Autotetraploid Çok Y l k Çavdar (Secale montanum Guss.) n Baz Tar msal Özelliklerinin Zamana Ba l Olarak De iflimi

Girifl

Ülkemiz mer’alar›nda y›llardan beri devam eden afl›r›

ve düzensiz otlatma, bu alanlar›n bitki örtülerini önemli derecede tahrip etmifl ve buna ba¤l› olarak ciddi problemlerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Bu problemlerin çözümünde mer’a bitki örtülerinin iyilefltirilmesi ve kullan›m›nda tabii kaynaklar›n süreklili¤ini devam ettirecek flekilde planlamalar›n yap›lmas› zorunludur.

Çok y›ll›k çavdar sahip oldu¤u özellikleri nedeniyle alternatif bir yem bitkisi (1) olabilece¤i gibi su ve rüzgar erozyonuna aç›k bitki örtüsü zay›flam›fl mer’alar›n

›slah›nda baflar›yla kullan›labilecek özelliklere sahip bir bitkidir. Bu özellikleri dikkate al›narak yap›lan bir poliploidi ›slah› çal›flmas›nda elde edilen autotetraploid bitkilerin diploidlere göre daha gümrah geliflti¤i belirlenmifltir (2).

Normal geliflen bitkiler bafllang›çta yavafl, daha sonra h›zl› ve geliflme sonunda tekrar yavafl geliflerek sigmoid bir büyüme e¤risi göstermektedirler (3). Bitkilerde ortaya ç›kan bu geliflme seyrine ba¤l› olarak biomas birikiminde

de de¤iflim ortaya ç›kmaktad›r. Erzurum mer’alar›nda yap›lan bir çal›flmada (4) may›s ay›n›n ilk günlerinde 7.92 g/m²olan topraküstü biomas›n›n temmuzun ilk yar›s›nda 84.98 g/m²’ye ulaflt›¤› kaydedilmifltir. Bitkilerdeki bu de¤iflimin seyri türlere göre farkl›l›k arz etmektedir.

Nitekim Erzurum mer’alar›n›n hakim bitkileri ile yap›lan di¤er bir çal›flmada (5) bitkilerdeki biomas birikim h›z›n›n türlere göre farkl› seyir izledi¤i belirlenmifltir.

Bitkilerin geliflme seyrinde ortaya ç›kan de¤iflikli¤e ba¤l› olarak bitkinin meydana getirdi¤i otun kimyasal kompozisyonunda da farkl›l›klar ortaya ç›kmaktad›r.

Bitkilerde geliflme ilerledikçe hücre içersinde yap›sal maddelerin art›fl›na ba¤l› olarak ham protein oran›

azalmakta, buna karfl›l›k ham selüloz oran› artmakta (6) ve bu de¤iflim vejetatif aflamadan generatif aflamaya geçifl süresince h›zlanmaktad›r (4, 7 ve 8).

Bitkilerin mineral element kapsam›nda geliflmenin ilerlemesine ba¤l› olarak P ve K azalmakta (8 ve 9), Ca ve Mg oran› ise bafllarda önce artmakta (10) ve sonra tekrar azalmaktad›r (8). Bitkideki toplam mineral maddeyi ifade eden ham kül oran› da geliflmenin ilerlemesiyle azalma göstermektedir (4).

Autotetraploid Çok Y›l›k Çavdar (Secale montanum Guss.)’›n Baz›

Tar›msal Özelliklerinin Zamana Ba¤l› Olarak De¤iflimi

‹lknur AKGÜN, Ali KOÇ, Sevim SA⁄SÖZ

Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Erzurum - TÜRK‹YE

Gelifl Tarihi: 07.05.1998

Özet : Bu araflt›rma autotetraploid çok y›ll›k çavdar bitkisi ile 1996 ve 1997 y›llar›nda May›s-A¤ustos aylar› aras›da Erzurum’da yürütülmüfltür. Çal›flmada, büyüme bafllang›c›ndan bitkilerin tohum olgunlaflt›rmaya bafllad›¤› döneme geçen süre içerisinde 15’er günlük aral›klarla al›nan bitki örneklerinde bitki boyu, kuru ot üretimi ve otun yaprak, ham protein, ham selüloz, ham kül, Ca, K, Mg ile P oranlar› incelenmifltir. ‹ncelenen bu özelliklerin zamana ba¤l› de¤iflimini ortaya koyabilmek amac›yla regresyon analizleri yap›lm›flt›r. Analizler sonucunda Ca oran› hariç incelenen bütün karakterlerin zamana ba¤l› olarak çok önemli iliflki sergiledi¤i görülmüfltür.

