Yaban yaşamı geçişlerinin planlama ve tasarım ilkelerinin Kuzey Marmara Otoyolunun bazı bölümlerinde değerlendirilmesi

(1)

T.C.

DÜZCE ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YABAN YAŞAMI GEÇİŞLERİNİN PLANLAMA ve TASARIM

İLKELERİNİN KUZEY MARMARA OTOYOLUNUN BAZI

BÖLÜMLERİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ

TUTKU BAŞAK METİN ÖZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI

DANIŞMAN

PROF. DR. OSMAN UZUN

(2)

DÜZCE ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YABAN YAŞAMI GEÇİŞLERİNİN PLANLAMA ve TASARIM İLKELERİNİN KUZEY MARMARA OTOYOLUNUN BAZI BÖLÜMLERİNDE

DEĞERLENDİRİLMESİ

Tutku Başak METİN ÖZ tarafından hazırlanan tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından Düzce Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Osman UZUN Düzce Üniversitesi

Jüri Üyeleri

Prof. Dr. Osman UZUN

Düzce Üniversitesi _____________________ Prof. Dr. Haldun MÜDERRİSOĞLU

Düzce Üniversitesi _____________________

Dr. Öğr. Üyesi Pınar BOLLUKCU

Bartın Üniversitesi _____________________

(3)

BEYAN

Bu tez çalışmasının kendi çalışmam olduğunu, tezin planlanmasından yazımına kadar bütün aşamalarda etik dışı davranışımın olmadığını, bu tezdeki bütün bilgileri akademik ve etik kurallar içinde elde ettiğimi, bu tez çalışmasıyla elde edilmeyen bütün bilgi ve yorumlara kaynak gösterdiğimi ve bu kaynakları da kaynaklar listesine aldığımı, yine bu tezin çalışılması ve yazımı sırasında patent ve telif haklarını ihlal edici bir davranışımın olmadığını beyan ederim.

2 Temmuz 2019

(4)

TEŞEKKÜR

Yüksek Lisans öğrenimimde ve bu tezin hazırlanmasında gösterdiği her türlü destek ve yardımdan dolayı çok değerli hocam Prof. Dr. Osman Uzun’a en içten dileklerimle teşekkür ederim.

Bana hayatın anlamını ve tüm güzelliklerini öğreten hayatım boyunca yanımda ve kalbimde varlıklarını hissettiğim canım annem Nuran METİN ve canım babam Elvan Metin’e, canımdan çok sevdiğim kardeşim Uğurcan METİN’e ve bu tez çalışması boyunca hep yanımda olan benden çok inanan sevgili eşim Dursun ÖZ’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

(5)

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

ŞEKİL LİSTESİ ... ix

ÇİZELGE LİSTESİ ... xvii

KISALTMALAR ... xix

SİMGELER ... xx

ÖZET ... xxi

ABSTRACT ... xxii

1. GİRİŞ ... 1

2. KURAMSAL TEMELLER ... 19

2.1.YOLLARINYABANHAYATIÜZERİNDEKİOLUMSUZETKİLERİ ... 19

2.1.1. Habitat Parçalanması ve Kaybı ... 19

2.1.2. Yaban Hayatı Hareketlerinin ve Gen Akımını Sınırlandıran Bariyer Etkisi ... 28

2.1.3. İnsan-Hayvan Ölümlü/Yaralanmalı Maddi-Manevi Kazalar ... 29

2.1.4. Yol Boyunca Yaban Hayatı Yaşam Alanlarının Rahatsız Edilmesi (Gürültü, Titreşimler, Araç Görünürlüğü) ... 30

2.1.5. Besin Kaynaklarına, Saklanma ve Yuvalama Alanlarına Ulaşım Zorluğu ... 32

2.2.YABANHAYATIGEÇİŞLERİVEDÜNYA’DANYABANHAYATI GEÇİŞLERİNEİLİŞKİNÖRNEKLER ... 32

2.2.1. Habitatlar Arasındaki Bağlantıyı Sağlayarak Parçalanmayı Azaltan Önlemler ... 32

2.2.1.1. Yaban Yaşamı Üst Geçitleri ... 32

2.2.1.2. Yaban Yaşamı Alt Geçitleri ... 54

2.2.2. Sürücü Güvenliğini Arttırmak ve Araç Çarpışmalarını Azaltmak İçin Alınan Önlemler ... 85

2.2.2.1. Özel Önlemler ... 85

2.2.2.2. Habitat Adaptasyonu... 109

2.2.2.3. Altyapı Adaptasyonu ... 111

2.2.2.4. Diğer Önlemler ... 116

2.3.YABANHAYATIGEÇİŞLERİPLANLAMA VE TASARIM ÖZELLİKLERİ ... 119

2.3.1. Planlama Özellikleri ... 119

2.3.2. Tasarım Özellikleri ... 124

3. MATERYAL ve YÖNTEM ... 127

3.1.MATERYAL ... 127

(6)

3.1.2. Çalışma Alanının Doğal Peyzaj Elemanları ... 153 3.1.2.1. İklim ... 153 3.1.2.2. Jeoloji ... 158 3.1.2.3. Jeomorfoloji ... 163 3.1.2.4. Hidroloji ... 174 3.1.2.5. Toprak ... 176 3.1.2.6. Amenajman Durumu ... 180

3.1.2.7. Bitki Varlığı (Flora) ... 182

3.1.2.8. Hayvan Varlığı (Fauna) ... 185

3.1.3. Çalışma Alanının Kültürel Peyzaj Elemanları ... 190

3.1.3.1. Demografik Yapı ... 190

3.1.3.2. Ekonomik Yapı ... 192

3.1.3.3. Ulaşım ... 194

3.1.3.4. Mülkiyet Yapısı ... 197

3.1.3.5. Çevresel Kaynaklar ve Koruma Alanları ... 198

3.2.YÖNTEM ... 211

4. BULGULAR ... 218

4.1.KESİM1:KINALI-YASSIÖRENGÜZERGÂHININ DEĞERLENDİRİLMESİ ... 218

4.1.1. Kesim 1: Kınalı-Yassıören Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli Değerlendirilmesi ... 218

4.1.2. Kesim 1: Kınalı-Yassıören Güzergâhının’da Bulunan Korunan Alanların Değerlendirilmesi ... 224

4.1.3. Kesim 1: Kınalı-Yassıören Güzergâhında Yapılmış Olan ve Yapılması Öngörülen Yaban Yaşamı Geçiş Yapıları ... 229

4.2.KESİM2:YASSIÖREN-ODAYERİGÜZERGÂHININ DEĞERLENDİRİLMESİ ... 233

4.2.1. Kesim 2: Yassıören-Odayeri Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli Değerlendirmesi ... 233

4.2.2. Kesim 2: Yassıören-Odayeri Güzergâhınında Bulunan Korunan Alanların Değerlendirilmesi ... 239

4.2.3. Kesim 2: Yassıören-Odayeri Güzergâhında Yapılmış Olan ve Yapılması Öngörülen Yaban Yaşamı Geçiş Yapıları ... 239

4.2.4. Kesim 2 : Yassıören-Odayeri Güzergâhından Alınan Fotografların Yaban Hayatı Geçişleri Kapsamında Değerlendirilmesi ... 242

4.3.KESİM3:ODAYERİ-PAŞAKÖYGÜZERGÂHININ DEĞERLENDİRİLMESİ ... 243

4.3.1. Kesim 3: Odayeri-Paşaköy Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli Değerlendirmesi ... 244

... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Kesim 3: Odayeri-Paşaköy Güzerhanında Bulunan Korunan Alanların Değerlendirilmesi ... 249

4.3.2. Kesim 3: Odayeri-Paşaköy Güzergâhından Alınan Fotografların Yaban Hayatı Geçişleri Kapsamında Değerlendirilmesi ... 261

4.4..KESİM7:HABİBLER-HASDALGÜZERGÂHININ DEĞERLENDİRİLMESİ ... 270

4.4.1. Kesim 7: Habibler-Hasdal Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli Değerlendirilmesi ... 271

4.4.2. Kesim 7: Habibler-Hasdal güzergâhında Bulunan Korunan Alanların Değerlendirilmesi ... 275 4.4.3. Kesim 7: Habibler-Hasdal Güzergâhında Yapılmış Olan ve Yapılması

(7)

Öngörülen Yaban Yaşamı Geçiş Yapıları ... 276

4.5.KESİM4:KURTKÖY-LİMANGÜZERGÂHININ

DEĞERLENDİRİLMESİ ... 278 4.5.1. Kesim 4 :Kurtköy-Liman Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli

Değerlendirme ... 278 4.5.2. Kesim 4: Kurtköy-Liman Güzergâhında Bulunan Korunan Alanların

Değerlendirilmesi ... 283 4.5.3. Kesim 4: Kurtköy-Liman Güzergâhında Yapılmış Olan ve Yapılması

Öngörülen Yaban Hayatı Geçiş Yapıları ... 285 4.5.4. Kesim 4:Kurtköy-Liman Güzergâhından Alınan Fotografların Yaban Yaşamı Geçişleri Kapsamında Değerlendirilmesi... 290

4.6.KESİM5:LİMAN-İZMİTGÜZERGÂHININDEĞERLENDİRİLMESİ . 291

4.6.1. Kesim 5: Liman-İzmit Güzergâhının Peyzaj Ekolojisi Temelli

Değerlendirmesi ... 291 4.6.2. Kesim 5: Liman-İzmit Güzergâhında Bulunan Korunan Alanların

Değerlendirilmesi ... 296 4.6.3. Kesim 5: Liman-İzmit Güzergâhında Yapılmış Olan ve Yapılması

Öngörülen Yaban Yaşamı Geçiş Yapıları ... 298

4.7.KESİM6:İZMİT-AKYAZIGÜZERGÂHININDEĞERLENDİRİLMESİ

... 301 4.7.1. Kesim 6: İzmit-Akyazı Güzergâhında Yapılmış ve Yapılması Düşünülen

