳ ﺎ ن ) 106 ﺗـ ه 3 (
45 ط ﻠ ق ﺑ ﯾ ن ﺣ ﺑﯾ ب ) 100ﺗـ ه 1 (
18 ﻋ ﺑ د ا ﻟ ر ﺣ ﻣ ن ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ﻟ ﯾﻠ ﻰ ) 83 ﺗـ ه 1 (
46 ﻋ ﺑ د ﷲ ﺑ ن ا ﻟ ﺣ ر 2 ث
19 ﻋ ﺑ د ﷲ ﺑ ن ﺷ دا د ) 81 ﺗـ ه 1 (
47 ﻋ ﺑﯾ د ﺑ ن ﻋ ﻣ ﯾ ر ﺑ ن ﻗ ﺗﺎ د 4 ة
20 ﻋ ر و ة ﺑ ن ا ﻟ ز ﺑﯾ ر ) 93 ﺗـ ه 3 (
48 ﻋ ط ﺎ ء ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ر ﺑﺎ ح ) 114 ﺗـ ه 20 (
21 ﻋ ط ﺎ ء ﺑ ن ﯾ ﺳ ﺎ ر ) 94 ﺗـ ه 1 (
49 ﻋ ﻛ ر ﻣ ﺔ ﻣ و ﻟ ﻰ ا ﺑ ن ﻋ ﺑﺎ س ) ﺗـ
105 ه ( 24
22 ﻋ ﻠﻘ ﻣ ﺔ ) 61 ﺗـ ه 2 (
50 ﻋ ﻣ ر و ﺑ ن ﺷ ﻌ ﯾ ب ) 118 ﺗـ ه 1 (
23 ﻋ ﻣ ر و ﺑ ن ﻣ ﯾ ﻣ و ن ا ﻟ ﻛ و ﻓ ﻲ ) 74 ﺗـ ه 3 (
51 ﻣ ﺟ ﺎ ھ د ﺑ ن ﺟ ﺑ ر ) 104 ﺗـ ه 207 (
24 ﻣ ﺣ ﻣ د ﺑ ن أ ﺑ ﻲ ﻣ و ﺳ 2 ﻰ
52 ﻣ ﺳ ر و ق ) 63 ﺗـ ه 6 (
25 ﻣ ﺻ ﻌ ب ﺑ ن ﺳ ﻌ د ﺑ ن ا ﺑ ﻲ و ﻗﺎ ص ) ﺗـ
103 ه ( 1
53 ﻣ ﻐ ﯾ ث ا ﻷ و ز ا ﻋ ﻲ ا ﻟ ﺷ ﺎ ﻣ 2 ﻲ
26 ﻧﺎ ﺟ ﯾ ﺔ ﺑ ن ﻛ ﻌ ب ا ﻷ ﺳ د 1 ي
54 ﻧ و ف ا ﻟ ﺷ ﺎ ﻣ 2 ﻲ
27 ھُ
زَ
لِﯾْ
نِ ﺑْ
رَﺷُ
ﺑِﯾﺣْ
لَ
ا ﻟ ﻛ و ﻓ 1 ﻲ
55 ھ ﻼ ل ﺑ ن ﯾ ﺳ ﺎ ف ا ﻷ ﺷ ﺟ ﻌ 1 ﻲ
28 ﯾ ﺣ ﯾ ﻰ ﺑ ن و ﺛﺎ ب ) 103 ﺗـ ه 1 (
56 ر و اة ﻣ ﺑ ﮭ ﻣ ﯾ 5 ن
460| db
ﻣ ﺎ ھ ﺎ 1 ن
1.2.3 ﻃ
ﺒﻘ ﺔ Wﺑ ﻌ ﻲ اﻟ ﺘﺎﺑ ﻌ ﲔ
ﺗﺘ ﻤﺜ ﻞ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻄﺒ ﻘﺔ ﰲ ﻣ ﺮو ƒ ت اﻟ ﺜﻮ ر ي ﻧ ﻔ ﺴ ﻪ،
ﺣﻴ ﺚ ﺑﻠ ﻎ ﻋ ﺪ د ﻣﺮ وƒ ﺗﻪ ) 219 ( روا ﻳﺔ
، وﻫ ﺬﻩ
اﻟﺮ وا ƒ ت ﻣ ﻨﻬ ﺎ ﻣﺎ ﻫ ﻮ اﺟ ﺘﻬ ﺎد ﻣ ﻨﻪ
، وﻣ ﻨﻬ ﺎ أ ﻧﻪ ﳛ ﻜ ﻲ ﻋ ﻦ ﻏ ﲑﻩ ﻛ ﺄن ﻳ ﻘﻮ ل : ﻗﺮا ءة ﻋ ﺒﺪ ﷲ أ و
أ ﺻ ﺤ ﺎ ب ﻋﺒ ﺪ ﷲ ﻛ ﺎﻧ ﻮا ﻳﻘ ﺮؤ و³ ﺎ،