Changes in Some Agronomical Characters of the Autotetraploid Perennial Rye (Secale montanum Guss) in Relation to the Time

Abstract : This study was conducted to determine the changes in some agronomical characters of the autotetraploid perennial rye depending on the time in Erzurum between May-August months in 1996 and 1997 years. In the experiment, plant samples were taken at fifteen-day intervals between onset of the growing and beginning of the seed mature stage. In the samples, plant height, hay production, and the ratio of leaf, dry matter, crude protein, crude cellulose, crude ash, Ca, K, Mg and P were analyzed. According to regression analysis results, all investigated characters except for Ca had significant relationships based on the time.

Bu çal›flmada, alternatif bir yem bitkisi olarak düflünülen autotetraploid çok y›ll›k çavdar bitkisinin büyüme mevsimi içersinde ot üretim ve ot kalitesi ile ilgili baz› karakterleri incelenmifl ve bu incelenen özelliklerin büyüme mevsimi içersindeki de¤iflim seyrinin zaman ile iliflkileri ele al›nm›flt›r.

Materyal ve Metot

Araflt›rmada autotetraploid çok y›ll›k çavdar›n C1

generasyonuna ait bitkiler kullan›lm›flt›r. C₁ generasyonunu oluflturan 250 tohum 1995 y›l›nda önce serada kasalara ekilmifl ve elde edilen fideler 3 ay sonra s›ra aras› 30 cm ve s›ra üzeri 20 cm olacak flekilde Tarla Bitkileri Bölümü çeflit bahçesine May›s ay› ortas›nda flafl›rt›lm›flt›r. fiafl›rt›lan bitkilere her y›l 8 kg/da N hesab›yla amonyum sülfat gübresi uygulanm›fl ve flafl›rt›ld›¤› zaman can suyu verilmifltir. fiafl›rt›lan bitkiler bir y›l süre ile büyümeye b›rak›lm›flt›r. 1996 ve 1997 y›llar›nda Tablo 1’de belirtilen örnekleme tarihlerinde flansa ba¤l› olarak seçilen 5 bitki toprak seviyesinden biçilmifl ve al›nan ot örnekleri laboratuara tafl›nm›flt›r.

Milimetre taksimatl› cetvelden faydalanarak her bitkiye ait 5 kardeflin boyu ölçülüp ortalamas› al›narak bitki boyu

belirlenmifltir. Daha sonra bitki örnekleri tart›larak yaprak k›n› ile yaprak ayas›n›n birleflti¤i noktadan yapraklar ayr›lm›flt›r. Bu ifllemi takiben önce havada daha sonra 78ºC’ye ayarl› f›r›nda 3 gün süreyle kurutulmufltur.

Kurutulan ot örneklerinde sap ve yaprak a¤›rl›klar› ayr›

ayr› tart›l›p toplam› al›nd›ktan sonra kuru ot verimi (g/bitki) yaprak ve sap de¤erlerinin toplama oranlanmas›yla yaprak oran›, yafl a¤›rl›¤›n kuru a¤›rl›¤a oranlanmas›yla da kuru madde oran› belirlenmifltir.

Tart›m ifllemi tamamlanan ot örnekleri ö¤ütüldükten sonra Aky›ld›z (11)’›n belirtti¤i esaslara göre ham protein, ham selüloz ve ham kül, Jackson (12)’un belirtti¤i esaslara göre de Ca, K, Mg ve P analizi yap›lm›flt›r.

Al›nan toprak örneklerinde yap›lan analizlere göre araflt›rma sahas› topraklar›; kumlu-t›n s›n›f› bünyeye sahip olup, az kireçli, potasyumca zengin, fosfor ve organik madde yönünden zay›f s›n›fta yer almaktad›r(13).