Sanat Yapıları ... 301

5. SONUÇLAR ve ÖNERİLER ... 304

6. KAYNAKLAR ... 313

ÖZGEÇMİŞ

(8)

ŞEKİL LİSTESİ

Sayfa No

Şekil 1.1. Ulaşım altyapısının birincil ekolojik etkilerinin şematik gösterimi ... 4

Şekil 2.1. Yol yoğunluğunun artmasıyla yok olan vahşi yaşam ... 20

Şekil 2.2. Altyapı gelişiminin habitatın iç çekirdeği üzerindeki etkisini gösteren bir diyagram. ... 21

Şekil 2.3. Habitat parçalanması sürecinin şematik gösterimi . ... 23

Şekil 2.4. Ekolojik koridorların ve yol ağlarının türlerin peyzajlardaki hareketi üzerindeki etkisi ... 25

Şekil 2.5. a) Parçalanma b) Kaçınma c) Azaltma ve d) Telafi Şematik Gösterimi ... 26

Şekil 2.6. Bariyer etkisi . ... 28

Şekil 2.7. Uygun ekolojik sanat yapısı olmayan yollarda yaban hayvanı temelli kaza riski. ... 30

Şekil 2.8. Bir üst geçidin uzunluğunu (A) ve genişliğini (B) tanımlamak için kullanılan terminoloji. ... 33

Şekil 2.9. Farklı üst geçit tasarımları. ... 34

Şekil 2.10. Üst geçit örneği ... 34

Şekil 2.11. Almanya schwarzgraben-yaban yaşamı geçidi . ... 35

Şekil 2.12. Hollanda A2 otoyolu-yaban yaşamı üst geçidi ... 35

Şekil 2.13. Almanya-peyzaj köprüsü . ... 38

Şekil 2.14. Kanada karayolu banff milli parkı-yaban hayatı üst geçidi ... 40

Şekil 2.15. Hollanda-yaban yaşamı üst geçidi. ... 40

Şekil 2.16. Norveç-yaban yaşamı geçiti. ... 40

Şekil 2.17. İngiltere-A21 yaban yaşamı geçiti. ... 41

Şekil 2.18. Kanada-yaban yaşamı üst geçidi. ... 41

Şekil 2.19. Hollanda -Natuurbrug Zanderij Crailoo yaban hayatı geçişi ... 42

Şekil 2.20. ABD-Utah yaban yaşamı üst geçidi. ... 42

Şekil 2.21. Singapur-yaban hayatı köprüsü . ... 43

Şekil 2.22. Hollanda yaban yaşamı üst geçidi ... 43

Şekil 2.23. Avustralya üst geçit ... 44

Şekil 2.24. ABD yaban yaşamı üst geçidi ... 44

Şekil 2.25. ABD-Montana yaban yaşamı üst geçidi ... 45

(9)

Şekil 2.27. Belçika yaban yaşamı üst geçidi ... 46

Şekil 2.28. Prag yaban hayatı üst geçidi. ... 46

Şekil 2.29. İngiltere -yaban yaşamı üst geçidi. ... 47

Şekil 2.30. Hollanda-yaban yaşamı köprüsü. ... 47

Şekil 2.31. Çok işlevli üst geçit örneği ... 48

Şekil 2.32. Çok işlevli üst geçit örneği ... 49

Şekil 2.33. Hollanda çok kullanımlı üst geçit ... 49

Şekil 2.34. Kanopy geçiş örneği a) tasarım detayları: bir ip, b) a ile iki çelik telin arasında bir geçit yolu ve c) otoyol tabelasının uyarlanması ... 51

Şekil 2.35. Kanopy geçişleri ... 51

Şekil 2.36. İngiltere-yarasa köprüsü ... 52

Şekil 2.37. Avustralya kanopi geçişi. ... 53

Şekil 2.38. Brezilya maymunlar için düşünülmüş bir kanopy geçişi ... 53

Şekil 2.39. ABD sincap üst geçidi ... 54

Şekil 2.40. İngiltere’de bulunan bir viyadük . ... 56

Şekil 2.41. ABD, Arizona alt geçit. ... 56

Şekil 2.42. Kaliforniıa viyadük. ... 57

Şekil 2.43. Bir alt geçidin uzunluğunu (A), genişliği (B) ve yüksekliğini (C) tanımlamak için kullanılan terminoloji. ... 58

Şekil 2.44. Büyük memeli alt geçitleri. ... 59

Şekil 2.45. Fransa’da yüksek hızlı tren hattının altında bulunan bir büyük memeli alt geçiti ... 60

Şekil 2.46. Kenya-büyük memeli alt geçitleri. ... 61

Şekil 2.47. Avustralya büyük memeli alt geçitleri... 61

Şekil 2.48. Uyarlanmış bir alt geçidin giriş tasarımı . ... 62

Şekil 2.49. Çek Cumhuriyeti’nde hayvanlar tarafından da kullanılabilinen bir nehir .... 63

Şekil 2.50. Çek Cumhuriyeti’nde bulunan bir çoklu kullanım alt geçiti ... 64

Şekil 2.51. ABD-Vermont çok kullanımlı alt geçit ... 64

Şekil 2.52. Küçük memeli alt geçitleri örneği ... 66

Şekil 2.53. Küçük memeli alt geçitleri örneği ... 67

Şekil 2.54. Küçük ve orta boyutlu memeli alt geçiti ... 67

Şekil 2.55. Almanya’da bulunan bir küçük memeli alt geçiti ... 68

Şekil 2.56. İsviçre’de bulunan bir küçük memeli alt geçiti . ... 69

Şekil 2.57. Britanya Kolombiyası-menfez ... 69

Şekil 2.58. Menfez örneği. ... 70

(10)

Şekil 2.60. Değiştirilmiş menfez . ... 71

Şekil 2.61. a) Su menfezin tüm alt yüzeyini kapladığı için karasal hayvanlar için uygun değildir ve c) Su seviyesinin üzerinde prefabrik beton kaldırımlar olduğundan dolayı karasal kullanım için uygundur. b) Yan duvara sabitlenmiş su seviyesinin üzerinde tahta parçası olduğundan dolayı karasal kullanıma uygundur e) Tasarım perspektifleri ... 73

Şekil 2.62. Küçük hayvanlar tarafından kullanılan entegre çıkıntılarla Hollanda'da iki prefabrik menfez . ... 74

Şekil 2.63. Menfez içine yerleştirilen bir tahta. ... 75

Şekil 2.64. ABD-değiştirilmiş menfez ... 75

Şekil 2.65. Kademeli drenaj çıkışları- küçük hayvanlar için tuzaklar ... 76

Şekil 2.66. İspanya'daki iki çıkış (a, b) adapte edilmiştir, böylece drenaj menfezlerinden geçen hayvanlar sıkışmaz ... 77

Şekil 2.67. Çelik sac tampon, amfibileri rayın altındaki yarı boruya atlamaya zorlar .. 78

Şekil 2.68. Izgara tipi tüneller . ... 79

Şekil 2.69. Çitin U şeklinde bir ucu, amfibileri geri dönmeye zorlar ve çitin sonunda yola devam eden hayvan sayısını azaltır ... 80

Şekil 2.70. Amfibiler ve sürüngenler için bariyer veya sürüklenme çiti . ... 81

Şekil 2.71. Amfibi toplamak için bir kova. Hayvanların kovadan yakalanmadan geçmelerini önlemek için tellere yakın yerleştirilir ... 81

Şekil 2.72. Amfibiler için tek borulu tünel ... 82

Şekil 2.73. U şeklinde tüneller ... 83

Şekil 2.74. Amfibiler ve diğer küçük hayvanlar için, yarım borular daha büyük tünellerin mümkün olmadığı rayların altında geçitler olarak kullanılabilir .. 83

Şekil 2.75. Kalifornia, davis-kurbağa tüneli ... 84

Şekil 2.76. ABD, Montana amfibi tüneli. ... 85

Şekil 2.77. Bariyerler ve çitler. ... 86

Şekil 2.78. Yaban hayatı uzaklaştırma çitleri ve menfez tasarımı yaban hayatı alt geçidi . ... 86

Şekil 2.79. Yolda sığır koruması (Teksas kapısı) . ... 88

Şekil 2.80. Sığır ızgarası örneği. ... 88

Şekil 2.81. ABD, Utah çit geyik ... 89

Şekil 2.82. Yaylı kapılı basamak kapısı, Alberta'daki Banff Ulusal Parkı’ndaki patikada yer almaktadır ... 90

Şekil 2.83. ABD-Utah kaçış kapısı ... 90

Şekil 2.84. Çit detayı ... 94

Şekil 2.85. Gömülü çit örneği ... 94

Şekil 2.86. Ağaçların çit malzemesi üzerine düşmesini engellemek için tasarlanmış yüksek gerilimli kablo. ... 95

(11)

Şekil 2.87. Ağaç kütüklerinden yapılmış basit bir çıkış. ... 96

Şekil 2.88. a) Yol bir setin üzerindeyse, b) Çit düz bir durumdan daha düşük olabilir c) Yol kesiliyorsa, çit düz durumdan daha yüksek olmalıdır ... 97

Şekil 2.89. Yaban hayatı çitinin sonundaki kayalık alan. ... 98

Şekil 2.90. Küçük hayvanların çitlerden geçmesini önlemek için bir yaban hayatı çitinin altındaki daha küçük bir kafes boyutu kullanılır . ... 99

Şekil 2.91. Hollanda çit örneği ... 100

Şekil 2.92. Bir rampa, memelilerin çitin yol tarafında sıkışıp kaldıklarında çitin üzerinden atlamasını sağlar. ... 101

Şekil 2.93. Tam otoyolun içinde hapsolmuş yaban hayatı için kaçış rampası ... 101