ﻛ ﻤﺎ أ ن ﺑﻌ ﺾ اﻟ ﺮوا ƒ ت اﻟ ﱵ ﱂ ﻳ ﻨ ﺴ ﺒﻬ ﺎ ﺳ ﻔﻴﺎ ن ﻷ ﺣ ﺪ،
وُﺟِ
ﺪ ت ﰲ ﺗ ﻔﺎ ﺳ ﲑ أ ﺧ ﺮ ى
، ﻛﺘ ﻔ ﺴ ﲑ ا ﻟ ﺼ ﻨﻌﺎ ﱐ
، واﺑ ﻦ ﺟ ﺮﻳﺮ ﻣ ﻨ ﺴ ﺔٌ ﻮﺑ ﳌ ﻦ ﻗﺎ ﳍﺎ
، ﻛ ﻤ ﺠ ﺎﻫ ﺪ
و ﺳ ﻌﻴ ﺪ ﺑﻦ ﺟﺒ ﲑ و ﻏ ﲑ ﳘﺎ .
وf ﻟﻨ ﻈ ﺮ ﰲ ﻫ ﺬا ا ﳉ ﺪ و ل وا ﳉ ﺪ و ل اﻟ ﺴ ﺎﺑ ﻖ
، ﻧ ﻼ ﺣ ﻆ أ ن اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ اﳌ ﻜﻴ ﺔ،
اﳌ ﺘﻤ ﺜﻠﺔ ﰲ اﻟ ﺼ ﺤ ﺎ ﰊ
ﻋﺒ ﺪ ﷲ اﺑ ﻦ ﻋﺒ ﺎ س و ﺗ ﻼ ﻣﺬ ﺗﻪ
، ﻛﺎ ﻧ ﺖ ﳍ ﻢ اﳌ ﺴ ﺎ ﺣ ﺔ اﻟﻮ اﺳ ﻌﺔ ﰲ ﻣ ﺮو ƒ ت اﻟ ﺜﻮ ر ي ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
،
ﺣﻴ ﺚ ﺑﻠ ﻎ ﳎ ﻤ ﻮع ﺗﻠ ﻚ اﻟ ﺮوا ƒ ت ) 426 ( روا ﻳﺔ ﺑﻨ ﺴ ﺒﺔ ) 46
% (،
ﰒ Ñ ﰐ ﺑ ﻌﺪ ذ ﻟ ﻚ اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ
اﻟ ﻜ ﻮﻓﻴ ﺔ،
اﻟ ﱵ ﻛ ﺎن را ﺋﺪ ﻫﺎ ﻋ ﺒﺪ ﷲ ﺑ ﻦ ﻣ ﺴ ﻌﻮ د وﺗ ﻼ ﻣﺬ ﺗﻪ ﺑـ ) 118 ( روا ﻳﺔ ﺑﻨ ﺴ ﺒﺔ ) 13
% (،
واﳌ ﺪ رﺳ ﺔ اﻟﺒ ﺼ ﺮﻳﺔ ﻛ ﺎن ﳍ ﺎ و ﺟ ﻮد ﻻﻓ ﺖ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
، ﺧ ﺎ ﺻ ﺔ ﻣﺮ وƒ ت ا ﳊ ﺴ ﻦ اﻟﺒ ﺼ ﺮ ي
،
واﺑ ﻦ اﳌ ﺴ ﻴ ﺐ
، إ ﺿ ﺎﻓ ﺔ ا ﱃ اﻟ ﺼ ﺤ ﺎ ﰊ أﻧ ﺲ ﺑ ﻦ ﻣﺎﻟ ﻚ اﻟ ﺬ ي ﻣ ﻜ ﺚ ﰲ اﻟ ﺒ ﺼ ﻳُﻌﻠ ﺮة ﻢ اﻟﻨ ﺎ س ¸ ﺎ،
وﻛ ﺎن ﳎ ﻤ ﻮع ﻣ ﺮو ƒ ت ﻫ ﺬﻩ اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ ) 17 ( روا ﻳﺔ ﲟ ﺎ ﻧ ﺴ ﺒﺘﻪ ) 1.8
% (،
أ ﻣﺎ اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ اﳌ ﺪﻧ ﻴﺔ
،
اﻟ ﱵ ﻛ ﺎن را ﺋﺪ ﻫﺎ أ ﰊ ﺑ ﻦ ﻛ ﻌ ﺐ
، ﻓﻮ ﺟ ﻮد ﻫﺎ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي ﻴﻞٌ ﻗﻠ ﺟ ﺪا
، ﺗﻘ ﺮﻳﺒ ﺎ ) 10 ( روا ƒ ت
ﲟﺎ ﻧ ﺴ ﺒﺘﻪ ) 1
% (.
و ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨ ﺴ ﺐ ا ﳌﺘ ﻔﺎ رﻗ ﺔ ﲡ ﻌﻠﻨ ﺎ ﻧﺘ ﺴ ﺎء ل ﳌﺎ ذا ﻫ ﺬا اﻟ ﻔﺮ ق
؟ ﻣﻊ أ ن اﻟﺜ ﻮر ي
ﻛﺎ ن ﻣ ﻦ أﻫ ﻞ اﻟ ﻜ ﻮﻓ ﺔ،
و ﺜﺮُ أﻛ ﻋﻴ ﺸ ﻪ ﻛﺎ ن ﻓﻴ ﻬﺎ
، ﻟﻜ ﻦ ﺗﻔ ﺴ ﲑﻩ ﺑ ﻌﺪ ﻫ ﺬﻩ اﻟ ﻨ ﺴ ﺒﺔ اﻟ ﻜﺒ ﲑة اﻟ ﱵ
اﺳ ﺘ ﺤ ﻮذ ت ﻋ ﻠﻴﻪ اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ ا ﳌ ﻜﻴ ﻳُﻌﺔ ﺪﱡ ﻣ ﻲٌ.ﻜ
وإ ذا ﺣ ﺎوﻟ ﻨﺎ ﺗﻔ ﺴ ﲑ ﻫ ﺬا ا ﻻ ﺧﺘ ﻼ ف ﰲ ﻧ ﺴ ﺒﺔ اﻟ ﺮوا ƒ ت ﺑ ﲔ ﻣ ﺪ رﺳ ﺔ وأ ﺧ ﺮ ى ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑ اﻟ ﺜﻮ ر ي
،
وﺑ ﺮو ز اﻟﺮ وا ƒ ت ا ﳌ ﻜﻴ ﺔ ﻓﻴﻪ أ ﻛﺜ ﺮ ﻣ ﻦ اﻟﻌ ﺮاﻗ ﻴﺔ
، اﻟ ﱵ ﻋ ﺎ ش ﻓ ﻴﻬ ﺎ ا ﻟﺜ ﻮر ي
، ﳝ ﻜ ﻦ أن ﺗ ﻜ ﻮ ن ﻋﻠ ﻰ
اﻟﻨ ﺤ ﻮ اﻵ ﰐ :
db | 461 1
اﻟ .
ﺜﻮ ر ي ﻛ ﺎن ﻣ ﻦ اﻟ ﺪا ﻋ ﲔ ا ﱃ ا ﻻ ﻋﺘ ﻤﺎ د ﻋﻠ ﻰ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ fﳌ ﺄﺛ ﻮر
، وا ﻻﺑ ﺘﻌﺎ د ﻋ ﻦ
اﻟﺘ ﻔ ﺴ ﲑ f ﻟﺮأ ي
، ﻓﻬ ﻮ ﻣ ﻦ روا ة ﺣ ﺪﻳ ﺚ :
"ﻣ ﻦ ﻗﺎ ل ﰲ اﻟ ﻘﺮ آن ﺑ ﻐ ﲑ ﻋ ﻠﻢ
؛ ﻓﻠﻴ ﺘﺒ ﻮأ
ﻣﻘ ﻌﺪ ﻩ ﻣ ﻦ اﻟﻨ ﺎر
"
ﻛ9
ﻤﺎ أ ﻧﻪ د ﻋﺎ إ ﱃ ا ﻋﺘ ﻤﺎ د اﻟﺘ ﻔ ﺴ ﲑ ا ﳌ ﻜ ﻲ fﻟ ﺘﻮ ﺻ ﻴﺔ Ô ﺧ ﺬ
اﻟﺘ ﻔ ﺴ ﲑ ﻋ ﻦ أرﻛ ﺎن ا ﳌﺪ رﺳ ﺔ اﳌ ﻜﻴ ﺔ ﻓﻘ ﺎل :
"
ﺧ ﺬ وا اﻟﺘ ﻔ ﺴ ﲑ ﻋ ﻦ أرﺑ ﻌﺔ : ﻋ ﻦ
ﳎﺎ ﻫ ﺪ،
و ﻋ ﻜ ﺮﻣ ﺔ،
و ﺳ ﻌﻴ ﺪ ﺑﻦ ﺟﺒ ﲑ
، واﻟ ﻀ ﺤ ﺎك ."