Araflt›rma sahas› yaklafl›k 1850 m rak›ma sahip olup, uzun y›llar ortalamas›na göre 450 mm ya¤›fl almaktad›r.

Araflt›rman›n yürütüldü¤ü y›llarda ise uzun y›llar ortalamas›n›n alt›nda ya¤›fl düflmüfl ve bahsedilen y›llarda y›ll›k ortalama s›cakl›k da uzun y›llar ortalamas›n›n (6ºC) alt›nda seyretmifltir (14).

Tablo 1. Çal›flmada Ele Al›nan Özelliklere Ait De¤erler ve Örnekleme Tarihleri.

Bitki Kuru Kuru Yaprk. Ham Ham Ham Ca K Mg P

Örnekl. Boyu Ot Ür. Madde Oran› Prot. Selül. Kül Oran› Oran› Oran› Oran›

Tarihi (cm) (g/bit) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%)

1996 Y›l›

6 May›s 12.39 14.55 20.40 78.05 16.88 17.19 13.01 0.17 1.51 0.25 0.145

20 May›s 17.46 22.07 22.00 43.29 12.85 21.45 11.03 0.20 1.44 0.25 0.158

3 Haziran 42.63 58.38 25.60 41.87 10.59 22.80 11.23 0.17 1.35 0.24 0.112

16 Haziran 58.64 90.83 30.00 31.92 10.88 26.04 11.50 0.17 1.20 0.22 0.114

2 Temmuz 114.76 102.16 34.80 14.32 9.63 30.86 10.61 0.15 0.96 0.13 0.075

15 Temmuz 141.84 110.43 44.60 10.46 8.69 31.20 8.89 0.14 0.76 0.14 0.074

30 Temmuz 129.32 84.38 51.20 8.25 9.06 32.20 8.32 0.15 0.70 0.16 0.067

12 A¤ustos 124.52 64.14 53.60 7.54 5.62 41.29 7.41 0.15 0.61 0.14 0.066

1997 Y›l›

9 May›s 19.50 9.43 19.00 75.23 16.76 17.40 14.38 0.16 1.80 0.30 0.157

23 May›s 27.76 17.28 19.80 75.03 13.14 22.92 11.52 0.21 1.45 0.24 0.118

9 Haziran 32.04 34.95 23.20 58.61 10.53 26.06 11.13 0.22 1.28 0.22 0.115

23 Haziran 64.44 59.15 26.40 28.48 10.30 27.97 9.88 0.19 1.31 0.22 0.101

7 Temmuz 112.60 81.35 32.00 17.79 10.87 30.04 9.37 0.20 0.90 0.23 0.078

21 Temmuz 104.32 77.83 41.40 18.80 9.22 32.36 9.89 0.19 0.81 0.20 0.075

4 A¤ustos 104.00 97.68 48.60 13.77 6.99 33.66 9.64 0.21 0.71 0.17 0.077

18 A¤ustos 94.20 51.25 50.00 11.38 4.92 42.21 8.36 0.16 0.52 0.14 0.063

Bitkilerde geliflme bafllang›c› 20 Nisan kabul edilerek (8) bundan sonra geçen süre gün olarak iflleme al›nm›fl ve Tablo 1’de sunulan ortalama de¤erler üzerinden regresyon analizi yap›lm›flt›r. Regresyon analizlerinde zaman ba¤›ms›z, incelenen özellikler ise ba¤›ml› de¤iflken olarak ele al›nm›flt›r. Analizler “CA-CRICKET GRAPH”

bilgisayar program›nda yap›larak regresyon grafikleri çizilmifl ve korelasyon katsay›lar› hesaplanm›flt›r.

Korelasyon katsay›lar› için önemlilik s›n›rlar› % 5 için r = 0.497 (r² = 0.247) ve % 1 için r = 0.623 (r² = 0.388)’dür.