Şekil 2.94. ABD-Utah kaçış rampası. ... 102

Şekil 2.95. Yaban hayatı hariç tutma çitinde tek dönüş kapısı. ... 103

Şekil 2.96. Yaban hayatı kaçış rampası. ... 104

Şekil 2.97. Orta büyüklükteki memeliler için menteşeli kapı örneği. ... 104

Şekil 2.98. İspanya'da bir yaban hayatı uyarısı reflektörü. ... 105

Şekil 2.99. Koku kovucular yol boyunca direklere uygulanır. ... 106

Şekil 2.100. Yaban yaşamına dair bir uyarı levhası ... 107

Şekil 2.101. Uyarı sistemi çalışma prensibi. ... 108

Şekil 2.102. İsviçre’de kırmızı geyiklerin yoldan düzenli olarak geçtiği bir bölgede kullanılan ısı sensörleriyle birleştirilmiş bir yaban hayatı uyarı sistemi . .... 108

Şekil 2.103. Sensörlü uyarı sistemi ... 109

Şekil 2.104. Colorado’daki trafik işaretleri, sürücülerin yüksek riskli bölgelerde yoldaki vahşi yaşam için dikkatli olmaları konusunda uyarıyor. ... 109

Şekil 2.105. Yollar boyunca yüksek bitki örtüsünün kesilmesi hayvan kazalarına ilişkin riskleri azaltacaktır ... 110

Şekil 2.106. Bu gürültü bariyeri, küçük hayvanlar için bariyer etkisini azaltmak için alt kısımdaki açıklıklara sahiptir. ... 111

Şekil 2.107. İsviçre'de bir otoyol boyunca dikey işaretler bulunan şeffaf gürültü bariyeri. ... 112

Şekil 2.108. Yırtıcı kuşların izole edilmiş birkaç silüeti kuşların çarpışmasını önlemek için. ... 113

Şekil 2.109. Şeffaf perdelere yakın çalıların dikilmesinden kaçınılmalıdır ... 113

Şekil 2.110. Bir kaldırım taşı tarafından hapsolmuş kirpi. ... 114

Şekil 2.111. Her 25 metrede bir boşaltma rampasından kaçış rampaları, küçük hayvanların ölümcül tuzaklarından kaçınmaya yardımcı olur. ... 115

Şekil 2.112. Hollanda'daki su yollarında fauna için farklı olanaklar bulunmaktadır . . 116

Şekil 2.113. Trafik sakinleştirici önlemler. ... 118 Şekil 2.114. Yolların yüksek koruma değerine sahip habitatları ikiye böldüğü

(12)

durumlarda yaban hayatı geçiş türünü seçme kriterleri... 121

Şekil 2.115. Yolların orta koruma değerine sahip habitatları ikiye böldüğü durumlarda yaban hayatı geçiş türünü seçme kriterleri... 121

Şekil 2.116. Yolların orta koruma değerine sahip habitatları ikiye böldüğü durumlarda yaban hayatı geçiş türünü seçme kriterleri). ... 122

Şekil 3.1. Çalışma alanının dünya, ülke ve bölge içindeki konumu. ... 129

Şekil 3.2. Proje başlangıç ve bitiş noktaları . ... 130

Şekil 3.3. Kuzey Marmara otoyolu projesi güzergâhı . ... 131

Şekil 3.4. Kesim 1: Kınalı-Yassıören başlangıç ve bitiş noktaları ... 133

Şekil 3.5. Kesim 1’e ait güzergâh fotografları. ... 135

Şekil 3.6. Kesim 1’e ait güzergâh fotografları ... 136

Şekil 3.7. Kesim 2: Yassıören-Odayeri başlangıç ve bitiş noktaları... 137

Şekil 3.8. Kesim 2’de farklı güzergâhlara ait fotograflar. ... 138

Şekil 3.9. Kesim 7: Habibler-Hasdal başlangıç ve bitiş noktaları. ... 139

Şekil 3.10. Kesim 2’de farklı güzergâhlara ait fotograflar. ... 139

Şekil 3.11. Kesim 4: Kurtköy-Liman başlangıç ve bitiş noktaları... 140

Şekil 3.12. Kesim 4’te farklı güzergâhlara ait fotograflar ... 142

Şekil 3.13. Kesim 4’te farklı güzergâhlara ait fotograflar. ... 143

Şekil 3.14. Kesim 4’te farklı güzergâhlara ait fotoğraflar. ... 144

Şekil 3.15. Kesim 5: Liman-İzmit başlangıç ve bitiş noktaları . ... 145

Şekil 3.16. Kesim 5’te farklı güzergâhlara ait fotograflar ... 146

Şekil 3.17. Kesim 6: İzmit-Akyazı Başlangıç ve Bitiş Noktaları ... 147

Şekil 3.18. Kesim 6’da farklı güzergâhlara ait fotograflar ... 150

Şekil 3.19. Kesim 6’da farklı güzergâhlara ait fotograflar (devamı) ... 151

Şekil 3.20. Kesim 6’da farklı güzergâhlara ait fotograflar (devamı). ... 152

Şekil 3.21. İstanbul ili jeoloji haritası. ... 159

Şekil 3.22. İstanbul il alanında yüzeyleyen istranca ve İstanbul birlikleri ile üst kretase ve daha genç örtü birimlerin genel yayılımını gösteren sadeleştirilmiş harita ... 160

Şekil 3.23. İstanbul ili deprem bölgeleri dağılım haritaları ... 162

Şekil 3.24. Proje alanı (Avrupa yakası) ve genel bölgenin aktif fay haritası ... 162

Şekil 3.25. Proje alanı (Asya yakası) ve genel bölgenin aktif fay haritası ... 163

Şekil 3.26. İstanbul ili heyelan haritası ... 166

Şekil 3.27. İstanbul’un erozyon durumu ... 168

Şekil 3.28. İnceleme alanında yarımadalara ve ana akarsu aklanlarına ait yüksekti basamakları haritası. ... 170

(13)

Şekil 3.30. İstanbul ilinin bakı haritası. ... 173

Şekil 3.31. İstanbul ilinin doğal ve yapay göl ve göletleri. ... 174

Şekil 3.32. Marmara havzası haritası . ... 175

Şekil 3.33. Marmara- Sakarya havzaları haritası . ... 176

Şekil 3.34. İstanbul ilindeki arazi kullanım tipleri ve ormanların dağılımı (Şahin, 2014). ... 180

Şekil 3.35. Proje alanı (Avrupa yakası) yakın çevresindeki ÖDA, ÖBA ve ÖKA’lar . ... 200

Şekil 3.36. Proje alanı (Asya yakası) yakın çevresindeki ÖDA, ÖBA ve ÖKA’lar . .. 203

Şekil 3.37. Proje Alanı çevresi Avrupa yakası korunan alanlar haritası . ... 207

Şekil 3.38. Proje alanı çevresi Asya yakası korunan alanlar haritası ... 209

Şekil 3.39. Yöntem akış şeması ... 213

Şekil 4.1. Kesim 1 güzergâhının 2015 yılı ve 2019 durumunun karşılaştırılması a) Kesim 1 güzergâhının 2015 yılındaki durumu b) Kesim 1 güzergâhının 2019 yılındaki durumu ... 219

Şekil 4.2. Kesim 1’de bulunan leke ve koridorlar. ... 222

Şekil 4.4. Çilingoz tabiat parkının Kesim 1’e olan uzaklığı. ... 225

Şekil 4.5. Çilingoz tabiat parkının KMO yapılmadan önceki durumu. ... 225

Şekil 4.6. Subaşı havuzlar tabiat anıtının Kesim 1’e olan kuşbakışı mesafesi. ... 226

Şekil 4.7. Subaşı havuzlar tabiat anıtının Kuzey Marmara Otoyolu Kesim 1 yapılmadan önceki durumu. ... 226

Şekil 4.8. Çilingoz yaban hayatı geliştirme sahasının Kesim 1’e olan kuşbakışı mesafesi. ... 228

Şekil 4.9. Çilingoz yaban hayatı geliştirme sahasının Kesim 1 yapılmadan önceki durumu. ... 228

Şekil 4.10. Kesim 1 üzerinde bulunan viyadükler. ... 229

Şekil 4.11. 344 m ve 177 m uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu nokta. ... 230

Şekil 4.12. 344 m ve 177 m uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu orman alanının 2015 ve 2019 uydu görüntüsü. ... 230

Şekil 4.13. 344 m ve 177 m uzunluğunda olan viyadüklerin sağında ve solunda bulunan tüneller. ... 231

Şekil 4.14. 491 m. uzunluğunda olan viyadük. ... 232

Şekil 4.15. 312 m. uzunluğunda olan viyadük. ... 232

Şekil 4.16. Kesim 2 güzergâhının 2015 yılı ve 2019 durumunun karşılaştırılması. .... 234

(14)

Şekil 4.20. 427 m ve 492 m uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu nokta. ... 240

Şekil 4.21. 517 m uzunluğunda olan viyadüğün bulunduğu nokta. ... 241

Şekil 4.22. 865 m uzunluğunda olan viyadüğün bulunduğu nokta. ... 242

Şekil 4.23. Kesim 2 güzergâhında bulunan otoyol. ... 242

Şekil 4.24. Kesim 2’de bulunan bir menfez. ... 243

Şekil 4.25. Kesim 3 güzergâhının 2012 yılı ve 2019 durumunun karşılaştırılması. .... 245

Şekil 4.26. Marmara koyu tabiat parkının Kesim 3’e olan uzaklığı. ... 253

Şekil 4.27. Marmaracık koyu tabiat parkının Kuzey Marmara Otoyolu yapılmadan önceki durumu. ... 253

Şekil 4.28. Avcıkoru tabiat parkının Kesim 3’e olan uzaklığı. ... 254

Şekil 4.29. Avcıkoru tabiat parkının KMO Kesim 3’ün yapılmadan önceki durumu. 254 Şekil 4.30. Göknarlık tabiatı koruma alanının Kesim 3’e olan kuşbakışı mesafesi. ... 255

Şekil 4.31. Göknarlık tabiatı koruma alanının Kesim 3 yapılmadan önceki durumu. . 255

Şekil 4.32. 2005 yılındaki karara göre İstanbul Sarıyer Feneryolu Yaban Hayatı Geliştirme Sahası’nın sınırları. ... 257