وا10
ﻟﺘﻔ ﺴ ﲑ f ﻷﺛ ﺮ وا ﶈﺎ ﻓﻈ ﺔ
ﻋﻠ ﻴﻪ ﻛ ﺎﻧ ﺖ ﻣ ﻦ ﲰ ﺎ ت اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ ا ﳌ ﻜﻴ ﺔ ﻓﻠ ﻬ ﺬا ﻧ ﻘ ﻞ اﻟﺜ ﻮر ي ﻋ ﻨﻬ ﻢ ﻛﺜ ﲑا .
2
وf .
ﻟﻌ ﻜ ﺲ ﻣ ﻦ ﻫ ﺬا ﻓﻴ ﻤﺎ ﳜ ﺺ ا ﻹ ﺳ ﺮاﺋ ﻴﻠﻴ ﺎ ت ﻓﺈ ن اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ ا ﻟﻌ ﺮاﻗ ﻴﺔ اﺑ ﺘﻌ ﺪ ت ﻋ ﻦ
اﻟﺮ وا ƒ ت ا ﻹ ﺳ ﺮاﺋ ﻴﻠﻴ ﺔ،
و ﲢَْﺘ ﱂ ﻒ
¸ﺎ ﻛ ﺎﳌ ﺪ را س ا ﻷ ﺧ ﺮ ى
، 11
ﻗﺎ ل أﺑ ﻮ ﺑﻜ ﺮ ﺑﻦ
ﻋﻴ ﺎ ش : ﻗﻠ ﺖ ﻟ ﻸ ﻋ ﻤ ﺶ : ﻣﺎ f ﳍﻢ ﻳﺘ ﱠﻘ ﻮ ن ﺗﻔ ﺴ ﲑ ﳎﺎ ﻫ ﺪ
؟ ﻗﺎ ل : ﻛﺎ ﻧﻮا ﻳ ﺮو ن أﻧﻪ
ﻳ ﺴ ﺄل أ ﻫ ﻞ اﻟ ﻜﺘ ﺎ ب وﻟ 12
ﻌ ﻞ اﻟﺜ ﻮر ي ﻛﺎ ن ﻣ ﻦ اﻟﻠ ﺬﻳ ﻦ ﻻ ﻳ ﺮو ن Ô ﺳﺎ ﺑ ﻨﻘ ﻞ
اﻹ ﺳ ﺮاﺋ ﻴﻠﻴ ﺎ ت ﰲ اﻟ ﺘﻔ ﺴ ﲑ
، وﻟ ﺬا ﳒ ﺪﻩ أ ﺿ ﺎﻓ ﻬﺎ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ
، و ﳎ ﻤ ﻮع اﻟ ﺮوا ƒ ت
اﻹ ﺳ ﺮاﺋ ﻴﻠﻴ ﺔ ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ ) 65 ( روا ﻳﺔ ﻛ ﺎن أ ﻏﻠ ﺒﻬ ﺎ ﻣ ﻦ ﻣﺮ وƒ ت ا ﳌﺪ رﺳ ﺔ اﳌ ﻜﻴ ﺔ.