Sonuçlar ve Tart›flma

‹ncelenen Özelliklerin Zamana Ba¤l› De¤iflimi Farkl› tarihlerde al›nan bitki örneklerinde incelenen özelliklerin zamana ba¤l› olarak gösterdi¤i de¤iflim seyirlerine ait regresyon grafikleri fiekil 1’de sunulmufltur. ‹lgili fleklin incelenmesinden de anlafl›laca¤›

gibi çok y›ll›k çavdar bitkisinde boy bafllang›çtan itibaren 85 günlük bir süre içersinde h›zla artm›fl, bunu takip eden yaklafl›k 20 günlük bir sürede fazla de¤iflim sergilememifl ve bundan sonra azalma göstermifltir. Bitki boyunun zamana ba¤l› olarak gösterdi¤i de¤iflim seyrine ait iliflkiyi y = 61.920 - 4.242X + 0.110X²- 0.001 X³formülü % 93.70 (r² = 0.937) oran›nda tarif edebilmektedir. Bitki boyunun zamana ba¤l› olarak göstermifl oldu¤u iliflki % 1 seviyesinde önemli olmufltur.

Bitkinin kuru ot üretiminin zaman içersindeki de¤iflimi bitki boyuna benzer bir seyir izlemifl ve % 1 seviyesinde önemli bulunmufltur. Bu özellik de bafllang›çtan 85’inci güne kadar art›fl, daha sonra ise azalma göstermifltir.

Bitki bafl›na kuru ot üretiminde ortaya ç›kan bu iliflki y = 5.145 - 0.456X + 0.046 X² denklemi ile % 83.10 oran›nda tarif edilebilmektedir.

Bafllang›çta en düflük seviyede bulunan kuru madde oran› zamana ba¤l› olarak sürekli bir art›fl göstermifltir.

Bu iliflkiyi y = 29.341 - 0.779X + 0.018X² regresyon denklemi % 95.20 oran›nda tarif edebilmektedir.

Bahsedilen bu iliflki % 1 seviyesinde önemlidir.

Çok y›ll›k çavdar bitkisinin yaprak oran›nda, bitkinin boy ve kuru ot üretimindeki art›fl›n tersine sürekli bir azalma meydana gelmifltir. Bu azalma 85’inci güne kadar h›zl› seyretmifl, daha sonra ise önemli bir de¤iflim göstermemifltir. Yaprak oran›ndaki de¤iflimi y = 91.171 - 0.776X + 0.008 X² denklemi % 89.60 oran›nda tarif etmektedir. Zaman-yaprak oran› iliflkisi % 1 seviyesinde önemli bulunmufltur.

Bitkinin ham protein oran› bafllang›çtan itibaren yaklafl›k 40 gün süreyle h›zl› bir azalma sergilemifl, bunu takip eden dönemde yaklafl›k 100’üncü güne kadar bu azal›fl›n h›z› yavafllam›fl ve daha sonra tekrar h›zl› azalma göstermifltir. Çok y›ll›k çavdar bitkisinin 20 Nisandan sonra herhangi bir günde sahip oldu¤u ham protein oran›n› y = 24.305 - 0.572X + 0.008X² formülü arac›l›¤›yla belirlemek mümkündür. Bahsedilen bu denklem % 1 seviyesinde önemli olan iliflkiyi % 94.10 oran›nda tarif etmektedir.

Bitkide ham selüloz oran›n›n zaman içersindeki de¤iflim seyri ham protein oran›na göre ters bir seyir izlemifltir. Bafllang›çtan 30’uncu güne kadar çok h›zl› art›fl gösteren ham selüloz oran›, bunu takip eden 60 günlük sürede art›fl h›z›n› yavafllatm›fl ve 90’›nc› günden sonra tekrar h›zl› art›fla geçmifltir. Ham selüloz oran›n›n zamana ba¤l› de¤iflimini y = 8.318 + 0.638X - 0.008X²formülü arac›l›¤›yla % 94.00 oran›nda tarif etmek mümkün olup, ortaya ç›kan iliflki % 1’de önemlidir.

Bitkideki toplam inorganik maddeyi ifade eden ham kül oran› geliflmenin ilerlemesine ba¤l› olarak devaml›

olmakla birlikte yavafl h›zda bir azalma sergilemifltir.

Bitkide zamana ba¤l› olarak ham kül kapsam›nda ortaya ç›kan de¤iflim her ne kadar % 1 düzeyinde önem arz etse de, y = 14.178 - 0.051X - 0.001X²denklemi, de¤iflimi ancak % 58.00 oran›nda tarif edebilmektedir.