Şekil 4.33. Feneryolu yaban hayatı geliştirme sahası 2012-2019 yılları arasındaki fark. ... 257

Şekil 4.34. Feneryolu yaban hayatı geliştirme sahasında bulunan ekolojik köprü (2012-2019 yılları). ... 258

Şekil 4.35. Kesim 3’te yer alan ekolojik köprü. ... 259

Şekil 4.39. Ekolojik köprünün yakınında bulunan viyadükler. ... 261

Şekil 4.41.Kesim 3 güzergâhında bulunan bağlantı yolu . ... 263

Şekil 4.42. Kesim 3 güzergâhında bulunan bir viyadük. ... 264

Şekil 4.43. Kesim 3 güzergâhında bulunan viyadük örneği. ... 265

Şekil 4.45. Kesim 3 de bulunan bir kademeli drenaj çıkışı. ... 267

Şekil 4.46. Otoyol güzerhanında bulunan çit örnekleri. ... 268

Şekil 4.47. Kesim 3 (Asya) otoyol güzergâhında bulunan bir kaçış kapısı. ... 269

Şekil 4.48. Kesim 3 de yapılmış olan bir kaya alanı. ... 270

Şekil 4.49. Kesim 7 güzergâhının 2015 yılı ve şu anki durumunun karşılaştırılması. 272 Şekil 4.50. Kesim 7’de bulunan leke ve koridorlar. ... 274

(15)

Şekil 4.52. Şamlar tabiat parkının KMO kesim 7’nin yapılmadan önceki durumu. .... 275

Şekil 4.54. Kesim 4 güzergâhının 2015 yılı ve şu anki durumunun karşılaştırılması. . 279

Şekil 4.55. Kesim 4’te bulunan leke ve koridorlar. ... 281

Şekil 4.57. Gazilerdağı tabiat parkının kesim 4 ile yakınlığı. ... 283

Şekil 4.58. Gazilerdağı tabiat parkının KMO kesim 7’nin yapılmadan önceki durumu. ... 284

Şekil 4.59. Hacetderesi tabiat parkının kesim 4 ile yakınlığı. ... 284

Şekil 4.60. Hacetderesi tabiat parkının kmo kesim 7’nin yapılmadan önceki durumu. ... 285

Şekil 4.62. 480 m. uzunluğunda olan viyadüğün bulunduğu nokta. ... 287

Şekil 4.64. 255 m uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu orman alanının 2015 ve 2019 uydu görüntüsü. ... 288

Şekil 4.65. 177 m, 848 m,367 m ve 531 m uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu nokta. ... 289

Şekil 4.66. Kesim 4 güzergâhında bulunan bağlantı yolu. ... 290

Şekil 4.67. Kesim 5 güzergâhının 2015 yılı ve şu anki durumunun karşılaştırılması. . 292

Şekil 4.70. Ballıkaya tabiat parkının kesim 4 ile yakınlığı. ... 296

Şekil 4.71. Ballıkaya tabiat parkının Kuzey Marmara Otoyolu kesim 5 yapılmadan önceki durumu. ... 296

Şekil 4.72. Doğançay şelalesi tabiat anıtının Kesim 5’e olan kuşbakışı mesafesi. ... 297

Şekil 4.75. 849 m. uzunluğunda olan viyadüğün bulunduğu nokta ... 300

Şekil 4.76. 948 m. ve 807 m. uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu noktalar. ... 300

Şekil 4.77. 748 m. ve 761 m. uzunluğunda olan viyadüklerin bulunduğu noktalar. ... 301

(16)

ÇİZELGE LİSTESİ

Sayfa No Çizelge 1.1. Leitao and Ahern’e (2002) göre insan yaban hayatı ve su kaynakları

için peyzaj yapısı ve fonksiyonları (süreç) arasındaki ilişki (Uzun, 2003). ... 13

Çizelge 1.2. Yaban hayatı geçişlerine ilişkin alınan önemler (Luell ve diğ., 2003; Clevenger ve Huijser, 2011). ... 15

Çizelge 2.1. Mekânsal dönüşümün süreçleri ve ekolojik etkileri (Forman, 1995; Deniz ve ark., 2006). ... 23

Çizelge 2.2. Almanya’da Yol ve Ulaşım Araştırma Kurumu’nun (FGSV) ekolojik köprü tasarımı esnasında dikkate alınacak çeşitli habitatlara göre parametreleri ve çözüm önerileri (Sayar ve ark., 2017). ... 123

Çizelge 2.3. Yaban hayatı üst geçit tasarımlarına ilişkin ölçüler (Clevenger ve Huijser, 2011). ... 124

Çizelge 2.4. Yaban hayatı alt geçit tasarımlarına ilişkin ölçüler (Clevenger ve Huijser, 2011). ... 125

Çizelge 3.1. Kuzey Marmara Otoyolu güzergâh bilgileri(Anonim, 2019z). ... 132

Çizelge 3.2. Kesim 1’deki Otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018g). ... 133

Çizelge 3.3. Kesim 2’deki otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018a). ... 137

Çizelge 3.4. Kesim 4’teki otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018h). ... 140

Çizelge 3.5. Kesim 5’teki Otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018h). ... 145

Çizelge 3.6. Kesim 6’daki otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018h). ... 148

Çizelge 3.7. Kesim 6’deki otoyol bileşenleri etrafında bulunan yerleşim alanları (Anonim, 2018h). ... 148

Çizelge 3.8. İstanbul ili ortalama yükseltinin dağılımı (Özşahin, 2015). ... 169

Çizelge 3.9. İstanbul ilinin eğim (%) sınıflarının dağılışı (Özşahin, 2015). ... 171

Çizelge 3.10. İstanbul ilinin bakı sınıflarının dağılımı (Özşahin, 2015). ... 174

Çizelge 3.11. Kuzey Marmara Otoyolu güzergâhının asya kesimleri için çalışma koridoru içindeki büyük toprak grupları haritası. (Anonim, 2018h). ... 179

Çizelge 3.12. Endemik ve endemik olmadığı halde nadir yayılışlı türlerin alan içerisindeki dağılımı (Anonim, 2018g). ... 183

Çizelge 3.13. Kuzey Marmara Otoyolu’ndan etkilenen yerleşimlerin nüfusları (TÜİK, 2018). ... 191

Çizelge 3.14. Kuzey Marmara Otoyolu’ndan etkilenen yerleşimlerin nüfusları . ... 192

Çizelge 3.15. Çalışma yapılan yerleşimlerdeki temel gelir kaynakları (Anonim, 2018g). ... 193

Çizelge 3.16. Çalışma yapılan yerleşimlerdeki temel gelir kaynakları (Anonim, 2018h). ... 194

(17)

Çizelge 3.18. Kamulaştırma sınırındaki parsellerin mülkiyet türüne göre dağılımı ve

karşılık gelen parsellerin sayısı (Anonim, 2018g)... 198

Çizelge 3.19. Kamulaştırma sınırındaki parsellerin mülkiyet türüne göre dağılımı ve karşılık gelen parsellerin sayısı (Anonim, 2018h)... 198

Çizelge 3.20. Proje alanı yakın çevresi ÖDA, ÖKA ve ÖBa’lar (Anonim, 2018g). .... 201

Çizelge 3.21. Proje alanı yakın çevresi ÖDA, ÖKA ve ÖBa’lar (Anonim, 2018h). ... 204

Çizelge 3.22. Proje alanı avrupa yakasında bulunan tabiat parkları (Anonim, 2018g). ... 208

Çizelge 3.23. Peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilme. ... 214

Çizelge 3.24 (Devamı). Peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilme. ... 215

Çizelge 3.25. Korunan alanların değerlendirilmesi. ... 216

Çizelge 3.26. Kesimlere göre değerlendirme yapılabilen veriler. ... 217

Çizelge 4.1. Kesim 1’in peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 220

Çizelge 4.2. Kesim 1’de bulunan korunan alanların değerlendirilmesi. ... 224

Çizelge 4.5. Kesim 1 güzergâhında yapılması öngörülen, yapılmış olan ve tez kapsamında önerilen yaban hayatı geçiş yapıları. ... 229

Çizelge 4.6. Kesim 2’nin peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 236

Çizelge 4.8. Kesim 3’ün peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 246

Çizelge 4.9. Kesim 3’te bulunan korunan alanların değerlendirilmesi. ... 249

Çizelge 4.12. Kesim 7’nin peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 273

Çizelge 4.15. Kesim 4’ün Peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 280

Çizelge 4.18. Kesim 5’in peyzaj ekolojisi temelli değerlendirilmesi. ... 293

(18)

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

APM : Asılı Partikül Maddeler

ARC : Uluslararası Yaban Hayatı Geçiş Altyapı Tasarım

Yarışması.