و ﰲ ا ﳌﻘ ﺎﺑ ﻞ ﻣ ﻦ ذﻟ ﻚ ﻓﺈ ن ﻧ ﺴ ﺒﺔ ا ﻟﺮ وا ƒ ت ﻓﻴ ﻤﺎ ﳜ ﺺ ا ﳌ ﺴ ﺎﺋ ﻞ اﻟﻔ ﻘﻬ ﻴﺔ
وا ﻻ ﺳﺘ ﻨﺒﺎ ﻃﺎ ت ﻛ ﺎن ﻟ ﻠﻤ ﺪ رﺳ ﺔ اﻟ ﻜ ﻮﻓﻴ ﺔ ﻓﻴ ﻬﺎ Ñﺛ ﲑ ﺣﻴ ﺚ ﺑ ﻠﻎ ﻋ ﺪ د اﻟﺮ وا ƒ ت
اﳌﺘ ﻌﻠ ﻘﺔ f ﻷ ﺣ ﻜﺎ م ا ﻟﻔ ﻘﻬ ﻴﺔ 20 ر واﻳ ﺔ ﻣ ﻦ ﳎ ﻤ ﻮع ر وا ƒ ﻢ اﻟ ﱵ ﺑﻠ ﻐ ﺖ ) 118 (،
ﺑﻴﻨ ﻤﺎ ا ﳌﺪ رﺳ ﺔ اﳌ ﻜﻴ ﺔ ﺑﻠ ﻎ ﻋ ﺪ د اﳌ ﺮو ƒ ت اﻟ ﻔﻘ ﻬﻴ ﺔ ﻓﻴ ﻬﺎ 42 روا ﻳﺔ ﻣ ﻦ أ ﺻ ﻞ
) 426 ( روا ﻳﺔ .
3
ﱂ .
ﻳﺜﺒ ﺖ ﻋ ﻦ اﻟﺜ ﻮر ي أ ﻧﻪ ﻣ ﻜ ﺚ ﰲ ا ﳌﺪ ﻳﻨﺔ اﻟ ﻨﺒ ﻮﻳ ﺔ ﻓﱰ ة ﻛﺒ ﲑة ﻟ ﺬا ﻓ ﻘﺪ ﻛ ﺎﻧ ﺖ
اﳌ ﺪ رﺳ ﺔ ا ﳌﺪ ﻧﻴﺔ ﻣ ﻦ أﻗ ﻞ اﳌ ﺪ را س و ﺟ ﻮد ا ﰲ ﺗ ﻔ ﺴ ﲑﻩ .
ﺑ 9
ﺰار اﳌ، ﺴﻨ ﺪ،
ﺗ ﺢ . ﳏ ﻔﻮ ظ اﻟ ﺮ ﲪ ﻦ زﻳ ﻦ ﷲ و آ ﺧ ﺮو ن )اﳌ ﺪﻳ ﻨﺔ ا ﳌﻨ ﻮر ة:
ﻣ ﻜﺘ ﺒﺔ اﻟ ﻌﻠ ﻮم و اﳊ ﻜ ﻢ،
2009 (،
11 / 288
، )ر ﻗﻢ :
5083 (.
ا10
ﺑﻦ ﻋ ﺪ ي اﻟ ، ﻜﺎ ﻣ ﻞ ﰲ ﺿ ﻌﻔ ﺎء اﻟ ﺮﺟ ﺎل
، ﺗﺢ . ﻋﺎ د ل ﻋﺒ ﺪ اﳌ ﻮ ﺟ ﻮد وآ ﺧ ﺮو ن )ﺑ ﲑ و ت : دا ر اﻟ ﻜﺘ ﺐ ا ﻟﻌﻠ ﻤﻴ ﺔ،
1997 (،
5 / 150 .
11
ﳏ ﻤ ﺪ اﳋ ﻀ ﲑ ي ﺗﻔ، ﺴ ﲑ اﻟﺘﺎ ﺑﻌ ﲔ ﻋ ﺮ ض و درا ﺳ ﺔ وﻣ ﻘﺎ رﻧﺔ )ا ﻟﺮ ƒ ض : دا ر اﻟﻮ ﻃ ﻦ (،
887 .
ا12
ﺑﻦ ﺳ ﻌﺪ اﻟ، ﻄﺒ ﻘﺎ ت اﻟ ﻜ ﱪ ى
، ﺗﺢ . ﳏ ﻤ ﺪ ﻋ ﻄﺎ ) ﺑﲑ و ت : دا ر اﻟ ﻜﺘ ﺐ اﻟ ﻌﻠ ﻤﻴ ﺔ،
1990 (،
6 / 20 .