Bitkinin kalsiyum muhtevas› geliflme süresi içersinde önemli bir de¤iflim göstermemifltir. Buna ba¤l› olarak da bitkinin kalsiyum kapsam› ile zaman aras›nda önemli bir iliflki bulunamam›flt›r (r = 0.318).

Bitkinin magnezyum kapsam› geliflmenin ilerlemesine ba¤l› olarak yavafl fakat sürekli bir azalma sergilemifltir.

Bu iliflkiyi, y = 0.294 - 0.001X formülü % 73.80 oran›nda tarif edebilmekte olup, % 1 düzeyinde öneme sahiptir.

Potasyum oran› bitki geliflmesine ba¤l› olarak sürekli azalma sergilemifltir. Bu azalma ile zaman aras›ndaki iliflki

% 1 seviyesinde önemli bulunmufltur. Potasyum oran› ile zaman aras›nda ortaya ç›kan bu iliflkiye ait y = 1.722 - 0.004X denkleminin belirtme katsay›s› (r²) 0.952 gibi yüksek bir de¤ere sahip olup, iliflkiyi % 95.20 oran›nda tarif edebilmektedir.

Fosfor oran›nda da potasyum ve magnezyumdaki gibi ilerleyen zamana ba¤l› olarak sürekli bir azalma görülmüfltür. Ortaya ç›kan bu iliflki % 1 seviyesinde önemli olup, bitkinin geliflmeye bafllamas›ndan sonra

fiekil 1. ‹ncelenen Özelliklerde Zamana Ba¤l› Olarak Ortaya Ç›kan De¤iflim Seyirleri.

— — — — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

160 140 120 100 80 60 40 20 0

Bitki boyu (cm)

0102030405060708090100110120

— — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

120 100 80 60 40 20 0

Kuru ot verimi (g/bit.)

0102030405060708090100110120

— — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

60 50 40 30 20 10 0

Kuru madde oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — — — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Yaprak oran› (%)

0102030405060708090100110120 — — — — — — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Ham protein oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

50 40 30 20 10

Ham selüloz oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

16 14 12 10 8 6 4 2 0

Ham kül oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

1 0.8 0.6 0.4 0.2 0

Kalsiyum oran› (%)

0102030405060708090100110120 — — — — — — — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

2 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0

Potasyum oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

1 0.8 0.6 0.4 0.2 0

Magnezyum oran› (%)

0102030405060708090100110120

— — — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Fosfor oran› (%)

0102030405060708090100110120

ZamanZamanZamanZaman ZamanZamanZamanZaman ZamanZamanZaman

geçen sürenin herhangi bir gününde sahip oldu¤u fosfor oran› y = 0.170 - 0.001X denklemi ile % 92.20 oran›nda tahmin edilebilecek özelliktedir.

Yembitkileri yetifltiricili¤inde üretilen yemin miktar›

kadar kalitesi de önemlidir. Bu nedenle bitkinin geliflme seyri ile kalite unsuru olarak dikkate al›nan besin elementlerinin kapsam›ndaki de¤iflimin bilinmesi gerekir.

Nitekim konuya bu aç›dan bak›ld›¤›nda, çok y›ll›k çavdar bitkisinin geliflme bafllang›c›ndan Temmuzun ilk yar›s›na kadar (85’inci güne) fizyolojik olarak büyümesine devam etti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu durumu fiekil 1’deki bitki boyu ve kuru ot üretimi ile iliflkili grafiklerden de anlamak mümkündür.

Büyümede görülen de¤iflim seyri bitkinin fizyolojik karakterleriyle ilgili bir özellik olup, bu fizyolojik fonksiyonlar›n yerine getirilebilmesi için bitkinin çevreden belirli ihtiyaçlar›n› (özellikle nem, s›cakl›k ve besin elementleri) karfl›lamas› gerekir. Bu da zamanla ba¤lant›l›d›r. Ancak farkl› ekolojik çevrelerde bitkilerin bu ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› için geçmesi gereken süre farkl›d›r. Özellikle yüksek rak›ml› çevrelerde bitkiler yüksek fizyolojik aktiviteye sahip oldu¤u için geliflmelerini daha k›sa sürede tamamlayabilirler (15). Dolay›s›yla bitki geliflmesi ile zaman aras›nda bir iliflki kuruldu¤u takdirde bu iliflkiye ait de¤erlerin gün olarak ifadesi ancak benzer ekolojiler için geçerlidir.