ATV : Arazi Tipi Araçlar

CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri

CITES : Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki

Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme

ÇDP : Çevre Düzeni Planı

ÇED : Çevresel Etki Değerlendirmesi

ÇSED : Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi

ENE : Doğu-Kuzeydoğu

ESE : Doğu-Güneydoğu

FGSV : Yol ve Ulaşım Araştırma Kurumu

FHWA : Federal Karayolu İdaresi

ICOWET : İlk Yaban Hayatı Ekolojisi ve Taşımacılığı Uluslararası

Konferansı

ISTEA : Intermodal Yüzey Taşımacılığı Verimliliği Kanunu

KAF : Kuzey Anadolu Fayı

KAFH : Kuzey Anadolu Fay Hattı

KGM : Karayolları Genel Müdürlüğü

KM : Kuzey Marmara Otoyolu

NNE : Kuzey-Kuzeydoğu

NNW : Kuzey-Kuzeybatı

ÖBA : Önemli Bitki Alanları

ÖDA : Önemli Doğa Alanları

ÖKA : Önemli Kuş Alanları

SCB : Koruma Biyolojisi Derneği

SE : Güneydoğu,

SSE : Güney-Güneydoğu

TCDD : Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları

TEM : Trans Avrupa Otoyolu

(19)

SİMGELER

cm : santimetre ha : hektar km : kilometre km2 _{: kilometre kare} m : metre yy : yüzyıl

(20)

ÖZET

YABAN YAŞAMI GEÇİŞLERİNİN PLANLAMA ve TASARIM İLKELERİNİN KUZEY MARMARA OTOYOLUNUN BAZI

BÖLÜMLERİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Tutku Başak METİN ÖZ

Düzce Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi

Danışman: Prof.Dr. Osman UZUN Temmuz 2019, 317 sayfa

Endüstriyel ve teknolojik gelişmelerle insan hayatını kolaşlaştıran ulaşım ağları yaban hayatının yoğun olarak bulunduğu alanlarda yaban hayatı yaşam alanlarını tahrip etmekte, parçalamakta, değiştirmekte ve hatta yok etmektedir. Bu çalışmada, İstanbul, Kocaeli ve Sakarya olmak üzere üç farklı ilden geçen Kuzey Marmara Otoyolu’nda yaban hayatını tehdit eden sorunlar ortaya konularak, ekoloji ve peyzaj ekolojsi bilimlerinin ışığında, dünyadan ve Türkiye’den örnekler irdelenerek planlama ve tasarım ilkeleri ile ilgili bazı çözüm önerileri getirilmesi amaçlanmıştır. Yöntem, otoyolun 7 farklı kesiminin peyzaj ekolojisi temelli, korunan alanlar açısından, yapılmış ve yapılması öngörülen yaban yaşamı geçiş yapılarının planlama ve tasarım ilkeleri açısından ve çalışma alanında çekilen fotoğrafların dünyadan yaban yaşamı geçişi örnekleri ile kıyaslanarak değerlendirilmesi olarak 4 aşamadan oluşmaktadır. Yapılan envanter, analiz, değerlendirmelerde otoyol yakın çevresindeki orman alanları, korunan alanlar, sulak alan ve yerleşim yerlerini içeren peyzajlar da, yaban yaşamı alanlarında habitat parçalanması ve kaybı, yaban hayatı hareketleri ve gen akımınının bariyer etkisi ile sınırlandırılması, insan ve hayvanları etkileyen ölümlü/yaralanmalı-maddi/manevi kazaların varlığı, yol boyunca yaban hayatı yaşam alanlarının gürültü, ışık gibi etkenlerle rahatsız edilmesi ve besin kaynaklarına, saklanma, yuvalanma alanlarına erişim zorluğu gibi sorunların oluştuğu görülmüştür. Bu sorunların çözümünde, habitatlar arasında bağlantılılığın sürekliliğini sağlamak için hava fotoğrafları/uydu görüntüleri, yaban yaşamı haritaları, yaban yaşamı hareketleri, ekolojik alan verileri, peyzaj ekolojisi temelli analizler, yol ölüm ve yol ağı verileri ve topoğrafik özellikler gibi analizler kullanılabilmektedir. Bu analizler sonucunda yaban hayatı geçişleri ile ilgili tasarım ve planlama ilkerine uygun olan peyzaj köprüleri, yaban hayatı üst geçitleri, çok kullanımlı üst geçitler, kanopi geçitleri, viyadük veya köprüler, büyük memeli alt geçitleri, çok kullanımlı alt geçitler, su akışını sağlamak için tasarlanmış olan alt geçitler, küçük ve orta boyutlu memeli alt geçitleri, değiştirilmiş menfezler ve amfibi/sürüngen tünelleri gibi yaban hayatı geçiş yapılarının karayolu/otoyol projelendirme aşamasında ortaya konulması önerilmektedir. Sonuçta çalışma alanında bu sürecin kısmen gerçekleştiği belirlenmiş ve bazı öneriler getirilmiştir.

Anahtar sözcükler: Habitat Parçalanması, Ulaşım Ağları, Yaban Hayatı Geçişleri, Peyzaj Planlama.

(21)

ABSTRACT

EVALUATION OF THE PLANNING AND DESIGN PRINCIPLES OF WILD LIFE TRANSITIONS ON SOME DEPARTMENTS OF NORTH

MARMARA MOTORWAY

Tutku Başak METİN ÖZ Düzce University

Graduate School of Natural and Applied Sciences, Department of landscape architecture

Master’s Thesis

Supervisor: Assist. Prof. Dr. Osman UZUN July 2019, 317 pages

Transportation networks that make human life easier with industrial and technological developments destroys, destroys, changes and even destroys wildlife habitats in areas where wildlife is concentrated. In this study, Istanbul, Kocaeli and Sakarya, including three different provinces of the North Marmara Motorway in wildlife by putting out the problems that threaten, in the light of ecology and landscape ekolojs science, examples from the world and Turkey examined some solutions related to planning and design principles intended to bring. The method consists of 4 stages in terms of landscape ecology, protected areas, planning and design of wildlife transition structures of 7 different sections of the highway, and comparing the photographs taken in the study area with wildlife transition examples from the world. In the inventory, analysis and evaluations, the landscapes including forest areas, protected areas, wetlands and settlements in the vicinity of the motorway, habitat fragmentation and loss in wildlife areas, limitation of wildlife movements and gene flow by the barrier effect, mortal / injured people and animals - the presence of physical / spiritual accidents, disturbance of wildlife habitats along the way by noise and light, and difficulty in accessing food sources, hiding and nesting areas. In the solution of these problems, analyzes such as aerial photographs / satellite images, wildlife maps, wildlife movements, ecological field data, landscape ecology-based analyzes, road death and road network data and topographic features can be used to ensure the continuity of interconnection between habitats. As a result of these analyzes, landscape bridges, wildlife overpasses, multi-use overpasses, canopy passages, viaducts or bridges, large mammal underpasses, multi-use underpasses, which are in accordance with the design and planning principles related to wildlife transitions, are designed to provide water flow. It is recommended that wildlife transition structures such as underpasses, small and medium sized mammalian underpasses, modified grilles and amphibian / reptile tunnels are proposed during the highway / motorway design phase. As a result, it was determined that this process was partially realized in the study area and some suggestions were made.

Keywords: Habitat Fragmentation, Transportation Networks, Wildlife

(22)

1. GİRİŞ

Son yüzyıllarda insanoğlu; dünya üzerinde daha fazla alan kullanmaya başlamış ve doğal alanlardaki kullanımını artırmıştır (Sayar ve ark., 2017). İnsanların dünyayı kendi kullanış ve yaşayışlarına uygun hale getirme çabaları içinde, tabiat üzerinde en fazla etkisi olan mühendislik yapılarından birisi karayollarıdır (Akdoğan, 1972). Farklı coğrafi konumlardaki yerlerin birbirine bağlantısını sağlayan karayolları, ulaşım sisteminin temel alt yapısını oluşturmaktadır (Okay ve ark., 2015).

Karayolları teknik şartnamesine göre karayolu; trafik akışına imkân sağlamak üzere kamunun yararlanmasına açık olan arazi şeritleri, köprüler, tüneller, her türlü sanat yapıları, koruma yapıları ve diğer alanlardır.

Tarih boyunca, yollar nehir, akarsu gibi doğal peyzaj çizgilerine paralel olarak devam etmiştir. Ancak, savaşlardan sonra ulaştırma planları, yeni yol yapımları, ilgi çekici noktalar, nüfusun fazla olduğu yerler arasında etkin seyahat sağlamak için kıvrımlı doğal yollar yerine, daha açısal ve doğrusal yollar tercih edilmiştir (Clevenger ve Huijser, 2011). Dünyanın çehresinde adeta bir “ağ” tesis etmiş olan karayolları, içinden geçtikleri peyzajı ikiye bölen kuvvetli birer plan elemanlarıdır. Özellikle modern çağın “sürat yolları” (Autobahn, Motorway, Expressway, Autostrada, Outoroute) köprüler, tüneller, alt ve üst geçitler, yonca yaprakları gibi ayrıntıları ile çevrenin en dominant elemanı olmakla kalmayıp, aynı zamanda arazi ve toplum planlamasında çok etkili bir faktör olarak yer almaktadır (Akdoğan, 1972).

Endüstriyel ve teknolojik gelişmeler, nüfus artışı ve hızlı kentleşme sadece ülkemizde değil tüm dünyada karayolu ağlarının hızla gelişmesine neden olmaktadır. Bu gelişmeler insanların hayatını kolaylaştırırken, doğal alanlar ve özellikle de yaban hayatı üzerindeki baskıları her geçen gün artırmaktadır (Okay ve ark,). Sonuç olarak, günümüzde pek çok yol ve otoyol peyzajı bölmekte, ekosistemleri kesmekte ve yerel yaşam alanlarını etkilemektedir (Clevenger ve Huijser, 2011).

Karayolu projelerinin etkileri, çevresel koşullara, özellikle de yerel ve bölgesel ekosistemlerdeki doğallığın derecesine göre değişmektedir. Birçok durumda, küçük

(23)

bireysel otoyol projelerinin doğal ekosistemler üzerinde etkisi çok az olabilir veya hiç olmayabilir (Anonim, 2019a).

Otoyol ve hızlı tren hatları yaban hayatı türlerinin yaşamı için uygun ve elverişli habitat büyüklüğünü azaltmakta, ayrıca altyapı yüzeyi, oluklar, banketler, çitler ve bentlerin bariyer etkisinden dolayı habitatları erişilmez kılmakta, bu da populasyonları izolasyona doğru sürüklemektedir. Yaban hayatı için önemli geçiş yollarının otoyollarla kesiştiği yerlerde ise trafik araçları ile yaban hayvanlarının çarpışma riski artmakta, insan-hayvan ölümleri, yaralanmaları ve maddi hasarlar meydana gelmektedir (Sayar ve ark., 2017). Anonim (2019a), karayolu projelerinin doğrudan, dolaylı ve kümülatif etkileri üç genel kategoride gruplandırmıştır:

• Habitatın tahribi (belirli habitat tiplerinin ortadan kaldırılması ve doğal olmayan kullanımlarla ya da özel yarı doğal habitatlarla değiştirilmesiyle sonuçlanmaktadır). • Habitatın parçalanması (türlerin ve ekolojik süreçlerin önündeki engellerin

yaratılmasıyla habitat bütünlüğünün kaybıyla sonuçlanır).

• Habitatın bozulması (yerleşik türlerin bozulması, kirletici maddelerle kirlenme, doğal işlemlerin değiştirilmesi ve egzotik türlerin girmesi sonucu habitat bütünlüğünün kaybıyla sonuçlanır.

Shi ve diğ., (2018)’e göre; Çeşitli çalışmalar, çizgisel ve şerit şeklindeki otoyol, demiryolu gibi inşaat çalışmalarının ve yollardan etkilenen alanların, arazi kullanımını, toprak erozyonu, bitki örtüsünü, peyzaj düzenini, habitat ya da peyzaj bağlantısını, hayvan göçlerini, yaban yaşamı koridorlarını ve ekosistemi etkilediğini ve ekolojik risk oluşturduğunu göstermiştir.

Spellerberg (1998) ve Varlıer (2014) tarafından yapılan çalışmalarda inceledikleri etkilerin birleştirilmesi ile oluşan etkileri; inşaat esnasında oluşan etkiler, kısa dönemli etkiler, uzun dönemli etkiler, ekosistemler üzerinde oluşan kirlilik etkileri ve diğer etkiler olmak üzere beş ana başlık altında ele almışlardır. Buna göre çalışmada yollar ve trafiğin ekoloji üzerinde oluşturduğu etkiler şu şekilde ele alınmıştır:

İnşaat Esnasında Oluşan Etkiler

✓ Habitat ve ekosistemlerin doğrudan kaybı.

(24)

Kısa Dönemli Etkiler (Yeni bir yolun oluşturduğu)

✓ Yeni doğrusal yüzey, yeni bir mikroklima ve yol kenarından itibaren değişiklik gösteren çeşitli fiziksel etkiler yaratır.

✓ Yeni yol kenarları, yeni sınır tipi bitkilerin oluşmasına sebep olur.

✓ Yol kenarlarında bitki ölümleri artar ve bu bitki ölümleri yol kenarından itibaren değişken mesafelere kadar devamlılık gösterir.

✓ Yol kenarındaki bitkilerin ölümü diğer organizmalar üzerinde doğrudan ve dolaylı etkiler oluşturur.

✓ Bazı fauna türleri, yolun oluşturduğu habitat kayıpları ve fiziksel rahatsızlık sebebiyle alandan uzaklaşırlar.

✓ Trafik sebebiyle hayvan ölümleri gerçekleşir. Uzun Dönemli Etkiler

✓ Trafik sebebiyle hayvan ölümleri devam eder.

✓ Yol ölümlerinin dolaylı etkileri olarak hayvan leşleri oluşur.

✓ Habitatta oluşan kayıplar ve değişiklikler yol kenarından itibaren yaygınlık gösterir. ✓ Biyolojik topluluklardaki değişiklikler yol kenarından itibaren çeşitli mesafelerde

yayılım gösterirler.

✓ Habitat parçalanması oluşur ve bu durum habitat kayıpları ve zararına, organizmaların dağılım ve yaygınlığına ve popülasyonların izolasyonuna sebep olur. ✓ Kenar habitatları (ekoton) ve yol üzerindeki trafik, haşereler (pestler) de dahil olmak

üzere bazı taksonların yayılımına sebep olur.

✓ Haşerelerin kenar habitatları ya da trafik aracılığıyla yayılımı biyolojik topluluklar üzerinde dolaylı etkiler oluşturur.

✓ Yollarda oluşan yüzey akıntıları su canlıları üzerinde etkiler gösterir.

✓ Emisyonlar, çöpler, gürültü ve diğer fiziksel rahatsız edici etmenler değişiklik mesafelere kadar ulaşabilirler ve bu durum türlerin birleşmesinde değişikliklere sebep olur.

Jackson (2000), karayollarının peyzajdaki doğrusal özellikleri nedeniyle, vahşi yaşam ve vahşi yaşam habitatının, doğrudan yaşam alanı kaybı, yaşam kalitesi kalitesinin düşmesi, habitat parçalanması, yoldan kaçınma, artan insan sömürüsü, nüfus kaybına yol açan yol ölümleri, sosyal yapının bozulması, hayati yaşam alanlarına daha az erişim,

(25)

nüfusun parçalanması ve izolasyonu, bölgesel nüfusu koruyan süreçlerin bozulması, ulaşım altyapısının, habitat kaybı ve bozulması şeklinde etkilendiğini belirtmektedir. Genel olarak yapılan bilimsel çalışmalar incelendiğinde karayollarının yaban hayatı üzerinde oluşturduğu etkiler Şekil 1.1’de verilmektedir.

Şekil 1.1. Ulaşım altyapısının birincil ekolojik etkilerinin şematik gösterimi (Luell ve diğ., 2003).

1. Habitat parçalanması ve kaybı, biyoçeşitlilik kaybı (Sayar ve ark., 2017),

2. Yaban hayatı hareketlerini ve gen akımını sınırlandıran bariyer etkisi (Tercan, 2017),

3. İnsan-hayvan ölümlü/yaralanmalı maddi-manevi kazalar (Sayar ve ark., 2017), 4. Yol boyunca yaban hayatı yaşam alanlarının rahatsız edilmesi (gürültü, titreşimler,

araç görünürlüğü) (Tercan, 2017)

5. Besin kaynaklarına, saklanma ve yuvalama alanlarına ulaşım zorluğu (Sayar ve ark., 2017).

(26)

Tüm bu etkilerin sebebi, insan faaliyetlerinin zamanla yerkürede silinmez izler açmış olması, insanın, doğanın diğer tüm türlerin üstünde egemenlik kurmasıdır (Keleş ve Hamamcı, 1993). Doğada üstünlük kurmaya yönelen bir arayış, insan ile insanın içinde yaşadığı çevresi arasında varolagelen uyumu bozmuştur (Keleş ve Hamamcı, 1993). Ekolojik sorunlar ve çözümleri kitabında, Bavyera ülke gelişim programına konulan bir maddede doğal yaşam koşullarında önemli ve uzun vadeli bir tehdit söz konusu ise, o zaman ekolojik yaptırımlar, ekonomik uygulamalar karşısında öncelik kazanır denmektedir (Keleş ve Hamamcı, 1993).

Keleş ve Hamamcı (1993)’e göre ise; büyük bir olasılıkla insanın yerküre üzerinde varlığını sürdürebilmesi de ekolojiye bağlıdır.

Turner vd., (2001)’e göre 19 yy’dan itibaren gündeme gelen organizmaların birbirleri ve çevreleri ile olan ilişkilerini araştıran ekoloji habitatlar arasındaki ilişkileri ele alan bir bilim dalıdır (Demir ve Demirel, 2018). Bir bilim dalı olarak ekolojinin kapsamı, çağın gerekleri ve öncelikleri doğrultusunda genişleyerek şekillenmiş ve önem kazanmıştır (Susamoğlu, 2018). İnsan, tarihinin başlarından beri ekolojiye ilgi duymuştur. İlkel toplumlarda, her birey, hayatta kalmak için, çevresi hakkında, yani doğanın ve etrafındaki bitki ve hayvanların kuvvetleri hakkında kesin bir bilgiye sahip olmak zorundadır (Odum, 1959).

Canlı varlıkların ortamlarıyla olan ilişkilerini inceleyen ekoloji terimi, ilk kez 1866 yılında Alman biyoloğu Ernst Haeckel tarafından kullanılmıştır. E. Haeckel ekoloji sözcüğünü yunanca yaşanılan yer, yurt anlamına gelen oikos ile bilim ya da söylem anlamlarına gelen logia sözcüklerinden türetmiştir (Keleş ve Hamamcı, 1993). Haeckel'in yazılarında bu kelime “Ökologie” olarak geçmektedir. 19. yy’dan bu yana geliştirilen tanımlamaların birçoğunun ortak ifadesi olarak ekoloji “tüm organizmaların birbirleri ve çevreleriyle etkileşimi” olarak belirtilmektedir (Lawrence, 2003; Deniz ve ark., 2006). Buradaki ev (yer) içinde yaşanabilen çevreyi anlatılmaktadır (Odum ve Barrett, 2008).

Sözlük anlamıyla ekoloji, “canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerinin çalışılması ve araştırılması” demektir (Odum ve Barrett, 2008).

Odum, (1959)’a göre ekoloji genellikle, organizmaların veya organizma gruplarının çevreleriyle ilişkisinin incelenmesi veya canlı organizmalar ile çevreleri arasındaki ilişkilerin bilimi olarak tanımlanır.

(27)

Darwin’in yaşam savaşının koşulları olarak adlandırdığı her türlü karmaşık ilişkilerin tümünü, bir başka deyişle, hayvan ya da bitkilerin diğer canlıların da bulunduğu organik ve inorganik ortamla sürdürdüğü dostça ya da düşmanca ilişkilerin tümü ekolojinin nesnesi olmuştur. Ekolojinin ideal amacı, yerküre üzerindeki tüm hayvanların, bitkilerin ve bunların içinde bulundukları ortamların arasında ortaya çıkan karşılıklı etkileşimlerin tümünü incelemek ve belirlemektir (Keleş ve Hamamcı, 1993).

Ekoloji alanında yapılan çalışmaların sürekli artması ve çeşitlenmesi, bu disiplin altında birçok alt disiplin oluşmasına neden olmuştur. Bunlardan yaygın olarak benimsenen ve çalışmaların yoğunlaştığı alt disiplinler popülasyon ekolojisi (population ecology), canlı toplulukları ekolojisi (community ecology), bitki ekolojisi (plant ecology), ekosistem ekolojisi (ecosystem ecology) ve peyzaj ekolojisidir (landscape ecology) (Deniz ve ark., 2006).