Bitki geliflmesinin en iyi göstergesi olan bitki boyu ve kuru ot üretimine iliflkin grafikler incelendi¤inde, bitkinin boy ve kuru ot üretimindeki art›fl›n temmuzun ilk yar›s›na kadar devam etti¤i görülmektedir. Bu durum bitkinin geliflme fizyolojisi ile iliflkili bir olayd›r. Bundan sonra ortaya ç›kan azalmalarda ise boy için bitki baflaklar›n›n koparak uzaklaflmas›, kuru ot üretimi için de buna ilave olarak yaprak ve sap gibi organlar›n bitkiden koparak uzaklaflmas› etkili olmaktad›r. Nitekim benzer konularda çal›flmalarda bulunan Bako¤lu (16) ile Koç ve Gökkufl (4) da bu konu ile ilgili olarak benzer görüflleri dile getirmifllerdir.

Bitkilerin geliflme seyrinin zaman içersindeki de¤iflimine ba¤l› olarak kimyasal kompozisyonunda da farkl›l›k ortaya ç›kmaktad›r. Bitkilerde büyüme ve geliflme, yap›lar›nda azot bulunduran enzimler ile ilgili bir olayd›r. Bitkilerin geliflme bafllang›c›nda fazla miktarda enzim ihtiva etmeleri nedeniyle (9) ham protein oranlar›

da yüksek olmaktad›r. ‹lerleyen dönemlerde artan yap›sal karbonhidrat oran›na ba¤l› olarak ham protein oran›

azal›rken, ham selüloz oran› artmaktad›r (6). Nitekim

geliflmenin ilerlemesine ba¤l› olarak ham protein oran›

azalmas›na karfl›l›k, ham selüloz oran›n›n artt›¤› Bak›r ve Aç›kgöz (17) ve Nesheim (7) gibi araflt›r›c›lar taraf›ndan da ifade edilmifl olup, Gökkufl ve ark. (8) bu de¤iflimin zaman ile iliflkili oldu¤unu vurgulam›fllard›r.

Bitkideki su konsantrasyonunun ters bir ifadesi olan kuru madde oran›n›n (kuru madde/yafl ot) bafllang›çta düflük olmas› bitkinin karbonhidrat metabolizmas› ile ilgilidir. Çünkü bitkilerde geliflmenin ilerlemesine ba¤l›

olarak bünyesinde daha az su bulunduran karbonhidratlar›n oran›n›n artmas› kuru madde oran›n›n da artmas›na neden olmaktad›r (18). Bitkinin su oran›

onun lezzetlili¤i ile yak›ndan iliflkilidir. Zira yüksek oranda su kapsayan bitkiler di¤erlerine göre daha lezzetlidir (19).

Dolay›s›yla bitkide geliflme ilerledikçe lezzetlilik azalmaktad›r.

Üretilen otun kalitesine önemli derecede tesir eden sap/yaprak oran› geliflmenin ilerlemesine ba¤l› olarak artar (20). Bu art›fl ise yem kalitesini olumsuz yönde etkiler. Bitkilerde geliflme ilerledikçe karbonhidratlar›n önemli bir k›sm›n›n saplarda depolanmas› (21), ilerleyen geliflmeye ba¤l› olarak sap a¤›rl›¤›n›n artmas›na neden olmaktad›r.