Popülasyon ekolojisinin çalışma alanı, canlı topluluklarının popülasyon dinamiklerine ve bu toplulukların çevresel faktörlerle olan etkileşimlerine odaklanmaktadır. Canlı toplulukları ekolojisi, canlı toplulukları içerisinde popülasyonların birbirleriyle olan etkileşimleri üzerine çalışmaktadır. Bitki ekolojisi, bitkilerin kendi aralarında ve çevreleriyle olan etkileşimi üzerinde çalışmaktadır. Ekosistem ekolojisinin çalışma alanını, ekosistem içerisindeki madde ve enerji döngüleri oluşturmaktadır. Peyzaj elemanlarının birbirleriyle olan etkileşimleri üzerine yürütülen araştırmalar ise peyzaj ekolojisinin kapsamını oluşturmaktadır (Deniz ve ark., 2006).

Ekolojinin bir alt disiplini olan peyzaj ekolojisi terimi ilk olarak 1939 yılında Alman biyocografyacı Carl Troll tarafından kullanılmıştır (Turner ve diğ., 2001; Deniz ve ark., 2006).

Wiens (1995)’e göre, peyzaj ekolojisini ekoloji içerisindeki diğer alt disiplinlerden ayıran iki önemli nokta ortaya çıkmaktadır. İlk olarak peyzaj ekolojisi, ekoloji süreçler için mekânsal konfigürasyonun önemini açıkça işaret etmektedir. Peyzaj ekolojisi sadece belirli bir bileşenin orada ne kadar olduğu ile ilgilenmez, bunun yanı sıra onun nasıl düzenlendiği ile de ilgilenir. Peyzaj ekolojisinin temelinde kompozisyon ve mozaik düzenlemesi ya da kompozisyonu farklı olduğunda farklı biçimde ekolojik sistemi etkileyen peyzaj mozaiğinin mekânsal formu bulunur. İkinci olarak Peyzaj ekolojisi ekolojide geleneksel olarak çalışılandan daha büyük mekânsal boyutlar üzerinde odaklaşmaktadır (Turner ve diğ., 2001; Uzun, 2003).

(28)

Peyzaj ekolojisinin ilgilendiği konular arasında ekolojik ilkelerin uygulama alanıyla olan ilişkileri, peyzajı oluşturan farklı ekosistemler arasındaki biyotik ve abiyotik madde değişimleri ve insanlarla ekolojik süreçler arasındaki karşılıklı etkileşimler bulunur (Dramstad ve diğ., 1996).

IALE (International Association for Landscape Ecology); Deniz ve ark., 2006), peyzaj ekolojisinin çalışma alanını “peyzajlardaki değişimlerin her ölçekte incelendiği ve bu incelemenin peyzajdaki biyofiziksel ve sosyal neden-sonuç ilişkilerini de kapsadığı bir çalışma alanı” olarak tanımlamakta ve disiplinler arası bir iş birliğini gerektirdiğini ifade etmektedir.

Peyzaj ekolojisi, heterojen yapıdaki bir arazi parçasının özelliklerini inceleyerek, arazinin yönetimi ile ilgili toplumun yararı ve yaşam kalitesini artırmak için çalışmalar yapan bir bilim dalıdır (Risser ve ark., 1984; Çetinkaya ve Uzun, 2014).

Peyzaj ekolojisi, mekânsal düzen ve dağılımın ekolojik işleyiş üzerine olan etkisine odaklanmaktadır (Dramstad, Olson ve Forman, 1996; Deniz ve ark., 2006).

Peyzaj ekolojisi, ekosistemlerin coğrafik ve ekolojik görüş açısından yapısını ve karmaşık ilişkiler ağını inceleyen bir bilim dalıdır. “Peyzaj ekolojisi” dar anlamda “peyzajların ekolojik özelliklerini araştıran bir bilim dalıdır” şeklinde tanımlanabilir (Samur, 2010).

Hilty, Lidicker ve Merenlender (2006)’e göre; Peyzaj ekolojisi, farklı topluluk türlerinin lekeleri arasındaki etkileşimlerle ilgilenen ekolojinin dalıdır.

Peyzaj ekolojisi, heterojen yapıdaki bir arazi parçasının özelliklerini inceleyen, bu arazi yönetim ilkelerini toplumun yararı ve yaşamı için ortaya koyan bir bilim dalıdır (Risser ve ark. 1984; Odum ve Barrett, 2008).

Peyzaj ekolojisi, gerçek dünyadaki sorunları formüle etmek ve çözmek için bu prensiplerin uygulanmasını içerir (McGarigal ve Mark, 1995). Peyzaj ekolojisi mekânsal heterojenliğin gelişimi ve dinamiklerini ve bunun ekolojik süreçler ve mekânsal heterojenliğin yönetimi üzerindeki etkilerini dikkate almaktadır (Risser ve diğerleri 1984; McGarigal ve Mark, 1995).

Peyzaj ekolojisi bazı bilimsel kavram ve teorilere dayanmaktadır. Bu temeller birbirlerine bağlı olmalarına rağmen bütünüyle aynı olmaları da zordur, bu temeller üç

(29)

ana kategoride toplanabilir: Sistem Yaklaşımları, Bütüncül ya da Holistik Kavramlar ve Sınıflandırma Teorileri (Uzun, 2003).

Peyzaj analizinde sistem yaklaşımının ana hatları Forman ve Godron (1986) tarafından ortaya konulmuştur (yapı, fonksiyon ve değişim). Sistemle ilgili bilimsel kavramlar, sabitlik (denge), kaos, ölçek ve hiyerarşi teorisini içermektedir. Bütünleşme olarak peyzajın vurgulandığı ikinci grup, peyzajın onun parçalarından daha fazla anlam ifade ettiğidir. Bu bütüncül kavramlar holizm ve genel sistem teorisini içermektedir. Üçüncü kategori genel sınıflandırma teorilerini ve Cografi Bilgi Sistemleri (CBS) teknolojilerini içermektedir. Sınıflandırma, özellikle peyzaj ekolojisinin planlamadaki uygulamalarında önem kazanmaktadır (Hersperger, 1994; Uzun, 2003).

Forman ve Godron (1986)'ya göre ise peyzaj ekolojisinin çalışma alanı üç ana başlık altında toplanabilir: (a) Peyzaj elemanları veya ekosistemlerin dağılım desenleri, (b) hayvanlar, bitkiler, enerji, mineral besinler ve suyun bu elemanlar arasındaki dolasımı ve (c) peyzaj mozaiğinde zamana bağlı oluşan değişimler (Forman ve Godron, 1986; Deniz ve ark., 2006) Dolayısı ile peyzaj ekolojisi üzerine yapılan araştırmalar; yapı, işlev ve değişim olmak üzere üç ana peyzaj karakteristiğine odaklanmaktadır (Deniz ve ark., 2006).

Peyzajın Yapısı; farklı ekosistemler ya da peyzaj elemanları arasındaki ilişkileri ifade etmektedir. Fonksiyonu; peyzaj elemanları (Hayvanlar, bitkiler, enerji akışı ve materyaller) arasındaki karşılıklı etkileşimdir. Değişim ise yapı, fonksiyon ve peyzaj mozaiğinde zamana bağlı olarak görülen farklılaşmadır (Forman ve Godron, 1986; Benliay ve Yıldırım, 2013).

Peyzaj Yapısı

Peyzaj yapı elemanı olarak üç temel öge tanımlamaktadır: leke (patch), koridor ve matris (Forman, 1995; Deniz ve ark., 2006). Bu model peyzajı bir mozaik olarak ele almakta ve peyzajı oluşturan tüm mekânsal elemanları bu üç sınıf altında toplamaktadır. Peyzajı oluşturan bileşenlerden her biri ya bu ögelerden birisidir ya da bunların bir parçasıdır (Deniz ve ark., 2006).

Mekânsal elemanlar “leke, koridor, matris” olarak tanımlanabilir ve köken, şekil, ölçü, bağlantılılık, gözeneklilik (porosity), sınır şekli, kenar, konfigürasyon, zıtlık, ayrışıklık (heterojenlik) ve ağ ölçüsüne göre karakterize edilebilirler (Hersperger 1994; Uzun, 2003).

(30)

Peyzaj matrisi benzer ekosistem ya da vejetasyon tiplerinden oluşan geniş bir alana verilen isimdir. Peyzaj matrisi, peyzajın ana iskeletini oluşturur ve bu iskelet üzerinde peyzaj lekeleri ve peyzaj koridorları yer alır (Odum ve Barrett, 2008) . Matris en geniş ve en bağlantılı peyzaj elemanı tipidir ve dolayısıyla peyzajın işleyişinde baskın bir rol oynamaktadır (Forman ve Godron 1986; McGarigal ve Mark, 1995).

Peyzaj lekesi, doğal ve görünüş olarak çevresindeki alandan farklı olan yüzey alanı ifade etmektedir. Forman, 1995; Çetinkaya ve Uzun, 2014). Lekeler, ana matris üzerinde yer alan, kendisini çevreleyen ana matristen farklı olan, nispeten homojen yapıda daha küçük bir alandır. Peyzaj lekeleri kendilerini çevreleyen matrislerden farklılık gösterirler. Sahip oldukları vejatasyon örtüsü, bitki kalitesi ve tür kompozisyonuna göre düşük kaliteli leke ya da yüksek kaliteli leke olarak nitelenirler (Odum ve Barrett, 2008).

Bir peyzaj içerisinde gerek doğal yolla ve gerekse insan tasarımıyla ortaya çıkan-hem karasal hem de sucul özellikte çok sayıda leke bulunur (Odum ve Barrett, 2008) .Bir peyzaj içinde lekeler genellikle bitki ve hayvan topluluklarından oluşur. Lekeler büyükten küçüğe, uzundan yuvarlağa, düzden kıvrımlıya farklı formlarda olabilir (Forman, 1995; Çetinkaya ve Uzun, 2014).

Ekolojik bir perspektiften bakıldığında, lekeler nispeten ayrı alanları (spatial domain) ya da nispeten homojen çevresel koşullara sahip süreçleri (temporal domain) ortaya koyarlar (McGarigal and Mark, 1994; Uzun, 2003).