Bitkideki toplam mineral maddenin bir ifadesi olan ham kül oran›ndaki azalma bitkinin geliflme fizyolojisiyle ilgili bir durumdur. Çünkü bitkilerde mineral madde al›m›

genellikle geliflmenin ilk dönemlerinde h›zl›d›r. Geliflme ilerledikçe bitkide organik madde birikimi mineral al›m›ndan daha h›zl› olaca¤› için mineral maddelerin oran›nda düflüfl görülür (22). Ham külün kapsam›nda yer alan ve burada analizi yap›lan Mg, K ve P elementlerinin oranlar› da ham külde oldu¤u gibi zaman›n ilerlemesine ba¤l› olarak azalm›flt›r. Kalsiyumda ortaya ç›kan karars›zl›k ise bitkinin kalsiyum kapsam› ile geliflme dönemi aras›nda önemli bir iliflki bulunmamas›ndan (22) kaynaklanm›flt›r. Ancak mineral madde kompozisyonu genel olarak de¤erlendirildi¤inde ilerleyen geliflme ça¤›na ba¤l› olarak bitkilerde mineral madde kapsam›

azalmaktad›r. Nitekim, zamana ba¤l› olarak bahsedilen bu mineral elementlerin bitki dokular›ndaki oran›n›n azald›¤›

de¤iflik araflt›r›c›lar taraf›ndan vurgulanm›flt›r (9, 20, 22 ve 23).

Bu çal›flmadan elde edilen sonuçlara göre, Erzurum ve benzer ekolojilerde kaba yem üretimi amac›yla kurulacak autotetraploid çok y›ll›k çavdar bitkisi tesisinde incelenen özellikler (Ca hariç), 20 Nisan bafllang›ç al›narak yukar›da

ifade edilen denklemler arac›l›¤› ile tahmin edilebilir. Zira, incelenen özelliklere ait denklemlerin belirtme katsay›lar›

(r²) oldukça yüksektir. Finney (24) belirtme katsay›s›n›n

karekökü olan korelasyon katsay›s›n›n (r) 0.6’n›n üzerinde olmas› durumunda iliflkilerin netlik kazand›¤›

ifadesi bu görüflü kuvvetlendirmektedir.

Kaynaklar

1. Akgün, ‹., S. Sa¤söz ve M. Tosun, Alternatif Bir Yem Bitkisi Çok Y›ll›k Çavdar (S. montanum Guss.). Tar›m ve Çevre ‹liflkileri Semp., 13-15 May›s, 1996, Mersin, 909-918, 1996.

2. Özer, ‹. ve S. Sa¤söz, Çok Y›ll›k Diploid Çavdar (Secale montanum Guss.) Bitkilerinden Yapay Tetraploidlerin Elde Edilmesi ve Bunlar›n Baz› Sitolojik ve Morfolojik Özelliklerinin Karfl›laflt›r›lmas›.

Türkiye 2. Çay›r-Mer’a ve Yembit. Kong. 28-31 May›s, 1991,

‹zmir, 594-602, 1991.

3. Tosun, F., Yonca ve K›lç›ks›z Bromda Biçme Aral›¤› ile Biçme Yüksekli¤inin Gövde ve Kök Geliflmesine Olan Etkileri Üzerinde Araflt›rmalar. Atatürk Üni. Yay No: 126, Zir. Fak. Yay No: 60, Arafl.

Seri No: 35. Erzurum, 71 S, 1971.

4. Koç, A. and A. Gökkufl, Annual Variation of Above Ground Biomass, Vegetation Height and Crude Protein Yield on The Natural Rangelands of Erzurum. TR. J. Agric. And Forst., 20: 305- 308, 1996.

5. Gökkufl, A., M. Tan ve A. Koç, Erzurum Tabii Mer’alar›ndaki Dominant Bu¤daygillerin Topraküstü Biomas›, Bitki Boyu ve Yap›sal Olmayan Karbonhidratlar›n Büyüme Mevsimi ‹çerisindeki De¤iflimi. Türkiye 2. Çay›r-Mer’a ve Yembit. Kong., 28-31, May›s, 1991, ‹zmir, 106-117, 1991.

6. Whitehead, D.C., Grassland Nitrogen. CAB International Inc., 397 P, 1995.

7. Nesheim, L., Herbage Quality of Elytricia Repens, Agrostis Capillaris and Phalaris Arundinacea. Soil-Grassland, Animal Relationships. In: Proc. 13th General Meet. of The European Grassl. Federation, 2, 91-95, 1990.