Lekeler onların nedensel mekanizmalarına ya da kökenlerine göre

sınıflandırılabilmektedir (Forman and Godron 1986; Uzun, 2003). Bu sınıflandırmaya göre dört farklı leke tipi bulunmaktadır; Müdahale, Artık, Çevresel ve Tanımlanmış lekeler.

Müdahale Lekeleri (Diturbance Patch); Matris içindeki küçük bir alandaki müdahale, bir müdahale lekesini üretir. İnsan aktiviteleri de müdahale lekelerine neden olmaktadır. Ormanların kesilmesi, çim alanlarının yakılması, kömür ya da minerallerin yüzeye çıkarılması lekelerin dünya üzerindeki yayılımına örneklerdir. Müdahale lekelerinde genellikle, leke tipleri hızla ortadan kalkmaktadır. Bununla birlikte lekeler uzunca bir süre devam eden “kronik (ya da tekrarlayan) müdahaleler” tarafından da oluşturulurlar. Her gün meydana gelen hava kirliliği vb. (Forman and Godron 1986; Uzun, 2003).

(31)

Kalıntı (artık) Lekeler (Remnant Patch): Artık bir leke küçük bir alan çevresindeki yaygın müdahaleler tarafından oluşturulur, müdahale ile oluşan lekelerin tam tersi söz konusudur. Bu durumda, önceki bitki ve hayvan kalıntısı, müdahaleye uğramış bir matrisin içine gömülmüştür (Forman and Godron 1986; Uzun, 2003).

Çevre Kaynaklı Lekeler (Environmental Resource Patches): Müdahale ve Kalıntı lekeleri varlıklarını müdahalelere borçludur. Çevre kaynaklı lekelere ise; buzul aktiviteleri tarafından oluşturulmuş bir turbalık, dağ sıraları ile karşı karşıya kalan fundalık alan, yılanlar ve sürüngenlerin yoğunlaştıkları bir vaha, nemli alp vadisinde tozlaşan böcek türlerinin özel grubu örnek gösterilebilir. Her bir durumda leke içindeki canlılar, çevresindeki matristen farklıdır, çünkü çevre koşulları ve leke kökenleri farklıdır. Bir başka deyişle her bir lekenin kökeni farklılık göstermektedir. Buradaki lekeler daha önceki lekelere göre daha fazla süreklilik göstermektedir (Forman and Godron 1986; Uzun, 2003).

Tanımlanan Lekeler (Introduced Patches): Marschner (1959) ve Lebeau (1969)’a göre, insanlar bir alandaki canlıları tanımladıkları zaman, tanımlı lekeler oluşur. Bu lekeler müdahale lekelerine benzerlik göstermektedirler. Tanımlanan türler leke üzerinde etkili olmaya ve baskınlık sağlamaya çalışan bitkiler, hayvanlar ya da insanlardır. Bundan dolayı bu tür lekeler dünya üzerinde çok yaygındır (Forman and Godron 1986; Uzun, 2003).

Peyzaj koridoru, lekenin özel bir tipidir, matris içerisindeki diğer lekelerle bağlantıyı sağlar. Koridor, akarsu koridorlarında olduğu gibi, çizgisel ya da uzayan bir biçimdedir (Anonymus, 2001a; Uzun, 2003).

Hilty, Lidicker ve Merenlender (2006)’ya göre; koridorlar, organizmaların yaşam alanlarının yamaları arasında hareket etme yeteneğini geliştiren, genellikle şekil olarak doğrusal olan herhangi bir alan olarak tanımlanmaktadır.

İki ya da daha fazla peyzaj lekesini birbirine bağlayan ve genellikle şerit halinde uzanan sucul veya karasal alanlardır. Doğal yollarla oluşabilecekleri gibi insanlar tarafından da oluşturulabilirler (Odum ve Barrett, 2008).

Koridorlar genişten dara, yüksek ya da düşük bağlantılılıkta (connectivity), menderes ya da düz formlarda olabilmektedir (Uzun, 2003).

Peyzaj koridorları hayvan türlerinin araziye yayılmasına yardımcı olmakta, toprak ve rüzgâr erozyonunu azaltmakta, peyzaj lekeleri arasında gen ve genetik bilgi akışına

(32)

olanak vermekte, zararlılarla entegre mücadeleye yardım etmekte ve av hayvanı olmayan birçok türe habitat oluşturmaktadır (Simberloff ve Cox 1987; Odum ve Barrett, 2008).

Peyzaj koridorlarından biri olan kalıntı koridorları, bir alandaki orijinal vejetasyonun büyük bölümünün yok edildiği, küçük bir bölümünün ise bir hat boyunca bırakıldığı durumlarda oluşurlar (Odum ve Barrett, 2008). Kalıntı lekeleri ve koridorları, genç ve olgun ekosistemlerdeki ekolojik süreçlerin karşılaştırılmasına olanak veren “açık eğitim-öğretim laboratuvarları” olma özelliği de taşırlar (Barrett ve Bohlen 1991; Odum ve Barrett, 2008).

Eğer bir peyzaj matrisinde meydana gelen tahribatlar doğrusal bir hat boyunca gerçekleşmiş ise, o taktirde peyzajda oluşan koridorlar, tahribat koridorları adını alır. Tahribat koridorları, bazı türlerin geçmesini engelleyen bir süzgeç görevi de üstlenebilirler. Bu süzgeç etkisi, koridordaki vejetasyonda yer yer boşluklar bırakarak veya kavşaklar oluşturarak en az düzeye indirilebilir. Bu şekilde oluşturulan boşluk ve kavşaklar bazı türlere geçiş kolaylığı sağlarken, diğerlerini engeller (Odum ve Barrett, 2008) .

Bitkilendirilmiş koridorlar, çeşitli ekonomik ve ekolojik nedenlerle insanlar tarafından ekilip dikilen bitkilerin oluşturduğu hatlardır (Odum ve Barrett, 2008).

Doğal koridorlar peyzaj içinde bir şerit halinde uzayıp giden (bir akarsu boyunca uzanan galeri ormanı gibi) doğal habitatlardır (Odum ve Barrett, 2008).

Peyzaj matrisi içinde yer alan bir arazide, bir hat boyunca vejetasyonun yeniden büyümesi ile ortaya çıkan koridorlara yeniden-oluşan koridor adı verilir. Yeniden oluşan koridorların en çok görülen sakinleri, değişik kuş türleridir. Kuşlar bitki tohumlarının dağılmasına yardımcı olmak suretiyle, bu koridorların gelişmesini ve bitki türü çeşitliliğinin artmasını sağlamaktadır (Odum ve Barrett, 2008) .

Peyzaj Matrisi, arazi yüzeyinin büyük bir kısmı ile bağlantılı olan, baskın bir arazi örtüsüdür. Matris genellikle orman ya da tarım alanları olabilir, fakat teorik olarak herhangi bir arazi örtüsü biçimi olarak da tanımlanabilirler (Anonymus 2001a; Uzun, 2003).

Matrisler sınırlandırılmış olanlardan, yayılı olanlara, sürekliden elek gibi olana ve heterojenden homojenliğe yakın olana kadar değişik biçimlerde olabilmektedir (Uzun, 2003).

(33)

Matris peyzaj elemanları içerisinde en yaygın ve en bağlantılı olan elemandır. Bundan dolayı peyzaj fonksiyonunun anlaşılmasında baskın rol oynar. Örneğin, küçük müdahale edilmiş lekelerin içerisinde olduğu olgun bir orman alanında, orman matris eleman tipini oluşturur. Çünkü alanların en genişi, en bağlantılısı, doğal hayvan ve bitki varlığı ve ekolojik süreçler üzerinde en baskın etkiye sahip olanıdır (McGarigal and Mark, 1994; Uzun, 2003).

Matrisin tanımlanmasında ikinci bir ölçüt bağlantılılık derecesidir. Matris diğer peyzaj eleman tiplerinden daha fazla bağlantılılığa sahip olabilmektedir (Forman 1995; Uzun, 2003). Çoğu doğal peyzajda analiz yapılan ölçekte matrisin sınırları yoktur. Çünkü; matris süreklidir ve çalışma alanının sınırlarının ötesine doğru genişleme gösterir (Bell 1999; Uzun, 2003).

Peyzaj Fonsiyonu

Peyzaj ekolojisinde odaklanılan ikinci karakteristik, peyzajın işleyişidir. Peyzaj yapısındaki değişim, işleyişi etkilemektedir. İşleyişteki değişim ise yine bir döngü olarak peyzaj yapısını etkilemektedir (Forman and Godron, 1986; Deniz ve ark., 2006). Türlerin yerine süreçlerin kullanılması ekosistemin davranışını anlamada daha iyi bir yol olarak görülmektedir. Farklı ölçeklerde analiz edildikleri zaman, süreçler canlılardan daha önemli rol oynamaktadır (Farina 2000). Peyzaj içinde gerçekleşen ekolojik süreçler onun fonksiyonlarını belirlemektedir. Peyzaj fonksiyonlarının tanımlanması, enerji, su, mineral maddeler, hayvanlar ve bitkilerin farklı kombinasyonlu yapısal niteliklerden oluşan peyzajlarda nasıl hareket ettiklerinin araştırılmasını ifade eder (Forman ve Godron 1986; Uzun, 2003).

Çizelge 1.1 peyzaj deseni ve süreçlerinin etkileşiminin nasıl olduğunu göstermektedir. Bundan dolayı peyzajdaki, ana yapı elemanlarının tanımlanması ve ana peyzaj akışları (enerji akışları, canlıların beslenme, avlanma vb. amaçlarla yaptıkları hareketler vb.) ya da süreçleri peyzaj fonksiyonlarının nasıl olduğunu anlamada gereklidir. İki bileşen arasındaki ilişkinin kurulması, önerilen mekânsal çözümlemelerin ekolojik sonuçlarının tahminini olanaklı hale getirmektedir (Leitao ve Ahern 2002; Uzun, 2003).