8. Gökkufl, A., A. Koç ve A. Bako¤lu, Otlak Ayr›¤› (Agropyron Cristatum Gaertn.)’n›n Baz› Morfolojik, Agronomik ve Kimyasal Özelliklerinin Zamana, Bitki Boyuna ve Topraküstü Biomas›na Ba¤l›

Olarak De¤iflimi, TARM. Der., 6(2), 49-61, 1997.

9. Thomas, G.B., L.W. Varner, L.H. Blankenship, T.J. Fillinger and S.C. Heineman, Macro and Trace Mineral Content of Selected South Texas Deer Forages. J. Range Manage. 43, 220-223, 1990.

10. Kidambi, S.P., A.G. Matches and T.C. Griggs, Variability for Ca, Mg, K, Cu, Zn and K/Ca+Mg Ratio Among 3 Wheatgrass and Sainfoin on The Southestern High Plains. J. Range Manage., 42, 316-322, 1989.

11. Aky›ld›z, A.R., Yemler Bilgisi ve Teknolojisi. Ankara Üni. Zir. Fak.

Yay No: 868, Ders Kit. No: 234, Ankara, 411 s, 1983.

12. Jackson, M.L., Soil Chemical Analysis. Agric. Exp. Sta., Madison Wisconsin (4th Edition), 498 p., 1964.

13. Anonymous, Erzurum ‹li Verimlilik Envanteri ve Gübre htiyaç Raporu. T.C. Tar›m Orman ve Köyiflleri Bakanl›¤›, Köy Hizmetleri Genel Müd. Yay. No: 775, Tovep Yay. No: 33, Ankara, 63s., 1984.

14. Anonymous, T.C. Baflbakanl›k Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Müd., Erzurum Böl. Müd. Raporlar›, 1998.

15. Thilenius, J.F., Range Management in the Alpin Zone: Practices and Problems. In Special Management Needs of Alpine Ecosystems (Ed. D.A. Johnson). Soc. Range Manage., Range Sci. No: 5, p.

43-64, 1979.

16. Bako¤lu, A., Önemli Mer’a Bitkilerinin Biomas ve Kimyasal Kompozisyonlar›n›n Y›l ‹çerisindeki De¤iflimi. Atatürk Üni. Fen Bil.

Enst., Tarla Bitkileri Anabilim Dal› (Yüksek Lisans Tezi) Erzurum, 1995.

17. Bak›r, Ö ve E. Aç›kgöz, Otlak Ayr›¤› (Agropyron cristatum L.

Gaertn.) Bitkisinin Çeflitli Organlar›nda Kimyasal Kompozisyonunun Geliflme Devrelerine Göre De¤iflimi. Ank. Üni. Zir. Fak. Y›ll›¤›, 6, 346-353, 1976.

18. Vardar, Y., Bitki Fizyolojisi Dersleri. II Bitkilerde Büyüme ve Geliflme Olaylar›. E.Ü. Fen Fak. Ders Kit. No: 69, ‹zmir, 231 S, 1983.

19. Mosley, J.C. and B.E. Dahl, Evaluation of an Herbage-Based Method for Adjusting Short Duration Grazing Periods. Appl. Agric.

Res., 5, 142-148, 1990.

20. Buxton, D.R. and D.R. Mertens, Quality-Related Characteristics of Forages. In Forages. II The Science of Grassland Agriculture (Ed:

R.F. Barnes, D.A. Miller and C.J. Nelson) Iowa State Univ. Press, Inc, p. 83-96, 1995.

21. Gomide, J.A., C.H. Noller, C.O. Mott, J.H. Conrat and D.L. Hill, Mineral Composition of Six Tropical Grasses Influenced by Plant Age and Nitrogen Fertilization. Agron. J., 61, 120-123, 1969.

22. Fleming, G.A., Mineral Composition of Herbage. In Chemistry and Biochemistry of Herbage (Ed: G.W. Butler and R.W. Bailey).

Academic Press Inc., p. 529-566, 1973.

23. Mayland, H.F., K.H. Asay and D.H. Clark, Seasonal Trends in Herbage Yield and Quality of Agropyrons. J. Range Manage., 45, 369-374, 1992.

24. Finney, D.J., Was This In Your Statistics Textbook? VI. Regression And Covariance. Exp. Agric., 25, 291-311, 1989.